Прагляд зыходнага тэксту старонкі Арэст (міфалогія)

Вам не дазволена правіць гэту старонку, з-за наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Можна бачыць і капіраваць зыходны тэкст гэтай старонкі:
{{Міфалагічны персанаж
| Імя                  = Арэст
| Тлумачэнне імя       = «горац»
| Грэчаскае напісанне  = Ὀρέστης
| Лацінскае напісанне  = Orestes
| Выява                = Mosaic Orestes Iphigenia Musei Capitolini MC4948.jpg
| Памер                = 270px
| Подпіс               = <center>[[Рымская мазаіка]] «Арэст і Іфігенія»<br>II–III стагоддзе н.&nbsp;э. [[Капіталійскія музеі]]<br></center>
| Міфалогія            = [[Старажытнагрэчаская міфалогія|старажытнагрэчаская]]
| Занятак              = [[Цары Мікен|цар Мікен]]
| Дынастыя             = [[Пелапіды]] (Атрыды)
| Бацька               = [[Агамемнан]]
| Маці                 = [[Клітэмнестра]]
| Брат                 = [[Пілад]] (дваюрадны)
| Сястра               = [[Хрысафеміда]], Лаадыка, [[Іфіянаса]], альбо Хрысафеміда, [[Электра]] і [[Іфігенія]]
| Жонка                = [[Герміёна (міфалогія)|Герміёна]]
| Дзеці                = [[Пенфіл (сын Арэста)|Пенфіл]] і [[Тысамен (сын Арэста)|Тысамен]]
| Звязаныя паняцці     = мацізабойства, [[помста]], [[раскаянне]]
| Звязаныя персанажы   = [[Апалон]], [[Неапталем (міфалогія)|Неапталем]], [[Эгісф]]
}}
'''Арэст''' ({{lang-grc|Ὀρέστης}}, «горац»; {{lang-la|Orestes}}) — персанаж [[Старажытнагрэчаская міфалогія|старажытнагрэцкай міфалогіі]], герой эпічных пераказаў [[Эпічны цыкл|траянскага цыклу]]. Паводле паданняў, выхадзец з роду [[Пелапіды|Пелапідаў]], сын [[Агамемнан]]а і [[Клітэмнестра|Клітэмнестры]], брат [[Электра|Электры]] і [[Іфігенія|Іфігеніі]]. Сям’ю Арэста гнёў праклён. Калі ён быў дзіцем, яго маці сумесна са сваім палюбоўнікам [[Эгісф]]ам забіла Агамемнана; Арэст змог выратавацца і атрымаў выхаванне на чужыне. Стаўшы дарослым, ён вярнуўся ў [[Мікены]] і па загадзе бога [[Апалон]]а забіў маці і Эгісфа, каб адпомсціць за бацьку. Пасля гэтага Арэста за забойства маці пераследавалі [[эрыніі]], але ён дамогся апраўдання перад [[Афіны|афінскім]] [[арэапаг]]ам, прайшоў ачышчэнне і стаў царом Мікен. Па адной з версій міфа, да ўзыходжання Арэст здзейсніў вандраванне ў [[Таўрыда|Таўрыду]] (антычная назва [[Крым]]а), адкуль вярнуўся з сястрой Іфігеніяй, што лічылася мёртвай, і статуяй [[Артэміда|Артэміды]]. У спрэчцы за [[Герміёна (міфалогія)|Герміёну]] Арэст забіў [[Неапталем (міфалогія)|Неапталема]]. Пазней ён аб’яднаў пад сваёй уладай [[Аргас (горад)|Аргас]], [[Спарта|Спарту]] і частку [[Аркадыя|Аркадыі]], а яго нашчадкі сталі правадырамі [[Эалійцы|эалійцаў]] і [[Ахейцы|ахейцаў]]. У гістарычныя часы астанкі Арэста былі перанесены з Аркадыі ў Спарту.

Гэты герой стаў персанажам мноства п’ес, сярод якіх захаваныя трагедыі [[Эсхіл]]а (трылогія «Арэстэя»), [[Сафокл]]а («[[Электра (Сафокл)|Электра]]»), [[Эўрыпід]]а («[[Электра (Эўрыпід)|Электра]]», «[[Арэст (Эўрыпід)|Арэст]]», «[[Андрамаха (Эўрыпід)|Андрамаха]]»), паэма познеантычнага драматурга [[Драконцый|Драконцыя]], у якіх міф падвергся істотнаму перайначванню. Адносіны паміж Арэстам і яго дваюрадным братам [[Пілад]]ам сталі адным з хрэстаматыйных прыкладаў мужчынскага сяброўства. Выява Арэста выкарыстоўвалася ў рымскай палітычнай прапагандзе: з гэтым героем параўноўвалі [[Актавіян Аўгуст|Актавіяна Аўгуста]] і [[Нерон]]а. У [[Новы час]] міф пра Арэста зноў пачалі распрацоўваць [[драматург]]і, прычым у XVIII стагоддзі была папулярная тэма падарожжа ў Таўрыду, а ад выявы ўсвядомленага мацізабойства пісьменнікі адмовіліся. Пачынаючы з XIX стагоддзя ў мастацкай літаратуры выкарыстоўваўся толькі сюжэт пра забойства маці і пра эрынію. Арыгінальныя трактоўкі гэтага сюжэту належаць [[Герхарт Гаўптман|Герхарту Гаўптману]], [[Юджын Гладстан О’Ніл|Юджыну О’Нілу]], [[Жан Жыраду|Жану Жыроду]], [[Жан-Поль Сартр|Жан-Полю Сартру]]. Навукоўцы бачаць у міфе пра Арэста завуаляванае апісанне перамогі дзяржаўнага права над звычаем [[Крывавая помста|крывавай помсты]] і перамогі [[патрыярхат]]у над [[матрыярхат]]ам.

== Імя ==
Старажытнагрэцкае слова ''Ὀρέστης'' азначае «горац», ад кораня ''ὄρος'' — «гара», што, у сваю чаргу, паходзіць ад аднаўляемага [[Праіндаеўрапейская мова|праіндаеўрапейскага]] ''*h₃eros'' — «узыходзіць» (адкуль беларускае «ры́нуць»).

[[Платон]] у дыялогу «[[Кратыл (Платон)|Кратыл]]» пастараўся звязаць гэтае імя з норавам Арэста: як гаворыць у гэтым дыялогу Сакрат, імя героя паказвае «на лютасць яго прыроды і дзікасць — такі бывае хіба што жыхар гарыстай краіны»{{sfn|Платон||loc=Кратыл, 394}}. Такія адзнакі відавочна звязаныя з позняй трактоўкай выявы, узыходзячай да трагедый [[Эўрыпід]]а{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 966}}.

Тапонімы, аднакарэнныя з імем [[Мікены|мікенскага]] цара, сустракаліся ў розных частках Старажытнай Грэцыі, і ў шэрагу выпадкаў антычныя аўтары наўпрост звязваюць іх з Арэстам. Так, згодна з Эўрыпідам, пасля ачышчэння багі накіравалі Арэста ў ''Арэстэён'' (''{{lang|grc|Ὀρέστειον}}'') у [[Аркадыя (гістарычная вобласць)|Аркадыі]]{{sfn|Эўрыпід|1980|loc=Электра, 1274–1277; Арэст, 1643–1649}}; [[Паўсаній (географ)|Паўсаній]] піша, што ў гэтым краі быў горад ''{{iw|Арэсфасій|||Oresthasium}}'' (''{{lang|grc|Ὀρεσθάσιον}}''), пераназваны ў ''Арэстэй''{{sfn|Паўсаній|2002|loc=VIII, 3, 1}}; пад [[Мегалопаль|Мегалопалем]] існавала мясцовасць ''Арэстэя''. Жыхары [[Арэстыда|Арэстыды]], горнай вобласці паміж [[Старажытная Македонія|Македоніяй]] і [[Эпір (гістарычная вобласць)|Эпірам]], паводле [[Страбон]]а, называлі сябе ''арэстамі'', таму што сын Агамемнана калісьці даў ім сваё імя{{sfn|Страбон|1994|loc=VII, 7, 8}}. Нарэшце, горад пад назвай ''Арэст'' існаваў на [[Эўбея|Эўбеі]]{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 966–967}}.

