Оьрсийн шуре

Оьрсийн шуре (оьрс. реф-хьалх. Россійская имперія; кхин а Ерригоьрсийн шуре , паччахьан Оьрсийчоь) — 22 октябрехь (2 ноябрехь) 1721 шерера 1917 шо кхаччалц болчу муьрехь лаьттина пачхьалкх.

Шуре
Оьрсийн шуре
оьрс. реф-хьалх. Россійская имперія
Байракх Оьрсийн шуренан Жима хӀост
Девиз: «Вайца Дела ву!»
Шатлакхан илли: «Оьрсийн дуӀа» (1816—1833) «Дела, Паччахь ларвехьа!» (1833—1917)
Оьрсийн шуренан мохк 1914 шеран хьелашца     Хилла мех��аш     Протектораташ а, Ӏаткъаман сфераш а
←   → 22 октябрехь (2 ноябрехь) 1721 — 1917 шеран 1 (14) сентябрь
Коьрта гӀала	Петарбух (1721—1728 — де-факто[Комм 1], 1730—1917[Комм 2]) Москва (1721—1728 — де-юре[Комм 1], 1728—1730)
Мотт (меттанаш)	Пачхьалкхан: оьрсийн Кloштийн: полякийн (Полякийн олала), финийн, шведийн (Финляндин Сийлахь олалла)
Официалан мотт	оьрсийн мотт, Полякийн мотт, Финнийн мотт, Шведийн мотт
Дин	православи
Ахча	дешин сом, Сом
Майда	21 797 725 км² (1914 год)[2] = 22 800 000 км² (1895—1905)
Бахархой	178 378 800 ст.[2][Комм 3]
Урхаллин тайпа	паччахьан leдал: абсолютан монархи (1721—1906) дуалистийн монархи (1906—1917)[3][4]
Парламент	лакхара палата: Пачхьалкхан кхеташо лахара палата: Пачхьалкхан дума
Пачхьалкхан дlaxloттаман кеп	унитаран автономин пачхьалкхан кхолламашца
Уггаре йаккхий гӀаланаш:	Петарбух, Москох, Варшава, Рига, Киев[Комм 4] [см. таблицу]
Пачхьалкхан кортош
Ерригроссийн император (исписка)
• 1721—1725	Пётр I (хьалхара)
• 1894—1917	Николай II (тӀаьххьара)
Урхаллийн куьйгалхой
• 1810—1812	граф Николай Петрович Румянцев (хьалхара)
• 1916—1917	эла Николай Дмитриевич Голицын (тӀаьххьара)
Пачхьалкхан кхеташонан председатель
• 1810—1812	граф Николай Петрович Румянцев (хьалхара)
• 1917 шеран 1 январь — 1 март	Иван Григорьевич Щегловитов (тӀаьххьара)
Пачхьалкхан думин председатель
• 1906 шеран 27 апрель — 8 июль	Сергей Андреевич Муромцев (хьалхара)
• 1911—1917	Михаил Владимирович Родзянко (тӀаьххьара)
Истори
• 1721	Пётр I Императоран титул тӀеэцар
• 1725—1762[5]	ГӀалийн харцамийн мур
• 1861—1874	Баккхий хийцамаш
• 1881—1892	Контрхийцамаш
• 1914—1918	Хьалхара дуьненан тӀом
• 1917	Февралан революци
• 1917	Республика кхайкхор
Викиларми чохь медиафайлаш

Евразин уггаре йоккха пачхьалкх лаьтта Малхбален Европехь, Къилбаседа Европехь, Къилбаседа Азехь, Йуккъера Азехь, Къилбаседа Америкехь (1867 шо кхачале).

Шуре кхайкхира 22 октябрехь (2 ноябрехь) 1721 шарахь Къилбаседан тӀеман жамӀашца, оцу хенахь сенаторийн дехарца Ерриг Русин Паччахь а, Сийлахь Эла а волчу Пётр I-чо тӀеийцира Ерригоьрсийчоьнан паччахьан а, Даймехкан ден титулаш ^[6].

