Буркина-Фасо

Тĕп статья: Буркина-Фасо кун-çулĕ

XI-мĕш ĕмĕр пуçламăшĕнче хальхи Ганăн çурçĕр-хĕвелтухăçĕнчен моси ăрăвĕçем килсе вырăнти ньеньесе, груси тата буса ăрăвĕсене пăхăнтарнă. Догон йăхĕ çурçĕрелле чакнă. Хальхи Буркино-Фасо çĕрĕнче XIV-мĕш ĕмĕртен Уагадугу, Ятенга, Тенкодого тата Фадан-Гурмаи патшалăхĕсем вырнаçнă. XIV -XVI Ятенга патшалăхĕ кӳршĕллĕ Мали тата Сонгай çĕрĕсен пайнĕсене çĕнтерсе илнĕ.

XIX-мĕш ĕмĕр вĕçĕнче Франци колонизацилеме пуçланă. 1895-мĕш çулта Ятенга пашалăхăн çарне аркатнă, 1897 çулта Фада-Гурма Франци протекторатне йышăннă. 1904 -1919 Тури Вольта Тури Сенегал — Нигер колнине кĕнĕ, каярах уйрăм колони туса хунă. 1934-мĕш çулта Абиджан таран чукун çул тунă.

1947-мĕш çулта Тури Вольта колоние тавăрнă. Кулибали, каярах Морис Ямеого. ертсе пыракан «Африка демократиллĕ пĕрлешĕвĕ» (АДО) вăй пухнă. 1947-1958çç Франци Тури Вольти Францин тинĕс леш енчи территори шутланнă, каярах Франци пĕрлĕхне кĕрекен Автономлă Тури Вольта республикине туса хунă. 1958ç Тури Вольта планланă тата1959-1960çç пулнă Мали Федерацине (Мали тата Сенегал) кĕрес кăмăл пуррине палăртнă, анчах кӳршĕллĕ вырнаçнă Пил Шăммин Çыранĕ хирĕç пулнипе ку федерацине кĕрессине пăрахăçланă. 1959-мĕш çулан раштавĕнче Ямеого патшалăх президенчĕ пулса танă. Вăл чи малтанах хăйĕн партисĕр пуçне ыттисене чарса лартнă.

1960-мĕш çулхи çурла уйăхен 5-мĕшĕнче Ямгео Тури Вольта никама та пăхăнманни çинчен пĕлтерсе патшалăхăн президенче пулса ларнă.

1966-мĕш çулхи январте наци забастовки пуçланнă. Влаç Сангуле Ламизана подполковник ертсе пыракан çар çыннисен аллине куçнă. 1970-мĕш çулта çĕнĕ конституци йышăннă, политика партисене йĕркелеме май тунă. Ламизиана (бригада генералĕ пулнăскер) тӳрĕ суйлавра çĕнтерсе президент пулать. 1974-мĕш çулхи суйлав умĕн пуçлăхсем хирĕçнĕ май Ламазина влаçă хăй аллине илет. 1977-мĕш çулта вăл патшалăха граждансем ертсе пынине таварать. Анчах 1980-мĕш çулхи чӳк уйăхĕнче Сайе Зербо полковник ертсе пыракансем Тури Вольтăра каллех çар режимне кĕртеççĕ.

1982-мĕш çулхи чӳк уйăхĕнче Уэдраого майор ертсе пыракан ушкăн Зербона хăваласа ярать. 1983-мĕш çулта çĕнĕ президент «сулахай» партисенчен уйрăлас тесе минстăрсен кабинетĕнчен Санкара Томас капитана кăларса ярать. 1983-мĕш çулхи çурла уйăхĕнче Санкара çăр пăлхавĕпе усă курса президент пулса ларать, патшалăха Буркина-Фасо ят парса социаллă революциллĕ курса палăртать. Халăх хушшинче питĕ популярлă пулнă, çав шутра хăй халăхран уйрăлманнине палăртнипе. Вăл кабинетĕнче кондиционер лартман, ахаль çынсем ку япалана илеймеççĕ тесе. Хăйĕн портречĕсене çакма санкци паман. Çавăн пек сулахайла ĕçсем тунăшăн ăна «Африка Че Гевари» теме тытăннă. 1985-мĕш çулта минералла ресурсемпе пуян чикĕре демаркаци туман территории пирки Малипе чикĕ конфликчĕ пуçланнă («Агашер вăрçи»). ООНăн çĕршывсем хушши сучĕ йышăннипе, икĕ çĕршыв та унта çырусем çырсан, ку территорие çурмалла патне пайлана. 1987-мĕш çулхи юпа уйăхĕн 15-мĕшĕнче Санкарана Компаоре Блэз йĕркеленĕ пăлхав вăхăтĕнче вĕлереççĕ. 11.06.1991 çĕнĕ конституци йышанаççĕ. 1997-мĕш çултан президента миçе хут суйламалли чарăва пĕтернĕ. Буркина-Фасопа Раççей хушшинче дипломати хутшăнăвĕсем пур (18.02.1967 СССР )