== У міфалогіі ==

=== Паходжанне ===
Арэст належаў да роду [[Пелапіды|Пелапідаў]]. Яго прадзед [[Пелоп]] ([[эпонім]] [[Пелапанес]]а), сын [[Тантал (міфалогія)|Тантала]] і ўнук самога [[Зевс]]а, прыехаў у Паўднёвую Грэцыю з [[Малая Азія|Малой Азіі]], дамогся рукі дачкі [[Эліда|элідскага]] цара [[Эномай|Эномая]] [[Гіпадамія (дачка Эномая)|Гіпадаміі]] і атрымаў царскую ўладу ў [[Піса (Грэцыя)|Пісе]]. Забіты ім [[Міртыл]] (вознік Эномая) перад смерцю пракляў і Пелапа, і ўсё яго нашчадства, што мела фатальныя наступствы для Пелапідаў. Сыны Пелопа [[Атрэй]] і [[Фіест]] змагаліся адзін з адным за прастол [[Мікены|Мікен]]; Фіест, накормлены мясам уласных дзяцей, пракляў брата (гэта быў «праклён [[Атрыды|Атрыдаў]]»). Пазней дачка [[Пелопія (дачка Фіеста)|Пелопія]] нарадзіла свайму ж бацьку Фіесту сына-мсціўца [[Эгісф]]а, які аднойчы забіў Атрэя. Сыны апошняга, [[Агамемнан]] і [[Менелай]], пазней забілі Фіеста. У выніку Агамемнан стаў царом Мікен і наймагутнейшым правіцелем ва ўсёй Грэцыі, а Менелай — царом [[Спарта|Спарты]]{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 549–553; 558–559}}.

Арэст быў малодшым з чатырох дзяцей і адзіным сынам Агамемнана{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 958}}. Яго маці [[Клітэмнестра]], дачка спартанскага цара [[Тындарэй|Тындарэя]] і [[Леда (міфалогія)|Леды]] (сястра [[Алена Прыгожая|Алены]]), нарадзіла яшчэ і трох дачок. Адну з іх звалі [[Хрысафеміда]], а двух іншых, паводле [[Гамер]]а, Лаадыка і [[Іфіянаса]]{{sfn|Гамер|2008|loc=Іліяда, IX, 286–287}}, паводле пазнейшых антычных аўтараў — [[Электра]] і [[Іфігенія]]{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 559}}. Дваюрадным братам Арэста (сынам яго цёткі [[Анаксібія (дачка Плісфена)|Анаксібіі]] і [[Факіда|факідскага]] цара [[Строфій|Строфія]]) быў [[Пілад]]. Існуюць і альтэрнатыўныя радаводы: напрыклад, каментатар «[[Энеіда|Энеіды]]» [[Маўр Сервій Ганарат]] піша, быццам Арэст быў сынам Менелая і Алены, а [[Пталамей Гефестыён]] — што Арэста нарадзіла на свяце [[Дэметра|Дэметры]] адна з [[Эрыніі|эрыній]]{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 967}}. Аднак калі першы выпадак, відаць, з’яўляецца простай памылкай, то другі — спробай міфографа па-новаму вытлумачыць традыцыю, каб даць дадатковае паясненне сувязям паміж Арэстам і багінямі помсты{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 955–956}}.

Два радавыя праклёны і старая смяротная варожасць паміж дзвюма галінамі сям’і адыгралі ў лёсе Арэста важную і трагічную ролю{{sfn|Мифы народов мира|1988|loc=Орест}}.

=== Раннія гады ===
Дзякуючы адзінай згадцы ў «[[Іліяда|Іліядзе]]»{{sfn|Гамер|2008|loc=Іліяда, IX, 142–143, 284–285}} вядома, што, калі ахейцы на чале з Агамемнанам [[Траянская вайна|абложвалі]] [[Троя|Трою]], Арэст знаходзіўся ў Мікенах, у бацькоўскім доме{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 956}}. У самым пачатку траянскага паходу, будучы яшчэ немаўлём, ён суправаджаў сваю сястру Іфігенію ў [[Аўліда|Аўліду]]. Ахейцы шмат дзён не маглі працягнуць шлях праз сустрэчны вецер і высветлілася, што багоў трэба ўласкавіць — прынесці Іфігенію ім у ахвяру. Агамемнан падмануў жонку, напісаўшы ёй, быццам хоча выдаць дачку за [[Ахіл]]а. Клітэмнестра, выпраўляючы дачку, узяла маленькага сына з сабой{{sfn|Эўрыпід|1980|loc=Іфігенія ў Аўлідзе, 620–622}}{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 564}}. У Аўлідзе, па адной версіі, Іфігенію закалолі на алтары, а па іншай — у апошняе імгненне [[Артэміда]] замяніла яе [[Лань|ланню]] і перанесла ў [[Таўрыда|Таўрыду]]{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 961}}.

Арэст-дзіця згадваецца і ў [[эўрыпід]]авай версіі міфа пра [[Мізія|мізійскага]] цара [[Тэлеф]]а. Апошні быў паранены ў баі з ахейцамі, а яго рана доўга не гаілася. Тэлеф атрымаў [[аракул]] пра тое, што вылечыць яго зможа толькі той, хто гэтую рану нанёс (уласна Ахіл); тады ён прыехаў у Мікены, схапіў царэвіча Арэста з калыскі і аб’явіў, што заб’е дзіця, калі не атрымае дапамогі. Каб усё ўладзіць з-пад Троі прыбыў [[Адысей]]: Тэлеф быў вылечаны з дапамогай іржы з ахілавай дзіды і стаў саюзнікам ахейцаў, Арэста ж цэлым вярнулі мацеры{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 101}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 970}}{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 958–959; 961}}.

Траянская вайна зацягнулася на дзесяць гадоў. За гэты час маці Арэста стала палюбоўніцай Эгісфа і вырашыла забіць мужа-цара. Прычынай таму сталі падкопы [[Эўбея|эўбейскага]] цара [[Наўплій|Наўплія]], чый сын [[Паламед]] быў пакараны смерцю пад Трояй, жаданне Клітэмнестры адпомсціць за Іфігенію, за першага мужа і сына ад яго, забітых калісьці Агамемнанам, імкненне Эгісфа да рэваншу, а таксама чуткі пра тое, што мікенскі цар зрабіў сваёй палюбоўніцай узятую ў палон [[Касандра|Касандру]]. Як толькі Агамемнан вярнуўся дадому, Клітэмнестра і Эгісф яго забілі. У «[[Адысея|Адысеі]]» яго цень скардзіцца загалоўнаму герою, што не паспеў «ніводным нацешыцца поглядам на мілага сына»{{sfn|Гамер|2000|loc=Адысея, XI, 452–453}}. Гэтая рэпліка дапускае, што Арэст тады таксама знаходзіўся ў Мікенах (або Агамемнан так думаў, але быў ашуканы жонкай){{sfn|Höfer|1902|loc=s. 955–956}}. Па адной з версій міфа, царэвіч меў загінуць у той жа дзень, але яго выратавалі: ці то сястра Электра вынесла яго з горада, загорнутага ў плашч, ці то карміцелька ([[Арсіноя (карміцелька Арэста)|Арсіноя]]{{sfn|Піндар|1980|loc=Піфійскія песні, 11, 18}}, Лаадамія{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 962}} або Кіліса{{sfn|Эсхіл|1978|loc=Хаэфоры, 728}}) адправіла ў царскую дзіцячую ўласнага сына, каб Эгісф забіў яго, думаючы, што гэта Арэст{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 564}}. Па трэцяй версіі, веснік Агамемнана [[Талфібій]] таемна ўвёз царэвіча з Мікен — альбо ў Факіду{{sfn|Мікалай Дамаскі||loc=фр. 25 Якобі}}, альбо ў [[Карынф]], дзе перадаў яго [[Крыт|крыцкаму]] цару [[Ідаменей|Ідаменею]]{{sfn|Дыктыс Крыцкі||loc=Дзённік Траянскай вайны, VI, 2}}. Аднак ёсць і альтэрнатыўная версія, па якой Клітэмнестра да прыбыцця мужа сама адправіла дзесяцігадовага сына ў Факіду — відаць, каб пазбавіцца ад нежаданага сведкі{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 961–962}}.

Цень Агамемнана, які знаходзіўся ў замагільным свеце, доўга не ведаў, дзе апынуўся Арэст пасля гэтых падзей, і ў яго пытанні, зададзеным Адысею, фігуруюць тры пункты: [[Аркадыя (гістарычная вобласць)|аркадыйскі]] [[Архамен (Аркадыя)|Архамен]], [[Пілас]] у [[Месенія|Месеніі]] і Спарта. Меркаванні антычных аўтараў наконт гэтага разыходзяцца. Згодна з Гамерам, Арэст правёў сваё выгнанне ў [[Афіны|Афінах]]{{sfn|Гамер|2000|loc=Адысея, III, 306–307}}, [[Зенадот Эфескі]] піша пра Факіду, аўтар [[Схоліі|схолій]] да «Адысеі» — пра дзяцінства, праведзенае ў Факідзе, і атрыманне асветы ў Афінах{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 968}}, Эўрыпід — пра тое, што царэвіч вандраваў па ўсёй Грэцыі{{sfn|Эўрыпід|1980|loc=Электра, 234; 352}}. Афінская версія магла з’явіцца дзякуючы ўстаўцы ў гамераўскі тэкст, зробленай у [[VI стагоддзе да н.э.|VI стагоддзі да н.&nbsp;э.]], каб дагадзіць афінскаму [[Тыранія|тырану]] [[Пісістрат]]у. У «Дзённіку Траянскай вайны», напісаным у IV стагоддзі н.&nbsp;э., прапануецца кампрамісны варыянт, паводле якога Арэст знаходзіўся спачатку на Крыце, адвезены туды з Карынфа Ідаменеем, потым у Афінах, а потым — у Факідзе{{sfn|Дыктыс Крыцкі||loc=VI, 2–3}}. Як бы там ні было, большую частку антычнай эпохі існавала ўсеагульная думка, што сын Агамемнана вырас у Факідзе, ля падножжа [[Парнас]]а, пры двары мужа сваёй цёткі [[Анаксібія (дачка Плісфена)|Анаксібіі]] [[Строфій|Строфія]]. Там ён зблізіўся са сваім дваюрадным братам Піладам; узаемаадносіны гэтых двух герояў сталі для старажытных грэкаў узорам мужчынскага сяброўства{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 956; 962–963}}{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 564}}.

