Адам Ежы Чартарыйскі

Адам Ежы Чартарыйскі
польск.: Adam Jerzy Czartoryski
Пагоня Літоўская[d]
Міністр замежных спраў Расіі[d] 1804 — 1806
Папярэднік	Аляксандр Раманавіч Варанцоў
Пераемнік	Андрэй Якаўлевіч Будберг
Нараджэнне	14 студзеня 1770(1770-01-14)[1][2][…] Варшава, Варшаўская зямля[d], Мазавецкае ваяводства, Велікапольская правінцыя, Карона Каралеўства Польскага, Рэч Паспалітая[3]
Смерць	15 ліпеня 1861(1861-07-15)[1][2][…] (91 год) Манфермей[d], дэпартамент Сен-Сен-Дэні, рэгіён Іль-дэ-Франс, Метраполія Францыі, Францыя[3]
Месца пахавання	Church of the Assumption in Sieniawa[d]
Род	Чартарыйскія
Бацька	Адам Казімір Чартарыйскі
Маці	Ізабела з Флемінгаў
Жонка	Ганна Сафія з Сапегаў[d][4]
Дзеці	Уладзіслаў Чартарыйскі, Вітольд Чартарыйскі[d] і Ізабела Альжбета з Чартарыйскіх[d]
Член у	Кракаўскае навуковае таварыства[d][3] Масонства
Аўтограф
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Адам Ежы (Адам Юрый) Чартары́йскі (14 студзеня 1770, Варшава — 15 ліпеня 1861) — польскі і расійскі дзяржаўны дзеяч, пісьменнік. У сваіх справах намагаўся аднавіць Рэч Паспалітую ў межах 1772 года.

Паходзіў з роду князёў Чартарыйскіх, сын Адама Казіміра.

Атрымаў выдатную адукацыю (сярод яго настаўнікаў былі паэты Ф. Карпінскі, Ф. Князьнін). Падарожнічаў па Чэхіі, Германіі, Францыі, Англіі, Шатландыі.

Удзельнічаў у абарончай вайне супраць Расіі (1792), потым эмігрыраваў. Каб захаваць маёнткі ад канфіскацыі расійскімі ўладамі, Чартарыйскія былі вымушаны паслаць у Пецярбург Адама Ежы і яго брата Канстанціна Адама як заложнікаў. Быў запісаны ў конна-гвардзейскі полк, у 1796 годзе стаў камер-юнкерам і ад’ютантам вялікага князя Аляксандра Паўлавіча (будучы імператар Аляксандр I), з якім пасябраваў. У 1799 годзе прызначаны пасланнікам у Сардзінію. Пасля ўступлення на трон Аляксандра I (1801) выкліканы ў Пецярбург і стаў адным з бліжэйшых дарадцаў імператара. З 1802 года таварыш міністра, у 1804—1806 гадах міністр замежных спраў Расійскай імперыі. Як куратар Віленскай навучальнай акругі (1803—1824) заахвочваў стварэнне сеткі польскамоўных школ — асяродка выхавання моладзі ў польскім патрыятычным духу.

Ідэйны натхняльнік 3-й антыфранцузскай кааліцыі, распрацаваў яе палітычную канцэпцыю. Дзякуючы яму Расія заключыла саюз з Аўстрыяй і абвясціла вайну Напалеону I (1805). Склаў план пасляваеннай перабудовы Еўропы, які прадугледжваў аднаўленне Рэчы Паспалітай у палітыка-дынастычнай уніі з Расійскай імперыяй. На аўдыенцыі 5(17) красавіка 1810 года выклаў план адраджэння Вялікага Княства Літоўскага. Выступаў супраць неадкладнай рэалізацыі плана Агінскага (1811), адмоўна ставіўся да «літоўскіх» планаў цара.

У час вайны 1812 года выехаў у Карлсбад, потым у Вену. У лістах да Аляксандра I прапаноўваў аднавіць Польскае каралеўства і Вялікае Княства Літоўскае ў іх старажытных межах, з мадыфікаванай Канстытуцыяй 3 мая (1791), Статутам Вялікага Княства Літоўскага, 100-тысячным войскам. Пасля разгрому Напалеона і заняцця расійскім войскам Варшаўскага княства ўдзельнічаў у арганізацыі там новай адміністрацыі. Дарадца імператара Аляксандра I па польскім пытанні на Венскім кангрэсе, рэдактар Канстытуцыі Каралеўства Польскага. Атрымаў пасаду сенатара-ваяводы і члена Адміністрацыйнай рады ў Варшаве.

Карыстаючыся блізкасцю да імператара, у 1823 годзе паспрабаваў умяшацца ў справу зняволеных філаматаў. Не дамогшыся вынікаў, падаў у адстаўку з пасады куратара Віленскай навучальнай акругі. Пасля смерці Аляксандра I (1825) адзін з лідараў легальнай кансерватыўнай апазіцыі супраць антыпольскай палітыкі Мікалая I.

Падчас паўстання 1830—1831 гадоў узначаліў Нацыянальны ўрад узначальваў Сенат і кансерватыўны Нацыянальны ўрад у Варшаве, перашкаджаў правядзенню сацыяльных і палітычных пераўтварэнняў. Пасля серыі ваенных няўдач лічыў немэтазгодным працягваць баявыя дзеянні супраць Расіі, а раіў дамагацца захавання ў Каралеўстве Польскім канстытуцыйных свабод пад скіпетрам Габсбургаў, Гогенцолернаў і нават Раманавых шляхам дыпламатычных дэмаршаў да заходнееўрапейскіх краін.

З 1831 года ў эміграцыі. Спачатку эмігрыраваў у Англію, пасля ў Францыю. За ўдзел у паўстанні пазбаўлены княжацкага тытула і дваранскай годнасці ў Расійскай імперыі. Яго парыжская рэзідэнцыя («Атэль Ламбер»), стала цэнтрам канспіратыўнай дзейнасці кансерватыўна-манархічнай плыні польскай палітычнай эміграцыі. Развіваў праграму аднаўлення незалежнай Рэчы Паспалітай пры падтрымцы заходнееўрапейскіх дзяржаў, аднак быў праціўнікам самастойнага польскага нацыянальна-вызваленчага руху і рэвалюцыйных пераўтварэнняў. Развіваў ідэі славянскага федэралізму (без Расіі). Наладзіў сувязі з каўказскімі горцамі, румынамі, сербамі, Турцыяй, выступаў за дзяржаўную незалежнасць балканскіх народаў ад Турцыі, Аўстрыі і Расіі. Падтрымліваў рэвалюцыйныя рухі 1848—1849 гадоў у еўрапейскіх дзяржавах. Мецэнат літаратуры і навукі, у эміграцыі арганізаваў літаратурнае, навуковае, педагагічнае, дабрачыннае таварыствы. Аўтар палітычных і публіцыстычных твораў, успамінаў, навуковых даследаванняў, вершаў.

• Ерашэвіч А. Чартарыйскі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын; Дадатак / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2003. — 616 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0276-8.
• Мемуары Князя Адама Чарторижского и его переписка с императором Александром I. Т. 1—2. М., 1912—13.
• Handelsman M. Adam Czartoryski. T. 1—3. Warszawa. 1948—50.
• Kukiel M. Książe Adam. Warszawa, 1993.
• Skowronek J. Adam Jerzy Czartoryski. Warszawa. 1994.
• Dziewanowski M. K. Książe wielkich nadziei: Biografia księcia Adama Jerzego Czartoiyskiego. Wrocław, 1998.