Туçи Çармăс районĕ страницӑн кодне пӑхни

Сирӗн ҫак сӑлтава пула «ҫак страницӑн тӳрлетӗвӗ» ӗҫе тума ирӗк ҫук.

Ваш IP-адрес находится в диапазоне, который был заблокирован на всех вики-сайтах Фонда Викимедиа.

Блокировка наложена участником ‪EPIC‬ . В качестве причины указана Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected .

Начало блокировки: 08:48, 2 Утӑ уйӑхӗн 2024
Конец блокировки: 08:48, 2 Утӑ уйӑхӗн 2025

Ваш текущий IP-адрес: 206.189.44.186 . The blocked range is 206.189.32.0/20.

Ҫырупа тухнӑ чухне, тархасшӑн, ҫак пӗтӗм сведенисене яланах кӑтартӑр. Если вы считаете, что вас заблокировали по ошибке, вы можете найти дополнительную информацию на странице Недопустимость использования открытых прокси-серверов.

Для обсуждения блокировки, пожалуйста, оставьте запрос на Meta-Wiki. You could also send an email to the stewards VRT queue at stewards@wikimedia.org including all above details.

Эсир ку страницӑн малтанхи текстне пӑхма тата копилеме пултаратăр.

{{Администрациллĕ виçе
|Тĕс1 = {{Тĕс|Раççей}}
|Тĕс2 = 
|Чăвашла ячĕ = Туçи Мари районĕ
|Тăван ячĕ = {{lang-mhr|Юлсер кундем}}
|Герб = Coat of arms of Gornomariysky Raion.png
|Ялав = Flag of Gornomariysky rayon.svg
|Ялава ăнлантарни = Туçи Мари районĕн ялавĕ
|Патшалăх = {{RUS}}
  |lat_dir = N |lat_deg = 56 |lat_min =23  |lat_sec = 
  |lon_dir = E |lon_deg = 45 |lon_min =41  |lon_sec = 
|Гимн =
|Статус = [[муниципаллă район]]
|Кĕрет = {{Ялавлани|Мари Эл}}
|Тытăмĕ = {{nobr|19 муниципаллă йĕркеленӳ}}
|Тĕп хула = [[Чикмĕ]] хула
|Вăхăт = [[1939]], [[çурла, 26]]
|Пуçлăх = Сеюшов Василий Самсонович<ref>[http://mari-el.gov.ru/pages/municipality.aspx Администрации муниципальных образований республики Марий Эл]</ref>
  |Пуçлăх тĕсĕ = Район администрацин пуçлăхĕ
|Пуçлăх2 = Гурьянов Александр Владимирович<ref>[http://mari-el.gov.ru/gornomari/Pages/sobraniedep.aspx Собрание депутатов].</ref>
  |Пуçлăх тĕсĕ2 = Муниципалитет пуçлăхĕ, депутатсен Пухăвĕн председателĕ
  |ШВП =
  |ШВП çулĕ              = 
  |ШВП вырăнĕ            = 
  |ШВП пурăнан кашни çынна          = 
  |ШВП пурăнан кашни çынна вырăнĕ = 
|Чĕлхе = вырăс
|Чĕлхесем =
|Пурăнан халăх = 22 121
  |Çырав çулĕ             = 2016
  |Пурăнан халăх проценчĕ = 3,24
  |Пурăнан халăх вырăнĕ   = 
  |Йышлăх                 = 11,22 
  |Йышлăх вырăнĕ          = 
  |Конфесси йышĕ          = мăсăльмансем, христиансем
|Лаптăк = 1971,47<ref name='88_8006001'>[http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst88/DBInet.cgi?pl=8006001 Республика Марий Эл. Общая площадь земель муниципального образования]</ref>
  |Лаптăк проценчĕ        = 
  |Лаптăк вырăнĕ          = 6
|Максималлă çӳллĕш = 
|Вăтам çӳллĕшĕ = 
|Минималлă çӳллĕш = 
|Карттă = Location of Gornomariysky District.svg
|Администрациллĕ виçен картти = 
|АВ карттин пысăкăшĕ = 300px
|ВăхăтТăрăхĕ = {{s|{{MSK+0}}}}
|Аббревиатура = 
|ISO =
|FIPS =
|Телефон кочĕ = +7 83632
|Почтă индексĕсем = 
|Тетел-домен = 
|Автомобиль номерĕсен кочĕсем = 12
|Сайт = http://mari-el.gov.ru/gornomari/Pages/main.aspx
|Commons-ри категори =
|Асăрхавсем =
}}
'''Туçи Мари райо́н''' ({{Lang-chm|Курыкмарий кундем}}<ref>[http://mincult12.ru/sites/default/files/doc/perechen_naimenovanij.docx Перечень наименований населенных пунктов Республики Марий Эл на государственных языках Республики Марий Эл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151117015622/http://mincult12.ru/sites/default/files/doc/perechen_naimenovanij.docx |date=2015-11-17 }}. Министерство культуры, печати и по делам национальностей Республики Марий Эл, комиссия по государственным языкам Республики Марий Эл, Марийский научно-исследовательский институт языка, литературы и истории им. В. М. Васильева.</ref>, {{lang-mrj|Кырык мары кымдем<ref>Горномарийско-русский словарь географических названий / Кырык марла-рушла географи лӹмдер", Л. П. Васикова, Министерство образования Российской Федерации, Марийский Государственный Университет, Йошкар-Ола, 2003.</ref>}})  — [[Мари Эл]]е ([[РФ]]) кĕрекен [[Мари Элĕн администрациллĕ-территориллĕ пайланăвĕ#Администрациллĕ-территориллĕ тытăмлăхĕ|администрациллĕ-территориллĕ виçе]] тата [[муниципаллă йĕркеленӳ]] ([[муниципаллă район]]). [[Мари Эл]]ĕн кăнтăр-анăçĕнче, Атăлăн сылтăм тата сулахай енĕсече вырнаçнă.