Арэст рос недалёка ад горада [[Дэльфы]], дзе было размешчана свяцілішча [[Апалон]]а. Гэты бог у далейшым адыграў важную ролю ў лёсе мікенскага царэвіча{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 963}}.

=== Помста за бацьку ===
[[Файл:Orestes slaying Aegisthus.jpeg|thumb|270px|<center>''Арэст забівае Эгісфа, пакуль яго маці Клітэмнестра глядзіць у бок''.<br /> Чырвонафі��урная ваза [[V стагоддзе да н.э.|V&nbsp;ст. да н.&nbsp;э.]]<br />[[Музей гісторыі мастацтваў|Венскі музей гісторыі мастацтваў]].</center>]]
Царстваванне Эгісфа ў Мікенах працягвалася пяць (па даных [[Еўсевій Кесарыйскі|Еўсевія Кесарыйскага]]{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 963}}), сем{{sfn|Гамер|2000|loc=Адысея, III, 305}}{{sfn|Велей Патэркул|1996|loc=I, 1, 3}} або дзесяць{{sfn|Мікалай Дамаскі||loc=фр. 25 Якобі}} гадоў. Згодна з Эўрыпідам, узурпатар ведаў, што Арэст жывы. Часта п’яны Эгісф таптаў нагамі магілу Агамемнана і крычаў, звяртаючыся да нябожчыка: «Дзе ж сын твой? // Што не ідзе твой прах абараняць?»{{sfn|Эўрыпід|1980|loc=Электра, 330–331}}; за галаву царэвіча ён прызначыў узнагароду золатам, бо баяўся помсты{{sfn|Эўрыпід|1980|loc=Электра, 31–33}}. Клітэмнестра не адчувала згрызот сумлення. Ад Эгісфа яна нарадзіла некалькіх дзяцей — сына [[Алет (сын Эгісфа)|Алета]] і дачок [[Эрыгона (дачка Эгісфа)|Эрыгону]] і Алену. Электру, якая не прабачыла забойцаў бацькі і марыла пра помсту, маці і айчым выдалі замуж за простага селяніна, каб устараніць пагрозу з яе боку{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 565}}.

Тым часам Арэст стаў дарослым. У Дэльфах ён спытаў Апалона, ці варта помсціць за бацьку, і той адказаў, што здзейсніць помсту неабходна{{sfn|Апаладор||loc=Эпітома, VI, 24–25}} — у адносінах і да Эгісфа, і да маці. Паводле розных версіяў міфа, бог падарыў Арэсту лук, каб абараняцца ад эрыній, і абвясціў, што, адпомсціўшы, царэвіч будзе ачышчаны ад брыдоты, а адмовіўшыся ад помсты, будзе жорстка пакараны вар’яцтвам і хваробамі. Існавала версія традыцыі, па якой Арэст узяў Мікены на чале войска, дадзенага яму Строфіем і Афінамі (пра гэта піша [[Дыктыс Крыцкі]]{{sfn|Дыктыс Крыцкі||loc=Дзённік Траянскай вайны, VI, 3}}). Аднак агульнараспаўсюджаным стала іншае тлумачэнне, паводле якога царэвіч вярнуўся ў родны горад таемна, у суправаджэнні толькі сябра Пілада (і ў некаторых аўтараў — свайго [[Педагог (Старажытная Грэцыя)|педагога]]). На магіле бацькі ён здзейсніў узліванні і пакінуў пасму сваіх валасоў у ахвяру. Электра, якая ўбачыла валасы, зразумела, што яны належаць Арэсту; тут жа адбылася сустрэча, падчас якой брат і сястра склалі план помсты{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 963–966}}{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 566–567}}.

Пра помсту Арэсту антычныя аўтары расказваюць па-рознаму. Паводле [[Стэсіхор]]а і [[Эсхіл]]у, Арэст прыйшоў у палац мікенскіх цароў і распавёў Клітэмнестры, якая не пазнала яго, што ён — жыхар [[Даўліда|Даўліды]] і што ў дарозе ён сустрэў Строфія, які папрасіў яго перадаць вестку пра смерць Арэста (у [[Сафокл]]а гэтую навіну прынёс педагог, які расказаў, быццам Арэст загінуў на [[Піфійскія гульні|Піфійскіх гульнях]], падчас гонкі на калясніцах{{sfn|Сафокл|1990|loc=Электра, 669–756}}). Веснік спытаў, што Строфій меў зрабіць з прахам нябожчыка — даслаць у Мікены або павезці ў Факіду. Клітэмнестра, узрадаваная пачутым, паслала па Эгісфа, які тады знаходзіўся ў храме. Эгісф таксама прыйшоў у палац, і тут з’явіўся Пілад з бронзавай урнай у руках: па яго словах, Строфій такі вырашыў аддаць попел маці памерлага. Цар прыняў веснікаў як ганаровых гасцей. Яны ж выбралі зручнае імгненне, каб нанесці ўдар. Арэст закалоў Эгісфа мячом. Клітэмнестра тут жа пазнала сына і ўзмалілася пра літасць, але Арэст забіў і яе{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 119}}{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 567}}{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 967–969}}. Пасля гэтага Пілад расправіўся з прыбылымі на дапамогу цару сынамі Наўплія{{sfn|Паўсаній|2002|loc=I, 22, 6}}.

Паводле Эўрыпіда, усё адбылося на лузе падчас свят у гонар [[Гера|Геры]]. Эгісф прынёс у ахвяру багіні быка, і Арэст дачакаўся таго імгнення, калі цар схіліўся над тушай, каб ударыць яго нажом у шыю. Адсечаную галаву Эгісфа помснік паказаў Электры. Тая выманіла маці з палаца, расказаўшы ёй, быццам за дзесяць дзён да гэтага нарадзіла сына; Клітэмнестра прыйшла да дома зяця і там Арэст забіў яе{{sfn|Эўрыпід|1980|loc=с. 763–1171}}. Пталямей Гефестыён піша, што была забітая яшчэ і Алена — дачка Клітэмнестры ад Эгісфа{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 969–970}}. Нарэшце, па даных Сервія, ніякага мацізабойства не было: Арэст проста прывёў Клітэмнестру ў суд, пасля чаго яна была прысуджаная да смерці{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 567–568}}.

Па той версіі храналогіі, якую даследчыкі лічаць найменш супярэчлівай, падчас гэтых падзей Арэсту было 20 гадоў{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 964–965}}.

=== Арэст і эрыніі ===
[[Файл:Orestes Pursued by the Furies by William-Adolphe Bouguereau (1862) - Google Art Project.jpg|thumb|left|250px|<center>«Арэст, пераследаваны эрыніямі»<br />(1862), [[Адольф-Вільям Бугеро]].<br />Музей мастацтваў Крайслера.</center>]]
Праз учыненыя забойствы Арэсту давялося сысці ў выгнанне. Яго пачалі пераследаваць эрыніі — багіні помсты і гневу, якіх грэкі прадстаўлялі ў выглядзе старых баб з валасамі са змей. З’яўляючыся ўвасабленнем пакут сумлення, яны не пакідалі Арэста ні на імгненне, не даючы яму змыць з рук матчыну кроў і сваімі крыкамі даводзячы да вар’яцтва. Толькі ў Дэльфах царэвіч змог знайсці часовы супакой: там Апалон ненадоўга ўсыпіў эрыній і даў уцекачу магчымасць абмыць рукі і адпачыць. Арэст атрымаў параду, адбыўшы выгнанне, ісці ў Афіны і там прасіць пра дапамогу старажытную статую [[Афіна|багіні-заступніцы гэтага горада]]. Цэлы год ён блукаў па ўсёй Грэцыі. З яго вандраваннямі звязаны мясцовыя легенды ў шэрагу рэгіёнаў Грэцыі (у асноўным Пелапанеса): у [[Гітыён|Гіфіі]] ў [[Лаконія (ном)|Лаконіцы]] ён пазбавіўся ад вар’яцтва, сеўшы на прыдарожны камень{{sfn|Паўсаній|2002|loc=III, 22, 1}}; у [[Трэзен]]е яго ачысцілі ад забойства вадой з крыніцы Гіпакрэны{{sfn|Паўсаній|2002|loc=II, 31, 9}}; на шляху ў [[Месіні|Месену]] Арэст адкусіў сабе палец, каб уласкавіць эрыній, і на час гэта сапраўды дапамагло{{sfn|Паўсаній|2002|loc=VIII, 34, 2}}. Некаторы час выгнаннік жыў у Парарасінскай даліне ў Аркадыі або ў Эпіры, дзе заснаваў горад ''Арэстаў Аргос''. Нарэшце, праз год пасля забойства маці Арэст прыбыў у Афіны і абняў статую багіні, просячы яе пра дапамогу. Неўзабаве з’явіліся і эрыніі, якія адсталі ад яго на [[Істм]]е. Афіна склікала на ўзгорку [[Арэс]]а суд (''[[арэапаг]]''), які меў вырашыць лёс царэвіча{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 575–576}}{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 985–988}}.