Тĕп статья: Буркина-Фасо географийĕ

Территорин нумайрах пайĕ — хумла плато Моси (çӳллĕшĕ 200—500 м), унта 750 м таран уйрăм сăртсем çĕкленеççĕ. Субэкватор климачĕ, типĕ тапхăр палăрса тăрать (чӳкрен пуш таран, çурçĕр районсенче 8-10 уйăх). 20 яхăн юханшыв, вĕсенчен пысăккисем - Хура Вольта тата Шура Вольта. Типĕ сезон вăхăтĕнче ухаççĕ е типеççĕ.

Нумайрах вырăнта ахаль е çӳллĕ курăкла саваннă сарăлнă, выранĕ-выранĕпе сайра таракан савана вăрманĕсемпе тĕмсем тĕл пулаççĕ. Вăрман патшалăхăн лаптăкĕн 9 % таран. Тискер чĕрчунсен шучĕ чакать. Арăслан, леопард, пил, буйвол, антилопа тĕл пулать. Кайăксемпе рептилисем нумай. Юханшывсен шурлăхла çыранĕсенче бегемот, крокодил, тимĕр шапа тĕл пулать. Саваннара термит йăви нумай. Патшалăхăн кăнтăр пайенче цеце шăна сарăлнă. Бенинпа Нигер чиккинче W (Дубль-В) наци паркĕ, резерватсем.

• Патшалăха пĕтемĕшле тӳрĕ суйлавпа палăртна президент ертсе пырать (1987 çулхи юпа уйăхĕн 15-мĕшĕччен — Блез Компаоре)^[3].
• правительствăна президент лартнă премьер-министр ертсе пырать (2011 çулхи апрелен 11-мĕшĕччен — Люк-Адольф Тиао).
• Парламент пĕр палатăлла — Наци Асамблеи, 111 депутат тӳрĕ суйлава 5-çуллăха суйланаççĕ.

2007-мĕш çулхи суйлав тăрăх чи пысăк парти — Демократипе прогрессшан конгресс (73 депутат). Парламентера тата 12 партин пайташĕсем пур ( 14-ран 1 депутат таран).

Тĕп статья: Буркина-Фасо экономики

Çутçанталăк ресурсĕсем — марганец рудисен, ылтăн, фосфорит, пăхар çĕрĕсен, никель, титан çĕр управĕсем. Буркина-Фасо — тĕнчери чи чухăн çĕршывсенчен пĕри. Ĕçлекенсен 90% ял хуçалăхĕпе пурăнать, час-часах типĕ çăнталăк пирки тертленет. Тĕп экспорт культури — çĕр мамăк.

2009-мĕш çулта çын пуçне килекен ВВП 1,2 пин долл. (тĕнчере 206-мĕш вырăн). Çынсен çуррине яхăн чухăнлăх шайенчен каярах пуранать. Ях хуçалăхенче çĕр мамăк, арахис, çӳ йывăççи, сорго, вир, кукуруза, рис, сурăхпа качака ĕрчетеççĕ. Промăçлăх - çĕр мамăкне тата ытти ял хуçăлăх чĕр таварне тирпейлени, ĕçмелли, туртмалли, супăнь, пир-авăр туса кăларни, ылтăн кăларни.

