Baungon, Bukidnon

Ang Baungon usa sa ikatulong klase nga lungsod sa lalawigan sa Bukidnon sa Pilipinas. Sumala sa sensus sa tuig 2000, ang Baungon may populasyon nga 26,695 ka tawo sa 5,141 ka bubong. Gikan sa Malaybalay, ang Baungon 132 kilometros ang gilay-on. Gikan sa dakbayan sa Cagayan de Oro, kini nga lungsod mga 30 kilometros.

Ang Klima sa Baungon nahimutang sa ikatulong klase, tinghuwaw panahon sa Marso hangtod sa Abril, ug tingulan gikan sa Mayo hangtod sa Disyembre. Tuig 1997, natala ang pinakakusog nga bul-og sa ulan nga mitala ug 497.8 millimeters. Ang bulan sa Abril mao ang pinakauga nga bulan, ang natala nga ulan 24.3mm lang. Ang temperatura anaa sa 77.0 degrees Fahrenheit ug ang kabas-on sa kahanginan natala sa 82.2%.

Ang Baungon nahitungtong sa plateau (bukid nga patag sa ibabaw), ang pinaka-ibabaw niining plateau anaa sa 30%. Gilibutan kini sa 3 ka dagkong Suba: Bobonawan, Tumalaong ug Kalawahig. Kini nga mga suba nagsilbing mga huluganan sa tubig nga matigom sa patag nga Baungon.

Ang Ekonomiya sa lungsod nagsalig sa Pananom sa Umahan. Ang mga produkto sa Baungon mao ang humay, mais, kamoteng kahoy, kamote, saging, mga prutas, utanon, ug uban pang mga lagutmon. Ang mga pinagaling nga produkto mao ang mais, tahop, humay ug starch sa kamoteng kahoy.

Sa among lungsod makit-an ang pinakanindot nga mga bulak nga gikahadlokan, kini mao ang Rafflesia ug Amorphophallus. Gikahadlokan kini sa katawhan nga miingon nga bulak kini sa mga balbal, para sa mga taga-Baungon gitawag kini ug "Kolon Busaw". Ug nga kon kini magpakita daghan kamatay ang mahitabo sa among lugar. Ang Rafflesia sa among lungsod giila nga Rafflesia Schandenbergiana Goppert. Kini nga Rafflesia unang nahipalgan sa German nga si Alex Schandenberg sa Mount Apo sa tuig 1881. Buot ipasabot gikan niadtong tuiga nahanaw na kini ug katingalan nga human sa 126 ka tuig nakita kini pagbalik sa Sitio Kalanganan, San Vicente, Baungon, Bukidnon. Ang botanist nga si Ulysses Ferreras miila niini nga Rafflesia Schandenbergiana Greppert sa unang pagkakita niya niini sa dihang gipadala kini kaniya ni Fr. Sirenio Jaranilla, O.Carm. Siya usab positibong miila sa mga bulak nga Amorphophallus Paeoniifolius sa mga bahong bulak nga makita sa Nicdao, lugar duol sa suba sa Kabula, Baungon, Bukidnon. Ang Kabula mao ang lugar sa pinakasikat nga "Water Rafting" dinhi sa Baungon. Angay gayod nga panalipdan ang kalasangan sa bukid Kitanglad dapit sa Baungon kay anaa dinhi makita ang pinakanindot nga bulak sa tibook kalibutan.

1757 - Apo Mandapagun miabot gikan sa Lambaguhon, Kagayha-an (Cagayan de Oro) ug mipuyo sa Buenavista

Apo Mandapagun mao ang amahan ni Apo Dapagun. Apo Dapagun mao ang amahan ni Apo Matulis. Mao kini ang mga anak ni Apo Matulis:

 1. Apo Tulis
 2. Apo Amay Tomas Lilangan
 3. Apo Mandintuhan
 4. Apo Ilumon
 5. Inay Botis
 6. Inay Miayana
 7. Inay Musal
 8. Apo Sungkayaw
 9. Inay Laum
10. Apo Mateo Hukmayan 

1902 - Karaang Imbatug

1918 - epidemya sa buti ug kalibang mipatay ug daghanan sa Karaang Imbatug

Tungod sa maong epidemya, namalik ang uban paglabang sa suba sa Cagayan, ang uban misaka sa bukid. Ang mga nagpabilin mipili kang Apo Manlibana isip ilang Datu. Nagpatawag siya ug pakigpulong aron paghisgot-hisgot sa pagbiya sa Karaang Imbatug ug sa pagbalhin ngadto sa Brgy. Imbatug nga mao ang Poblacion karon.

Sa nagpaingon na sila sa Brgy. Imbatug, mihunong sila sa suba sa Pandaug (Pandahug) ug gihimo nila ang ritwal sa Panlitub - kini nga ritwal gihimo aron pagmando sa dautan aron dili pagsunod kanila. Ang lugar nga duol sa suba gitawag nila ug Mando. Ug ang suba Pandaug, simbolo sa pagdaug nila batok sa epidemya.

May 6, 1920 - Bag-ong Poblacion gitukod

Datu Amay Tomas Lilangan mao ang unang Datu nga gipili sa pagbantay sa kalinaw sa Bag-ong Poblacion. Ang mga anak ni Datu Amay Tomas Lilangan mao kining mosunod:

1. Maria Layawan (Inay Bawi)
2. Rosita Malinawon (Inay Damit)
3. Cypriano Lilangan (Tatay Simbo)
4. Juliana Oblad (Inay Ombad)

1950 - Miabot ang mga Paring Heswita. Nagpatukod ug Kapilya sa Mando si Tatay Simbo. Gisultihan siya sa mga Heswita nga usa lang ka asawa gikan sa iyang tulo ka asawa ang iyang pili-on kung gusto niya mahimong Kristiyano. Gipili niya si Inay Apay Laque nga nahimong inahan nila ni:

1. Rufino Lilangan
2. Felomina Bacarro
3. Oding Cadete
4. Petronila Jaranilla