Абаронцам, паводле Эсхілу, быў сам Апалон, а абвінаваўцамі розныя крыніцы называюць бацьку Клітэмнестры Тындарэя, дачку Клітэмнестры ад Эгісфа Эрыгону і дваюраднага брата Клітэмнестры [[Перилай (сын Икария)|Пэрылая]], сына [[Ікарый (сын Перыера)|Ікарыя]] і брата [[Пенелопа|Пенелопы]] (у такім выпадку суд адбываўся не ў Афінах, а ў Аркадыі). Перад судом выступілі і эрыніі, якія настойвалі на тым, што забойства маці — недаравальнае злачынства{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 987–988}}. Галасы дванаццаці суддзяў падзяліліся пароўну, і тады багіня Афіна дадала да іх свой, трынаццаты, голас — на карысць падсуднага. Арэст быў апраўданы і ў падзяку Афіне ўзвёў на ўзгорку яе алтар. Па адной з версій міфа, Эрыгона пасля гэтага павесілася{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 577}}{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 988–989}}.

[[Файл:Lastman orestes.jpg|thumb|300px|left|<center>«Арэста і Пілада вядуць да ахвярнага алтара» (1614), [[Пітэр Ластман]]. [[Дзяржаўны музей (Амстэрдам)|Рэйксмюзеум]]</center>]]
Пасля суда Арэсту прыйшлося адправіцца ў далёкае вандраванне. Як паведамляе адна з версій міфа (большасць навукоўцаў мяркуе, што гэта была выдумка Эўрыпіда), з прысудам арэапага пагадзіліся не ўсе эрыніі. Найбольш упартыя з іх працягвалі пераследаваць Арэста, таму ён зноў адправіўся ў Дэльфы і абвясціў перад свяцілішчам Апалона, што пакончыць з сабой, калі не атрымае дапамогі. Жрыца [[Піфія]] распавяла царэвічу, што яго няшчасці скончацца, калі ён пабывае ў [[Таўрыда|Таўрыдзе]] на паўночным беразе [[Понт Эўксінскі|Понта Эўксінскага]] і прывязе адтуль драўляную статую Артэміды. Арэст тут жа рушыў у плаванне разам з Піладам на 50-вясельным караблі{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 585}}{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 994–995}}.

[[Таўры]] тады мелі звычай прыносіць усіх іншаземцаў, якія трапілі ў іхнюю краіну, у ахвяру Артэмідзе. Арэст і Пілад таемна высадзіліся ў Таўрыдзе і чакалі ў пячоры зручнага імгнення, каб украсці статую, але мясцовыя пастухі іх выкрылі, схапілі і прывялі да свайго цара Фаанта. Той загадаў адвесці іх у свяцілішча, каб забіць на алтары. Аднак у храме Пілад і Арэст апазналі ў вярхоўнай жрыцы Іфігенію, якая, як высветлілася, не загінула ў Аўлідзе, а была цудоўным чынам перанесена за мора. Іфігенія таксама пазнала роднага і дваюраднага братоў. Разам усе яны адправіліся да мора пад маркай абмывання статуі, а там пагрузіліся на карабель і адплылі на поўдзень. Каля вострава Смінфій Фаант іх дагнаў, але ў сутычцы Арэст і Пілад перамаглі і забілі яго{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 120–121}}{{sfn|Апаладор||loc=Эпітома, VI, 26–27}}. Пасля гэтага, паводле аднаго тлумачэння легенды, вандроўцы пакінулі статую на [[Родас]]е (туды іх занесла бурай), а па іншаму, прывезлі яе ў [[Атыка|Атыку]], у [[Браўрон]]{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 585–588}}{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 995–1000}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 997; 1001}}.
[[Файл:Pompeia. Orestes and Pylades.jpeg|міні|300px|Антычная фрэска з [[Пампеі|Пампей]], якая паказвае Арэста, Пілада і цара Фаанта.]]

[[Пракопій Кесарыйскі]] распавядае альтэрнатыўную версію міфа, паводле якой Іфігенія была жрыцай у храме Артэміды Таўрычнай, размешчаным у вобласці Келесіна ў [[Арменія (гістарычны рэгіён)|Арменіі]]; адтуль Іфігенія і збегла разам з Арэстам і Піладам, унёсшы з сабой статую багіні{{sfn|Пракопій Кесарыйскі|2001|loc=Вайна з персамі, I, 17, 11}}. Як відаць, гэтае апавяданне заснавана на ўяўленнях армян, якія лакалізавалі міфалагічныя падзеі ў сваёй краіне{{sfn|Пракопій Кесарыйскі|2001|loc=Вайна з персамі, I, заўв. 133}}.

=== Царстваванне ===
Зняўшы з сябе віну за забойства маці, Арэст вярнуўся ў Мікены (па адной з версій міфа, раней ён пабываў у Дэльфах, дзе сустрэўся з Электрай). У Мікенах тады быў царом яго адзінаўтробны брат, сын Клітэмнестры ад Эгісфа Алет, але Арэст забіў яго і захапіў уладу; Эрыгону ён таксама хацеў забіць, але Артэміда перанесла яе ў Атыку{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 122}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 1000}}. Арэст ажаніўся са сваёй дваюраднай сястрой Герміёнай, дачкой Менелая і Алены, а Пілада ажаніў з Электрай{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 592}}. У сувязі з гэтымі падзеямі крыніцы згадваюць цара [[Малосцы|малосцаў]] [[Неапталем (міфалогія)|Неапталема]], які таксама прэтэндаваў на руку Герміёны. Паводле Эўрыпіда, Менелай спачатку заручыў дачку з Арэстам, але потым паабяцаў яе Неапталему ў падзяку за ўдзел у Траянскай вайне{{sfn|Эўрыпід|1980|loc=Андрамаха, 967–971}}. Вярнуўшыся ў Грэцыю, Неапталем ажаніўся з Герміёнай або выкраў яе (па альтэрнатыўнай версіі, царэўна ўжо была жонкай Арэста і Менелай забраў яе ў мужа, каб аддаць новаму прэтэндэнту{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 123}}); за гэта Арэст забіў яго ў Дэльфах{{sfn|Апаладор||loc=Эпітома, VI, 13–14}}{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 1011}}.

[[Велей Патэркул]], які не згадвае Алета, піша, што пасля ўзяцця Троі род Пелапідаў кіраваў Мікенамі 80 гадоў, пры гэтым Эгісф правіў сем гадоў, а сыны Арэста — тры гады{{sfn|Велей Патэркул|1996|loc=I, 1, 3–2}}; адсюль вынікае, што праўленне самога Арэста працягвалася 70 гадоў{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 1010}}. Іншыя крыніцы паведамляюць пра 23, 28 ці 38 гадоў{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 1007}}. Межы царства за гэты час былі сур’ёзна пашыраны. Арэст падпарадкаваў большую частку Аркадыі, а пасля смерці дзядзькі і цесця стаў царом Спарты: мясцовыя жыхары не захацелі падпарадкоўвацца сынам Менелая ад рабыні. Калі памёр бяздзетны кіраўнік суседняга [[Аргас (горад)|Аргаса]] [[Кілараб]], [[Сфенел (сын Капанея)|Сфенелаў]] сын, Арэст далучыў да сваіх уладанняў і гэты горад{{sfn|Паўсаній|2002|loc=II, 18, 4-5}}{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 592–593}}. Нарэшце, [[Паўсаній (географ)|Паўсаній]] паведамляе пра версію, паводле якой Арэст быў царом [[Ахая|Ахаі]]{{sfn|Паўсаній|2002|loc=VIII, 5, 1}}, хоць сам жа лічыць яе мал��праўдападобнай{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 1010}}.