Оьрсийн шуренан коьрта шахьар 1721 – 1728 а, 1730 – 1917 шерашкахь хилла Петарбух (1914—1917 шерашкахь Петроград), ткъа 1728—1730 шерашкахь — Москох.

Оьрсийн шуре хилла шен майданца мацца а цкъа хиллачу пачхьалкхех кхоалгӀа пачхьалкх (Бриттойн а, Мlaьмгалойн а шуренал тӀаьхьа). Ша йоха герга яханчу хенахь иза яьржира Къилбаседа Шен Ӏапказан тӀекхаччалц къилбаседехь, Ӏаьржа хӀордан тӀекхаччалц къилбехахь, Балтикин хӀорд тӀекхаччалц малхбузехь, Тийна Ӏапказ тӀекхаччалц малхбалехь. Империн коьртехь вара Ерригоьрсийчоьнан паччахь, цуьнгахь дара цхьанне хӀумано доза ца туху, абсолютан Ӏедал 1905 шо кхаччалц (1905 шеран манифест), йукъара боккху боца мур, Ерригроссийн император-аьзнин Анна Иоанновнин урхаллин юьххьехь, иза Ӏарш тӀехуучу хенахь, цунна кхоча боьхкина бара Лакхара къайлаха кхеташонан декъахой, цара доза тухура абсолютизман.

Пачхьалкхан хӀоттамца Российн Импери хилла "Православи, Ша доладар, Халкъ" идеологин доктринин бух тӀехь абсолютан монархи, иза лаьттина 1905 шерийн революци кхаччалц, цуьнан жамӀо хӀоттийра конституцин монархи. 1917 шеран Февралан революцил тӀаьхьа паччахьа Николай II-гӀачо йитира Ӏарш. Цул тӀаьхьа сихха кхоьллира Российн хенан правительство, цуо 1 (14) сентябрехь 1917 шарахь махкахь республика кхайкхийра^[7] (и гӀуллакх Ерригроссийн кхолламан гуламан карахь доллушехь; 5 (18) январехь 1918 шарахь Кхолламан гуламо иштта кхайкхийра Росси республика^[8]).

Октябран революцин жамӀашца большевикаша Ӏедал схьалецира, цуо Росси гражданийн тӀаме ялийра. 1918 шарахь коммунисташа бийра императоран доьзал, ткъа 1922 шарахь кхоьллира Советийн Союз.

РомановгӀеран некъаша урхалла дира Российн Империн 1721 – 1762 шерашкахь. Цуьнан ненан агӀора га немцойх даьлла ду, ден агӀора (Гольштейн-Готторп-РомановгӀар), урхалла дина 1762 шерера империи йоххалц.

1897 шеран Имперера бахархой багарбаро гайтира 125,6 миллион стаг, оцу хенахь иза кхоалгӀа барам бара дуьненахь Цин империн а, ХӀиндин а тӀаьхьа.

Массо а импереш санна, Российн тайп-тайпана экономикин система яра, къаьмнаш, меттанаш, динаш дара. Бара дуккха а правительствон дуьхьала гӀуллакххой а, кхолламаш а, цара бӀешерашкахь бира шортта гӀовттамаш а, теракташ а. 19 бӀешарахь империн къайлаха полицис къовсам латтабора цаьрца, дуккха а нах каторге хьовсийра Сибреха.

Имперехь аграрин экономикин система алсама яра. Цуьнан амалехь яра, гӀопаллин ахархоша болх бен даккхийра долара латташна тӀехь, лахара эвсаралла. 1861 шарахь йира Ахархойн реформа, цуо ахархой мукъабехира лаьттан долахойх, амма хӀинца а факт хилла, ахархошна экономикин маршо ца еира, иштта дукхаха болу ахархой практикехь буьззина маьрша ца бевлира. Экономикин модернизацин процесс дӀайоьдура цӀерпоштнекъашка а, заводашка а ечу кхечу мехкашкара инвестицешца.

Тайп-тайпанчу хенашкахь мехкан урхалла дора, пачхьалкхан куьйгалхо воцуш, дакъа лоцура бояраша а, элаша а.