Районăн сылтăм çыран пайĕ (Туçи енĕ) сăртлă таткаланса пĕтнĕ çĕр пулать Атăла юхса кĕрекен: [[Сăр (юханшыв)|Сăр]], [[Сумка (Атăл юппи)|Сумка]], [[Мăн Юнка (юханшыв)|Мăн Юнка]], [[Кĕçĕн Юнка (юханшыв)|Кĕçĕн Юнка]], [[Кĕçĕн Сундырка (юханшыв)|Кĕçĕн Сундырка]], [[Мăн Сундырка (юханшыв)|Мăн Сундырка]] шывĕсене палăртмалла. 

Атăл лешьенĕнче (Улăх енĕ) пĕр пек айлăмсем. Районăн çак пайĕнче  [[вăрман]], [[кӳлĕ]] тата [[шурлăх]], Атăла юхса кĕрекен пĕчĕк юхан шыв чылай.

Администраци центрĕ — [[Чикмĕ]] хули (район шутне кĕмест).

=== Пурăнан вырăнсем ===
* [[Чикмĕ]]
* [[Еманкаши]] чиркӳ ялĕ
* [[Çĕнĕ Слобода (Мари Элĕн Ту мари районĕ)|Çĕнĕ слобода]]

== Тавралăхĕ ==
Туçи мари районĕ [[Мари Эл]] республикин кăнтăр-анăçенче вырнаçнă, [[Мари Элĕн Юра районĕ|Юринпа]] [[Мари Элĕн Килемар районĕ|Килемар районĕсемпе]], анăçра [[Чулхула облаçĕ]]н, [[Чулхула облаçĕн Воротын районĕ|Воротын районĕпе]], кăнтăр енче [[Чăваш Ен]]пе чикĕ тытать. Районăн чылай пайĕ [[Атăл]]ăн сылтăм çыранĕнче, хăш çĕрĕсем Атăлпа [[Ветлуга (юханшыв)|Ветлугăн]] сулахай енче выртаççĕ.

== Халăх йышĕ, район тытăмĕ ==
Ту Мари районĕнче 28400 çын пурăнать. 14 ял тăрăхĕ, 242 хула-ял. Халăхăн 70% ял хуçалăхĕнче ĕçлет.

[[2002]] çулхи халăх çыравĕпе, кунта 29203 çын пурăннă, çав шутра [[марисем]]: 25 627 (87,7%), [[вырăссем]]: 3 210 (11%), [[чăвашсем]]: 207 (0,7%) тата урăххисем: 159.

== Кун-çулĕ ==
Кĕнекере çармăссем пирки çапла палăртнă: "Вĕсем хăйсем тĕллĕн пурăннă", "никама та пăхăнман", "тем тусан та хăйсен политика хăй тĕллĕхне упрама тăрăшнă".   
  