Калі Арэст ужо быў стары, Эладу напаткалі два страшныя бедствы — неўраджай і чума. Цар Мікен атрымаў прадказанне, што гэтыя беды спыняцца, калі адзін з Пелапідаў адновіць Трою і культы багоў, якія існавалі ў ёй. Ён сам пачаў падрыхтоўку да паходу, але неўзабаве памёр, так што ў Малую Азію адправіўся яго сын [[Пенфіл (сын Арэста)|Пенфіл]]; з гэтымі падзеямі антычныя аўтары звязваюць узнікненне грэчаскага краю ''[[Эаліда]]''{{sfn|Страбон|1994|loc=XIII, 1, 3}}. Па даных Паўсанія, атрыманы Арэстам аракул прадпісваў яму перасяліцца з Мікен у Аркадыю{{sfn|Паўсаній|2002|loc=VIII, 5, 3}}. Цар памёр у заснаваным ім Арэстэёне, укушаны змяёй{{sfn|Апаладор||loc=Эпітома, VI, 28}}, і быў пахаваны альбо ў [[Тэгея|Тэгеі]], альбо па дарозе з гэтага горада ў [[Фірэя|Фірэю]]{{sfn|Паўсаній|2002|loc=VIII, 54, 3}}{{sfn|Грэйвс|2005|loc=с. 593}}{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 1013}}.

=== Нашчадкі ===
Герміёна нарадзіла ад Арэста сына на імя [[Тысамен (сын Арэста)|Тысамен]], які стаў наступным царом Мікен{{sfn|Паўсаній|2002|loc=II, 18, 6}}{{sfn|Апаладор||loc=Эпітома, VI, 28}}{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 124}} (існуе дапушчэнне, што першапачаткова імя ''Тысамен'' было [[эпітэт]]ам Арэста{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 1012–1013}}). У крыніцах згадваецца і [[Пенфіл (сын Арэста)|Пенфіл]] — сын Арэста ад яго адзінаўтробнай сястры Эрыгоны{{sfn|Паўсаній|2002|loc=II, 18, 5}} (па адной з версій, брат і сястра былі жанатыя{{sfn|Апаладор||loc=Эпітома, VI, 28}}){{sfn|Велей Патэркул|1996|loc=I, 1, 4}}. Нашчадкі абодвух Арэставых сыноў сталі правадырамі ахейцаў і эалійцаў{{sfn|Страбон|1994|loc=XIII, 1, 3}}{{sfn|Паўсаній|2002|loc=VII, 6, 2}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 1008}}.

Феаген згадвае імя яшчэ аднаго сына Арэста і Эрыгоны — Арэста-малодшага. Паводле альтэрнатыўнай версіі міфа, выкладзенай у Сервія, Арэст, сын Менелая і Алены, быў жанаты на Іфігеніі, якая даводзілася яму дваюраднай сястрой{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 1013–1014}}.

== Памяць пра Арэста ==
У гістарычную эпоху статуя Арэста стаяла каля ўвахода ў храм [[Гера|Геры]] каля Мікен{{sfn|Паўсаній|2002|loc=II, 17, 3}}. Розныя месцы ў шматлікіх абласцях Грэцыі (Аргалідзе, Аркадзі, Лаконіку, Эпіры і іншых) звязвалі з вандраваннямі Арэста пасля мацізабойства: яшчэ ва [[II стагоддзе|II стагоддзі н.&nbsp;э.]], за часоў Паўсанія, падарожнікам паказвалі камень, на які прысеў Арэст у дарозе, месца, дзе ён адкусіў сабе палец, месца, дзе абстрыг валасы і т.&nbsp;п.{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 988–990}} Многія статуі Артэміды ў розных гарадах Усходняга Міжземнамор’я мясцовыя жыхары лічылі той самай статуяй, якую Арэст прывёз з Таўрыды. Гэта былі статуі ў Браўроне ([[Атыка]]), у Лімнеоне (Лаконіка){{sfn|Паўсаній|2002|loc=III, 16, 6}}, у Аргасе, у [[Каманы Кападакійскія|Каманах Кападакійскіх]], у [[Каманы Пантыйскія|Каманах Пантыйскіх]], у Кастабалах ([[Катаонія]]), у гарах Аман на стыку Сірыі і [[Кілікія|Кілікіі]], у [[Мідыя|Мідыі]] (больш дакладнае месцазнаходжанне невядома){{sfn|Паўсаній|2002|loc=III, 16, 6}}, на [[Патмас]]е, на востраве Смінфей, на [[Родас]]е, у Аргасе Арэсційскім ([[Эпір]]), у [[Ускудам]]е ([[Фракія]]), у Арэсце ([[Эўбея]]), у [[Рэгій|Рэгіі]] і [[Каўлонія|Каўлоніі]] ([[Бруцій]]), у [[Тарэнт|Тарэнце]] ([[Апулія]]), у [[Тындары]]дзе ([[Сіцылія]]), у [[Арыцыя|Арыцыі]] ([[Лацый]]){{sfn|Höfer|1902|loc=s. 998–1001}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 1002–1003}}. Баўронская статуя была вывезена персамі ў [[Сузы]] (у 480 годзе да н.&nbsp;э.), а потым [[Селеўк I Нікатар]] падарыў яго жыхарам Лаадыкеі{{sfn|Паўсаній|2002|loc=III, 16, 6}}. У ІІІ стагоддзі н.&nbsp;э. ўжо лічылася, што сам Арэст прывёз статую ў Лаадыкею{{sfn|Жыццяпісы Аўгустаў|1999|loc=Антанін Геліягабал, VII, 5}}{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 261, заўв}}.

Паводле італійскай версіі міфа, Арэст памёр у Арыцыі, а яго астанкі пасля былі перавезены ў [[Рым]] і пахаваны на схіле [[Капітолій|Капіталійскага ўзгорка]] перад [[Храм Сатурна|храмам Сатурна]], побач з [[Храм Канкордзіі|храмам Згоды]]{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 261}}. Менавіта ён лічыўся заснавальнікам [[Арыцыя|арыцыйскага]] культу [[Дыяна (багіня)|Дыяны Немійскай]], які ўключаў у тым ліку чалавечыя ахвярапрынашэнні: кожнага чужаземца, які высаджваўся на бераг, прыносілі ў ахвяру багіні, паўтараючы такім чынам таўрычны рытуал. Паступова гэты рытуал перайначыўся. Чалавек, які зрываў галінку са свяшчэннага дрэва (так званая «залатая галіна»), мог пазмагацца са жрацом і ў выпадку перамогі заняць яго месца{{sfn|Фрэзер|2001|loc=Золотая ветвь, глава 1}}.
{| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#FFF8DC; color:black; width:35em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |Ён спяваў нам мікенскай баладу. Пра тое як Агамемнан, іхні першы Вялікі Цар, адабраў зямлю ў [[Пеласгі|Берагавых людзей]] і ажаніўся з іхняй Царыцай; але калі ён пайшоў на вайну, яна вярнула ранейшую рэлігію і выбрала сабе іншага цара, а калі яе спадар вярнуўся дадому — прынесла яго ў ахвяру, хоць ён не быў згодзен. Іхні сын, якога схавалі эліны, калі стаў мужчынам, вярнуўся. Адрадзіць культ [[Алімпійскія багі|Нябесных Багоў]] і адпомсціць за забітага. Але ў крыві ў яго была ранейшая рэлігія, а для яе няма большай святыні, чым маці: таму, здзейсніўшы правасуддзе, ён сышоў з розуму ад жаху, і Дочкі Ночы пераследавалі яго, прагнаўшы праз паўсвету.
|-
| style="text-align: left;" | <center>''[[Мэры Рэно]], «Тэсей» — сучасны раман пра герояў грэчаскай міфалогіі<ref>{{cite web|url=lib.aldebaran.ru/author/reno_myeri/reno_myeri_tezei/|title=М. Рэно. Тезей|archive-url=|archive-date=}}</ref>. ''
|}

Арэст лічыўся заснавальнікам некалькіх гарадоў, якія зваліся ''Арэст'' ці ''Арэстэён'', [[эпанім]]ам ''Арэстыды''{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 967}}. Акрамя таго, па некаторых даных, менавіта ён заснаваў Каманы Кападакійскія (назву гэтага горада антычныя аўтары ўзводзяць да слова «валасы», маючы на ўвазе, што Арэст на гэтым месцы падстрыгся і пазбавіўся такім чынам хваробы){{sfn|Пракопій Кесарыйскі|2001|loc=Вайна з персамі, I, 17, 13–19}} і Ускудаму ў [[Фракія|Фракіі]], на месцы якой пазней узнік [[Адрыянопаль]]{{sfn|Жыццяпісы Аўгустаў|1999|loc=Антанін Геліягабал, VII, 7–8}}.

У сярэдзіне VI стагоддзя да н.&nbsp;э. памяць пра Арэста стала важным чыннікам вялікай палітыкі. Спартанцы тады панеслі паражэнне ад [[Тэгея|тэгейцаў]] і [[піфія]] ім прадказала, што яны перамогуць у вайне, толькі калі перанясуць да сябе астанкі легендарнага цара Мікен. Пасланнік-агатаерг Ліх выпадкова даведаўся, што адзін тэгейскі каваль наткнуўся ў зямлі на вялізныя косці даўжынёй сем локцяў (3,11 метра); ён вырашыў, што гэта шкілет Арэста. Ліху ўдалося арандаваць у каваля яго дом з участкам, выкапаць косці і вывезці іх у Спарту. Пасля гэтага Тэгея была разгромлена{{sfn|Герадот|2001|loc=I, 67–68}}{{sfn|Салін||loc=Збор векапомных звестак, I, 90}}{{sfn|Хакслі|1994|loc=с. 52–54}}. Такім чынам, спартанцам удалося выкарыстаць памяць пра Пелапідаў у цэлым і Арэста ў прыватнасці для ідэалагічнага абгрунтавання сваіх дамаганняў на ўладу над Пелапанесам{{sfn|Печатнова|2001|loc=с. 130–131}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 1008}}.