Экспорт — 0,5 млрд долл. 2008 çулта — çĕр мамăк, выльăх, ылтăн.

Илекенсем — Сингапур 16,6 %, Бельги 12,6 %, Китай 11 %, Таиланд 8,9 %, Гана 6,8 %, Инди 6,3 %.

Импорт — 1,3 млрд долл. 2008 çулта — промăçлăх товарĕсем, апат-çимĕç, нефтепродукт.

Тĕп тавар таратакансем — Кот д’Ивуар 26,7 %, Франци 20 %, Того 8 %, Ливи 4,6 %. Африка, Кариб бассейнĕ тата Лăпкă океан регионĕн патшалăхĕсен организацине кĕрет.

Тĕп статья: Буркина-Фасон административла пайланăвĕ

Буркина-Фасо 13 облаçе, 45 провинцийе тата 301 департамента пайланать.

Тĕп статья: Буркина-Фасо халăхĕ

Буркина-Фасон вырăнти халăхĕ икĕ тĕп этник ушкăнне кĕрет: гур, кунта патшплăхри чи нумай шутлă халăх моси (48,6 % ), тата сисала, мбуин, га, бобо (6,8 %), лоби (4,3 %), гурунси (6 %), гурма (7 %), сенуфо (2,2 %); тата манде, вĕсен шутĕнче буса (биса), само (сану) 6,5 %, хауса, сонинке, диула, фульбе; çурçерте сонгай тата туарегсем пурăнаççĕ. Тĕнсем - мусульмансем 50 %, вырăнти тĕнсем 40 %, христиансем (тĕпрен илсен католиксем) — 10 %. Хулара халăхăн 20% пуранать.

Çулталăкри ӳсĕм:

• 3,1 % (11-вырăн)

Çул шучĕпе тытăм:

• 0-14 çул: 46,2 %
• 15-64 çул: 51,3 %
• 65 тата асларах: 2,5 %

Вăтам çул шучĕ:

• пĕтĕмпе — 16,8 çул, çав шутран
  • арçын 16,6 çул
  • хĕрарăм 17 çул

Ача çуратни:

• 44,0 ача 1000 çын çине (тĕнчере 4-мĕш вырăн)

Фертильность — 6,2 ача çуратни 1 хĕрарăма (тĕнчере 6-мĕш вырăн)

Вилеслĕх:

• 13,0 1000 çын çине

Пĕчĕк ачасен вилеслĕхĕ:

• 83 1000 пĕчĕк ача çине (тĕнчере 13-мĕш вырăн)

Ватамран пурăнаççĕ:

• пĕтĕмпе— 53 çул (тĕнчере 203-мĕш вырăн)
  • арçынсем — 51 çул
  • хĕрарăмсем — 55 çул

ВИЧ вирусĕ 1,6 % ернĕ (2007 хаклав) Арçынсен 29%, хĕрарăмсен 15% хутла пĕлет (2007 хаклав).

Буркина-Фасо Африкара кинематограф енчен малтисен шутĕнче. Идрисса Уэдраого «Закон» фильмпа (1990) Канн кинофестивалĕнче Гран-при илме пултарнă пĕртен-пĕр африка кинорежисcёрĕ. Мăшарлă мар çулсенче Африка пашалăхĕсен кинопа телевидени фестивалĕ иртет. Фестиваль лауреачĕсем хушшинче Буркина-Фасо режиссёрĕсем: Гастон Каборе тата Уэдраого.

Патшалăхра кашни çул Тур де Фасо çĕршывсем хушии велочупу иртет, вăл африкăри Тур де Франс аналогĕ.

• 1 января — Çенĕ Çул
• 3 января — Пăлхав кунĕ 1966
• 8 марта — Хĕрарăмсен кунĕ
• 1 мая — Ĕç кунĕ
• 5 августа — Никама пахăнмалах кунĕ ( Францирен, 1960)
• 11 декабря — Республика кунĕ (Франци пĕрлехĕнче Автономлă Тури Вольта республикине туса хуни, 1958)

• Сайт правительства Буркина-Фасо(фр.)
• Сайт президента 2009 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 16-мӗшӗнче архивланӑ.(фр.)
• Полезная информация о стране 2012 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
• Полезное