Марисен çĕрĕсене пĕрмаях колониленĕ тата халăха христос тĕнне кĕртнĕ. Акă "Ветлужский летописец" пĕлтерет: "1114 çулта Новгородăн тыткăнри çыннисем çармăссен Вятка çинчи Кокшар (Кăкшăр) хулине çĕнтерсе илнĕ те ăна Котельнич ят панă, çармăссем вара Юнгăпа Ветлугапатне куçса кайнă..." Малашне тури ветлуга çĕрĕсене 1247 çултанпа- Александр Невский, 1280 çултанпа - галич кнеçĕсем, 1393 çултанпа – Чулхула тытса тăнă. Анат Ветлуга тăрăхне улăх мари халăхне хăварнă, çакна 1497 çулхи карттă çинче кăтартнă. Çаплах туçи марисен Сăр лешьен çĕрĕсене вырăссем тутарсем киличченех колониленĕ, çавăнпа та вĕсене Москови пăхăнăвне кĕртнĕ. Туçи çармăссене çĕнĕ çĕрсемшĕн харçăна тухма килĕшменшĕн патша кунтан куçарнă.
   
Çав вăхăтра Цепель хӳтĕлевĕ (халĕ Чулхула облаçĕн Васильсурск паççулки) çармăс кнеçĕсен резиденцийĕ пулнă.  

Района [[1921|1921 çулхи]] [[кăрлач, 15|кăрлачăн 15-мĕшĕнче]] йĕркеленĕ.

== Çутĕç, культура ==
Районта пурĕ 38 [[шкул]]. Вĕсенчен пуçламăш шкулсем 16, пĕтĕмĕшле вĕренӳ шкулĕсем — 9, [[вăтам шкул]]сем — 13. Çавăн пекех 2 кĕвĕ шкулĕ, 12 [[ача-пăча сачĕ]], 38 клуб, 26 [[вулавăш]], [[Н.В. Игнатьев ячĕллĕ литературăпа ӳнер музейĕ]], [[Туçи мари республика театрĕ]], ДЮСШ, 14 [[спортзал]], 22 [[стадион]], 27 спорт площадки, «Наргиз» турбаза, 3 [[пульница]], 5 тухтăр амбулаторийĕ, 33 [[фельдшерпа аккушер пункчĕ]] пур.

Туçи мари чĕлхи Мари Эл республикинче патшалăх статусĕнче шутланать. Пĕрремĕш литература ĕçĕсене çак чĕлхепе [[XVIII ĕмĕр]]ĕн вĕçĕнче хайланă. Вĕсене Чун-чĕмлĕх Православи шкулĕсенче [[Хусан]]па [[Чулхула]]ра вĕренекенсем çырнă. [[1767]] çулта пичетленĕ сăвви халиччен упранса юлнă. Ăна ода стилĕпе II Кĕтерне арăм-патша Хусана пыни пирки ăсталанă.   

[[1821]] çулта Петербург хулинче туçи мари чĕлхипе пĕрремĕш Евангели пичетрен тухать.   
Туçи мари чĕлхин пĕрремĕш грамматики [[1844]] çулта [[Финлянди]]ре тухать. Унăн автăрĕ [[Матиас Алексантери Кастрен]] ([[1813]]–[[1852]]).

Ăна латтинла çырнă. [[ХIХ ĕмĕр]]те туçи мари чĕлхинче букварьсемпе чиркӳ кĕнекисене хатĕрленĕ. Кедров букварĕ ([[1867]]) чи чапли шутланать. 

[[1866]] çулта Лондонра Матвей Евангелине туçи мари чĕлхипе пичетленĕ, ăна эстун тĕпчевçи Видеманн куçарнă. Çав çултах Мари Элпе [[Эстони]] литература кĕтесĕсенче кĕнекен 140 çуллă юбилейне палăртнă. 

== Вуламалли ==
* Андрей Курбский, ''История о великом княжестве Московском''.
* К. Г. Юадаров, ''Горномарийский язык''.

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://www.12rus.ru/List/22/489/ Района çырса кăтартни]
* https://mrj.wikipedia.org/
* [http://www.fototerra.ru/Russia/Gornomarijskij-rajon/DRUZ-Ja-6673.html Туçи Мари районĕн фотогалерейи]
* http://www.medfirm.ru/med-12/00300.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305164734/http://www.medfirm.ru/med-12/00300.html |date=2016-03-05 }}
* http://my.mail.ru/community/gornomany

{{Туçи Мари районĕ}}
{{Мари Эл районĕсем}}

<!--Categories-->
[[Категори:Мари Эл районĕсем]]

{{Mari-El-geo-stub}}

Ку страницӑра усӑ курнӑ шаблон:

Туçи Çармăс районĕ страницӑна таврăн.

Çăлкуç — «https://cv.wikipedia.org/wiki/Туçи_Çармăс_районĕ»