У рэчаіснасці шкілет мог належаць буйной жывёле з эпохі [[плейстацэн]]<ref>{{cite journal|author=Mary Fragkaki|url=https://www.ucm.es/data/cont/docs/106-2017-05-02-19.%20Mary%20FRAGKAKI.pdf|title=The “repatriation” of Orestes and Theseus|date=2016|work=Antesteria|pages=285-302|issn=22541683|archive-url=https://web.archive.org/web/20220127115004/https://www.ucm.es/data/cont/docs/106-2017-05-02-19.%20Mary%20FRAGKAKI.pdf|archive-date=27 студзеня 2022}}</ref>. У пячорах Грэцыі недалёка ад мясцовасці, дзе знайшлі нібы астанкі Арэста, знойдзены косткі старажытных [[Конь (род)|коней]] (''Equus abeli''), [[Маманты|мамантаў]], [[Слановыя|сланоў]], [[Алені|аленяў]], [[Пустарогія|пустарогіх]] і [[Кіты|кітоў]]<ref>{{cite journal|author=George Huxley|url= https://grbs.library.duke.edu/article/viewFile/7181/4957|title=Bones for Orestes|date=1979|publisher=Duke University Libraries|issn=2159-3159|archive-url=https://web.archive.org/web/20200802151239/https://grbs.library.duke.edu/article/viewFile/7181/4957|archive-date=2 жніўня 2020}}</ref><ref>{{cite journal|author=Marina Milićević Bradać, Ivor Karavanić|date=Снежань 2015|url=https://www.researchgate.net/publication/297055855_Phlegon_of_Tralles_and_fossils_from_Dalmatia|title=Phlegon of Tralles and fossils from Dalmatia|journal=Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku|volume=108|issue=1|pages=109-118|issn=18457789|access-date=8 кастрычніка 2022|archive-date=8 кастрычніка 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221008060047/https://www.researchgate.net/publication/297055855_Phlegon_of_Tralles_and_fossils_from_Dalmatia|url-status=live}}</ref>.

== У антычным выяўленчым мастацтве ==
[[Файл:Orestes Iphigeneia Pylades BM GR1960.2-1.1.jpg|thumb|left|<center>Арэст, Іфігенія і Пілад на срэбнай чашы з Рыма, [[I стагоддзе]].<br />[[Брытанскі музей]].</center>]]
Многія эпізоды міфа пра Арэста сталі папулярнымі сюжэтамі для антычных мастакоў і дойлідаў. Так, гісторыя з Тэлефам распісана на вазе V стагоддзя да н.&nbsp;э. (на ёй Тэлеф сядзіць на алтары і трымае маленькага Арэста на руках), на вазе пазнейшага часу з [[Кумы|Кум]] (Тэлеф пагражае Арэсту мячом), на срэбным [[рытон]]е з [[Керч]]ы, на [[Фрыз (архітэктура)|фрызе]] з [[Пергам]]а, і на прынамсі 16 [[этрускі]]х саркафагах. На кубку гамераўскай эпохі намалявана знаходжанне Клітэмнестры з дзецьмі ў Аўлідзе. У адной сцэне маленькі Арэст спяшаецца за маці і просіцца на рукі, а яна любоўна трымае правую руку на яго галаве; у іншай — хлопчык схіліў калені перад бацькам побач з сястрой Іфігеніяй, умольнай захаваць ёй жыццё. Два этрускія саркафагі ўпрыгожаны рэльефамі, на якіх Арэст, ужо падлетак, у жаху ратуецца ўцёкамі, убачыўшы прынясенне Іфігеніі ў ахвяру{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 959–961}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 972}}.

[[Файл:Oreste et Pylade (13670607273).jpg|thumb|<center>''Арэст і Пілад''. Школа [[Пасітэль|Пасітэля]],<br />[[I стагоддзе да н.э.|I&nbsp;стагоддзе да н.&nbsp;э.]] [[Луўр]].</center>]]
Імгненне, калі Арэст і Пілад атрымліваюць ад Апалона загад адпомсціць за Агамемнана, захаваны на чырвонафігурным роспісе ваз з [[Перуджа|Перуджы]] і [[Палерма]]. Стаячымі ля грабніцы Агамемнана сябры адлюстраваны на саркафагу ў [[Латэран]]е, дзе Арэст працягвае рукі да ценю бацькі, што стаіць каля ўваходу ва ўсыпальню{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 964–965}}. Антычныя мастакі часта адлю��троўвалі сустрэчу Арэста і Электры пасля доўгага расстання (архаічны рэльеф з [[Мілас]]а на зберажэнні ў [[Луўр]]ы, мармуровая група скульптара [[Менелай (скульптар)|Менелая]] на віле Людовізі, скульптуры ў [[Неапаль|Неапале]] і [[Мюнхен]]е, роспісы шэрагу ваз), забойства Эгісфа ([[Кампанія (Італія)|кампанская]] ваза з [[Капуя|Капуі]]; рэльеф з Арыцыі{{sfn|Hölscher|1990|loc=p. 165}}; высакаякасны чырвонафігурны роспіс V стагоддзя да н.&nbsp;э., на якім Арэст пранізвае мячом Эгісфа за спінай маці; роспіс, на якім Клітэмнестра спяшаецца на дапамогу Эгісфу з сякерай у руках{{sfn|Сафокл|1990|loc=Электра, заўв}}){{sfn|Lesky|1939|loc=s. 992–993}}. Апошні сюжэт стаў асабліва запатрабаваны ў афінскіх вазапісцаў напрыканцы VI стагоддзя да н.&nbsp;э., калі ў Афінах была звергнута тыранія Пісістратыдаў: у Эгісфе бачылі правобраз тырана гістарычнай эпохі, а ў Арэсце адпаведна папярэдніка дэмакратыі{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513–514}}. Забойства Клітэмнестры грэчаскія мастакі малявалі прыкметна радзей{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 967–973}}.

Пераслед Арэсту эрыніямі апісана на шэрагу атычных ваз{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 994–995}}, на [[Кратар (пасудзіна)|кратары]] з [[Вялікая Грэцыя|Вялікай Грэцыі]], на амфары, якая захоўваецца ў Неапалі (на ёй Арэст замахваецца мячом на адну эрынію, а другая, заступаючы яму шлях, паказвае люстэрка, у якім відаць твар Клітэмнестры), на [[Апулія|апулійскай]] амфары (Арэст шукае выратавання ля алтара Апалона), на кратары, што на захоўванні ў [[Эрмітаж]]ы (Арэст сядзіць у дэльфійскім храме, а пяць эрыній спяць ля ўваходу), і іншыя. На рэльефе ў Неапалі I стагоддзя да н.&nbsp;э. Арэст ідзе ў Афіны, каб паўстаць перад судом{{sfn|Hölscher|1990|loc=p. 166}}. Гэты суд на ўзгорку Арэса стаў распаўсюджаным сюжэтам у досыць познюю эпоху: так, яго выкарыстоўваў для роспісу двух кубкаў тарэнцінец Зопір, які жыў у I стагоддзі да н.&nbsp;э. Захавалася [[камея]] I стагоддзі да н.&nbsp;э., якая капіюе цэнтральную частку карціны [[Тыманф]]а: на ёй Афіна апускае каменьчык у скрыню для галасавання, а Арэст чакае рашэння суда<ref>{{Cite web |url=http://ancientrome.ru/publik/art/neverov/ac/ac02.htm |title=Неверов О. Античные камеи |access-date=2019-08-02 |archive-date=2019-08-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190806151805/http://ancientrome.ru/publik/art/neverov/ac/ac02.htm |url-status=live }}</ref>. Шмат разоў выкарыстоўваўся ў выяўленчым мастацтве сюжэт пра падарожжа Арэста ў Таўрыду і яго сустрэчу з Іфігеніяй (саркафагі з Палаца Грымані ў [[Венецыя|Венецыі]], з Віла Баргезэ, з [[Остыя-Антыка|Остыі]] і інш., рэльеф з Латэрана, на якім Пілад абараняе Арэста ад таўраў, амфара з Неапаля, на якой намаляваны імгненне пазнавання, фрэска ў [[Пампеі|Пампеях]] на тую ж тэму){{sfn|Höfer|1902|loc=s. 979–982; 989; 1003–1005}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 1003–1007}}{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 514}}. Яшчэ адзін адносна вядомы сюжэт — забойства Неапталема{{sfn|Höfer|1902|loc=s. 1012}}.

