Къилбаседа Кавказан Имарат

1919 Охананчоьхь Нохчийчу а, ДегӀастане а чубеанчу Къилбаседа Россин ТӀеман Нуьцкъаш йоьжийра Ламанхойн Республика. ЦултӀаьхь Буйхехь (Ботлих) дӀабаьхьанча гуламехь Салтера Узун-��ьаж Нохчийчоьнан а, ДегӀастанан а амир хаьржира.

1919 аьхка Истмалера цӀавирзара Дишнийн Иналкх Ӏусманан Хилафатан султангара тоьшалла а дахьаш, халипас Кавказехь исламан пачхьалкх дlахlоттайара къобал деш.

Имаратан эскараш эшира Деникинан инарлан Колесников Иванан нуьцкъаш Чехкари йистехь хилаболу тӀамехь, 112 гlазкхий йийсар веш. ��и де даьлча, Шелан йистахь эшира гӀалгӀаскхийн эскарш, царах 138 йийсарвеш. Имаратан эскаршан куьйгалла деш вара Дийшийн Иналкх.

Гезгамашан 19-чоьхь нохчийн а, суьлийн векалша болаш гуламехь дӀакхайкхинера Къилбаседа Кавказан Имарат, цуьнан амир а – Салтера Узун-Хьаж. Коьрта министар хӀоттвира Дишнийн Иналкх. Пачхьалкха кхойкхуш дина дӀахьедар чоьхьа бохура: «Къилбаседа Кавказан Имарат ю шелаамехь шариӀатана пачхьалкха, коьртехь Амир Узун-Хайр Хьаж, Ӏусманан пачхьалкхан халифан, VI Мухьаммад-Вахьидана, ша муьтӀахь а волаш.»

Пачхьалкханан урхалла дан гулайира Министарийн Кабинет, коьртехь Воккха Вазиран даржехь Дийшнийн Иналкх а волаш. Оцу кабинетехь 8 министапалла яра кхоьллан:

• Кертанан министар — инарл-майор Къоим-Хьаж
• Арар гӀуллакхийн министар — Дишнийн Иналкх
• Даар-маларанан а, йохкар-эцаранан а, индустрийнан а министар — инарл-майор Ханхоев Мохьмад
• Латталелорнан а, пачхьалкхан бахаманан а министар — Шамилев Билал.
• ТӀеман министар — инарл-майор Истамулов Шита (1930 шш. комунистийна дуьхьалла гӀаттамана куьйгалхо).
• ЗӀенан а, поштанан а, телеграпанан а министар — инарл-майор Байчалеев Куси.
• Пачхьалкхан чухьара гӀуллакхашанан министар — инарл-майор Бесланеев Хабала.
• Ахчалелоран министар — инарл-майор Ӏабдулаев Ӏабдул-Ӏазим.

Йуьстицинан а, дешаранан а, вакуфанан а министараллашана урхалла Дийшийн Иналкхас ша дора.

Имаратан министарийн кабинет интернационалан яра: шишша нохчий а, суьлий а, гӀалгӀий а, гӀебартлой министар а волаш.

Пачхьалкх наибаташанан йекъийн йара, кхел а шарӀатац йаш йара.

ТӀеманан нуьцкъаш 6 эскаранан декъина дара, оцу эскарашанан урхалла инарл-майораш дора.

Имарат Азербайджанан Демократийн Республикац а, Гуьржийн Демократийн Республикац а зӀенехь яра. Гуьржийн эскараш Имаратан эскаршна гӀо дан тоба яра Нохчийчуь дӀахьажйин, амма Чечан-эвлан йистехь Деникинан эскаршца тӀом бел, йухабаьрза безнера уьша. Кхин а, Узун-Хьажан гӀо дан Ӏусманан Пачхьалкхара шин туркойн эпсар вара ваитан: Дебрели Хьусайн — говрэскаршан урхалла дан, Чорумлу lэла-Риза а — йоккхатоьпийн эскаршанан урхалла дан.

1920 зазадоккху тӀаьххьар деношкахь коммунисташ Узун-Хьажига Имарат дӀа а йаккхан, Советан Ӏедаланан муьтӀахьвала аьллан кехат даитанера. Узун-Хьаж дуьхьалвелар оцу кхайкхаман, амма дукха хан ца йолаш валар хилар цуьнан. Зазадокку 30-чоьхь амир дӀавелара.

Узун-Хьаж дӀавьлчултӀехь, Инхора Дарвиш Мухьаммад амиран дарже велар, амма кхин дукха ца лаьтташ Къилбаседа Кавказан Имарат йоьжнера.

Имаратас шенан, Къилбаседа Кавказан туьма олуш, ахча арахоьцуш дара.

• Горская республика

• Нахибашев М. Н. Узун-Хаджи Салтинский — общественно-политический и религиозный деятель Дагестана и Чечни. — Махачкала: ИД «Эпоха», 2009. — 208 с.
• ГОРСКАЯ МОНАРХИЯ МУДЖАХИДОВ — ГОСУДАРСТВЕННАЯ СИМВОЛИКА СЕВЕРО-КАВКАЗСКОГО ЭМИРАТА В 1919—1920 гг.