== У антычнай літаратуры ==
[[Файл:Orestes Apollo Louvre Cp710.jpg|thumb|250px|<center>Апалон здзяйсняе абрад ачышчэння над Арэстам, заколваючы ахвярную жывёліну над яго галавой. Чырвонафігурная ваза, 380–370&nbsp;гады да н.&nbsp;э. [[Луўр]]</center>]]
Сюжэт пра Арэста-мсціўца, які забівае ўласную маці і яе палюбоўніка, незаконнага і несправядлівага правіцеля, стаў адным з найбольш пашыраных у антычнай літаратуры, а пасля перавандраваў у еўрапейскую літаратуру [[Новы час|Новага часу]]{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 512}}.

=== Эпас ===
У «[[Іліяда|Іліядзе]]» [[Гамер]]а Арэст згадваецца толькі адзін раз. Калі Агамемнан прапануе [[Ахіл]]у прымірэнне і руку сваёй дачкі, ён абяцае патэнцыйнаму зяцю, што зраўняе яго гонарам са сваім адзіным сынам, які «ўзрастае ў поўным дастатку»{{sfn|Гамер|2008|loc=Іліяда, IX, 142–143, 284–285}}. У «[[Адысея|Адысеі]]» Арэст таксама толькі згадваецца, але там гаворка ідзе пра забойства Агамемнана і помсты за яго; гэта найранейшае з вядомых антыказнаўцам пераказаў гэтага сюжэту. Для Гамера забойства Эгісфа — безумоўна правільны ўчынак; Арэсту ў гэтай паэме нават ставяць у прыклад [[Тэлемах]]у, змушанаму цярпець жаніхоў сваёй мацеры{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 967}}. Клітэмнестру Гамер называе «злачынкай», але нічога не кажа пра тое, як яна памерла: згадваюцца толькі яе пахаванні разам з Эгісфам{{sfn|Гамер|2000|loc=Адысея, III, 309–310}}. Адпаведна існуюць меркаванні, што ў найстарэйшай версіі міфа Арэст не быў мацізабойцам (Клітэмнестра магла скончыць жыццё самагубствам) або што Гамер проста вырашыў не раскрываць гэтую тэму{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 968–969}}, засяродзіўшыся на помсце Эгісфу{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 512}}. У любым выпадку аўтар «Адысеі» не бачыў нічога трагічнага ў наступным лёсе Арэста{{sfn|Ярхо|2000|loc=с. 455}}.

Пра помсту за Агамемнана расказвалася ў адной з [[Кіклічныя паэты|кіклічных паэм]] — у «Вяртаннях» [[Гагій Трэзенскі|Гагія Трэзенскага]], ад якіх засталося толькі некалькі дробных урыўкаў{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 14}}. Паэт VI стагоддзі да н.&nbsp;э. [[Стэсіхор]] прысвяціў гэтаму сюжэту паэму «Арэстэя» ў дзвюх частках, тэкст якой таксама страчаны за выключэннем некалькіх радкоў{{sfn|Элінскія паэты|1999|loc=Стэсіхор. Арэстэя, 24–25}}: гэта рэпліка Апалона, які дорыць Арэсту лук для абароны ад эрыній, і апісанне прарочага сну Клітэмнестры пра помсту сына{{sfn|Элінскія паэты|1999|loc=Стэсіхор. Арэстэя, заўв}}. Стэсіхор апісвае Арэста як мацізабойцу, і той жа сюжэтны матыў выкарыстаў [[Піндар]] у сваёй XI Піфійскай одзе{{sfn|Ярхо|2000|loc=с. 455}}:

{{пачатак цытаты}}
<poem>
А Арэста
з гаручага каварства моцных Клітэмнестрыных рук
Вынесла Арсіноя-карміцелька,
Калі ўслед душы зарэзанага Агамемнана
[[Дарданы|Дарданійскую]] дзеву, [[Прыям]]аву [[Касандра|Касандру]],
Белай меддзю на цёмны [[Ахеран|Ахеронт]]
Пагнала бязлітасная жонка…
Але Арэст,
Юны ілбом госць старога Строфія,
Жыхара Парнаскіх адгор’яў,
Познім Арэсам
Смерцю нагнаў і маці сваю, і Эгісфа.
</poem>
{{канец цытаты|крыніца=Піндар. XI Піфійская ода, 16–38{{sfn|Піндар|1980|loc=XI Піфійская ода, 16–38}}.}}

У крыніцах згадваецца яшчэ адна харычная паэма пад назвай «Арэстэя», напісаная [[Ксанф (паэт)|Ксанфам]], але яна страчана цалкам{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 20–21}}.

=== Афінская драматургія ===
Міфы пра Пелапідаў і, у прыватнасці, пра Арэста сталі адной з найважнейшых крыніц сюжэтаў для грэчаскай [[Драматургія|драматургіі]] класічнага перыяду. Пры гэтым падзейны рад драбніўся для п’ес на дробныя эпізоды з невялікай колькасцю дзейных асоб (часта трыма-чатырма). Драматург у цэлым прытрымліваўся сюжэту міфа, але ў той жа час павінен быў, па словах [[Арыстоцель|Арыстоцеля]], «быць вынаходнікам»{{sfn|Арыстоцель|1983|loc=Паэтыка, 14}} — даваць самабытныя трактоўкі. У шэрагу выпадкаў адзін і той жа сюжэт атрымліваў розныя інтэрпрэтацыі ў п’есах розных аўтараў. Амаль усе героі грэчаскіх міфаў сталі героямі трагедый{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 21–26}}; Арэст аказаўся адным з найбольш запатрабаваных персанажаў нараўне з іншымі героямі, «якім давялося», па словах Арыстоцеля, «ці здзейсніць, ці перанесці [штосьці] жудаснае»{{sfn|Арыстоцель|1983|loc=Паэтыка, 13}}.

{| align="right" class="standard" style="width: 30%; margin: 10px;"
|+ ''Антычныя трагедыі<br />па парадку развіцця сюжэту''
! |№
! |[[Эсхіл]]
! |[[Сафокл]]
! |[[Эўрыпід]]
|-----
| 1
|
|
| «Іфігенія ў Аўлідзе»
|-----
| 2
| «Агамемнан»
|
|
|-----
| 3
| «Хаэфоры»
| «Электра»
| «Электра»
|-----
| 4
|
|
| «Арэст»
|-----
| 5
| «Эўменіды»
|
|
|-----
| 6
|
|
| «Іфігенія ў Таўрыдзе»
|-----
| 7
|
|
| «Андрамаха»
|+
|}

[[Эсхіл]] прысвяціў міфам мікенскага цыклу трылогію, якая атрымала назву ''«[[Арэстэя]]»'' (458 год да н. э.); яна поўнасцю захавалася. У першай частцы, «[[Агамемнан (Эсхіл)|Агамемнан]]», гіне загалоўны герой (Арэст у ёй не дзейнічае). У другой, ''«[[Хаэфоры (Эсхіл)|Хаэфоры]]»'' («носьбіткі пахавальных алеяў», інакш — «плакальшчыцы»), Арэст вяртаецца дадому пасля доўгага выгнання, ля труны бацькі сустракае Электру і распраўляецца з Эгісфам і мацераю, папярэдне выдаўшы сябе за весніка і распавёўшы пра ўласную смерць. У трэцяй трагедыі, ''«[[Эўменіды (Эсхіл)|Эўменіды]]»'' («літасцівыя багіні» — кампліментарнае імя эрыній), Арэст дамагаецца свайго апраўдання перад арэапагам. У п’есах Эсхіла фігуруе радавы праклён, але ў той жа час у герояў заўсёды ёсць магчымасць выбару. Арэст разумее, што абавязаны забіць сваю маці, і гэта стварае для яго найскладанейшую маральную праблему{{sfn|Ярхо|2000|loc=с. 455–456}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 980}}, хоць бог і аддаў яму недвухсэнсавы загад{{sfn|Сахарный|1971|loc=с. 27–28}}. «Пілад, як быць, што рабіць? Страшна маці забіць!» — кажа ён свайму сябру, калі Клітэмнестра просіць яго пра літасць{{sfn|Эсхіл|1978|loc=Хаэфоры, 898}}, але потым усё ж наносіць смяротны ўдар; яго помста становіцца чарговым злачынствам, учыненым унутры дома Пелапідаў, і падмацоўвае праклён, што гняце гэтую сям’ю{{sfn|Сафокл|1990|loc=Электра, заўв}}. Яшчэ адзін матыў, што гучыць у «Арэстэе», — антытыранічны. Эгісф намаляваны як тыран, і Арэст, забіваючы яго, робіць родны горад вольным{{sfn|Сахарный|1971|loc=с. 20–21}}{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513}}.

Пяру [[Сафокл]]а належалі, апроч усіх іншых, трагедыі «[[Герміёна (Сафокл)|Герміёна]]», «[[Клітэмнестра (Сафокл)|Клітэмнестра]]», «[[Эгісф (Сафокл)|Эгісф]]» і «[[Электра (Сафокл)|Электра]]»{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 268}}. Захавалася толькі апошняя з іх, дзеянне якой супадае з «Хаэфорамі» Эсхіла. Адрозненні ў тым, што каля труны айца Арэст сустракае не Электру, а іншую сястру, Хрысафеміду; Электра ж прымае ілжывую вестку пра яго гібель як сапраўдную. Арэст забівае маці без ваганняў{{sfn|Сафокл|1990|loc=Электра, заўв}}, і на думку Сафокла ён вяршыць абсалютна справядлівую расправу{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513}}. Ніякія маральныя калізіі тут не ўзнікаюць{{sfn|Ярхо|2000|loc=с. 456}}{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 982}}.

Зусім іншая карціна ў Эўрыпіда, які напісаў сваю «[[Электра (Эўрыпід)|Электру]]» прыкладна ў тыя ж гады, што і Сафокл, паміж 421 і 413 гадамі да н.&nbsp;э. (трагедыю Сафокла датуюць прыблізна 415 годам да н.&nbsp;э.). Тут забойства Клітэмнестры — анамальная і бессэнсоўная жорсткасць, якую нішто не можа апраўдаць; Арэст, чалавек не вельмі рашучы{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 29}}, дзейнічае па загадзе Апалона і па падгаворванні сястры Электры, але адчувае яшчэ большыя ваганні, чым у Эсхіла, а ў фінале адчувае сябе маральна спустошаным. Пачатая тут дэгераізацыя міфа працягваецца ў трагедыі «[[Арэст (Эўрыпід)|Арэст]]», дзеянне якой разгортваецца адразу пасля мацізабойства. Загалоўны герой разумее, што яго помста нікому не была патрэбна. Аргівяне прысуджаюць яго да ганебнай смяротнай кары, і Арэст, каб выратавацца, вырашаецца на новыя забойствы, пазбаўленыя ўсялякага сэнсу: ён хоча забіць Алену, а яе дачку Герміёну захоплівае ў заложнікі{{sfn|Ярхо|1999|loc=с. 583–584}}. У выніку сын Агамемнана аказваецца псіхічна хворым чалавекам і толькі ўмяшанне багоў дапамагае навесці парадак{{sfn|Мифы народов мира|1988|loc=Орест}}{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513}}.

Арэст дзейнічае яшчэ ў дзвюх захаваных трагедыях Эўрыпіда. У «[[Андрамаха (Эўрыпід)|Андрамахе]]» гэта хітры авантурыст, які рыхтуе змову супраць Неапталема{{sfn|Ярхо|1999|loc=с. 583}}. У «[[Іфігенія ў Таўрыдзе (Эўрыпід)|Іфігеніі ў Таўрыдзе]]» Эўрыпід распрацоўвае сюжэт (па адной з версій, ім жа прыдуманы) пра падарожжа Арэста ў Таўрыду і яго сустрэчу там з Іфігеніяй{{sfn|Эўрыпід|1980|loc=Іфігенія ў Таўрыдзе, заўв}}. Арэст-немаўля стаў героем згубленай трагедыі Эўрыпіда «[[Тэлеф (Эўрыпід)|Тэлеф]]», прычым існуе меркаванне, што драматург склаў сюжэт на падставе аднаго эпізоду з жыцця [[Фемістокл]]а. Апошні, выгнаны з Афін, быў змушаны звярнуцца за дапамогай да свайго ворага, цара [[Малосцы|малосцаў]] [[Адмет Пірыдскі|Адмета]]; каб дабіцца свайго, ён схапіў маленькага царскага сына і прыпаў да хатняга агменю{{sfn|Плутарх|1994|loc=Фемістокл, 24}}. Пасля Эўрыпіда гэты сюжэт апрацаваў у сатырычным духу [[Арыстафан]]{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 970–971}} у камедыях «[[Жанчыны на свяце Фесмафорый]]»{{sfn|Арыстафан|1983|loc=Жанчыны на свяце Фесмафорый, 689–738}} і «[[Ахарняне]]»{{sfn|Арыстафан|1983|loc=Ахарняне, 325–346}}.

У крыніцах згадваецца шэраг іншых п’ес, у якіх фігуруе Арэст. Гэта аднайменныя трагедыі [[Тымесіфей|Тымесіфея]], [[Эўрыпід Малодшы|Эўрыпіда Малодшага]], [[Каркін (драматург)|Каркіна]], [[Феадэкт]]а{{sfn|Арыстоцель|1983|loc=Рыторыка, II, 24}}{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 268}}, камедыі [[Рынфон]]а, [[Алексід]]а і [[Сапатр Пафоскі|Сапатра Пафоскага]]{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 119, заўв}}. Было напісана прынамсі некалькі трагедый пад назвамі «Герміёна» і «Неапталем» (у тым ліку «[[Герміёна (Эўрыпід)|Герміёна]]» Эўрыпіда і «Неапталем» [[Нікамах Александрыйскі|Нікамаха Александрыйскага]]), але ад ніводнай з іх нічога не захавалася{{sfn|Гігін|2000|loc=Міфы, 123, заўв}}. Згадваюцца трагедыі пад назвай «Эрыгона», напісаныя [[Фрыніх (трагік)|Фрыніхам]], [[Эрыгона (Сафокл)|Сафоклам]], [[Клеафон]]ам і [[Філокл]]ам, але незразумела, ці маецца на ўвазе [[Эрыгона (дачка Эгісфа)|адначэраўная сястра Арэста]] або ж [[Эрыгона (дачка Ікарыя)|іншая Эрыгона]] — дачка [[Ікарый Афінскі|Ікарыя Афінскага]]{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 982–983}}.

=== Рымская літаратура ===
Літаратура Рыма, якая зарадзілася ў [[III стагоддзе да н.э.|III стагоддзі да н.&nbsp;э.]], развівалася шмат у чым на аснове сюжэтаў з грэчаскай міфалогіі{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 58–59}}. З канца III стагоддзя да н.&nbsp;э. рымскія драматургі актыўна перапрацоўвалі грэчаскія п’есы — у тым ліку тыя, у якіх фігуравалі Пелапіды; пры гэтым яны аддавалі перавагу трагедыям Эўрыпіда{{sfn|Альбрехт|2002|loc=с. 119–120}}. Арэст быў для іх станоўчым персанажам, які выклікаў спачуванне, і ён дзейнічае ў п’есах усіх вядомых нам рымскіх драматургаў{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513}}. Невядомы аўтар напісаў трагедыю «Клітэмнестра», [[Луцый Акцый]] і [[Лівій Андронік]] — па трагедыі пад назвай «Эгісф», [[Антылій]] і [[Квінт Тулій Цыцэрон]] — па трагедыі «Электра». У [[Квінт Эній|Квінта Энія]] была трагедыя «Эўменіды», у Лівія Андроніка і [[Пакувій|Марка Пакувія]] — трагедыі пад назвай «Герміёна»{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 272}}, у Пакувія — «Іфігенія ў Таўрыдзе»{{sfn|Цыцэрон|1974|loc=Пра дружбу, 24}} і «Арэст-раб»{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 986}}. Луцый Акцый і Квінт Цыцэрон напісалі па трагедыі «Эрыгона», але тут, як і ў выпадку з Фрыніхам, Сафоклам і т. д. незразумела пра якую Эрыгону гаворка{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 982–983}} Ад усіх гэтых твораў нічога не засталося. [[Луцый Аней Сенека]] напісаў трагедыю «[[Агамемнан (Сенека)|Агамемнан]]», у якой на сцэне з’яўляецца і сын загалоўнага героя; што праўда, гэта дзіця, якое не прамаўляе ніводнага слова. Пастаноўку адной з п’ес пра Арэста-мсціўца згадвае ў «[[Энеіда|Энеідзе]]» [[Публій Вергілій Марон|Вяргілій]]{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513}}:

{{пачатак цытаты}}
<poem>
Гэтак жа па сцэне бяжыць Агамемнана сын, за якім
Гоніцца з паходняй маці і змей у руцэ падымае;
Імчыцца Арэст — але сядзяць на парозе мсцівыя [[Эрыніі|дзіры]].
</poem>
{{канец цытаты|крыніца=Публій Вергілій Марон. Энеіда, IV, 471–473{{sfn|Вергілій|2001|loc=Энеіда, IV, 471–473}}.}}

[[Файл:The Meeting of Orestes and Hermione.jpg|thumb|left|<center>«Сустрэча Арэста і Герміёны»<br />(к. 1800), [[Анн-Луі Жырадэ-Трыязон]].<br />[[Кліўлендскі музей мастацтваў]].</center>]]

Міф пра Арэста пакінуў прыкметны след у рымскай культуры. Так, уяўленні грэкаў пра адносіны паміж Арэстам і Піладам як пра дасканалае сяброўства, што ўзнікаюць яшчэ за часоў Эўрыпіда, паўплывалі на станаўленне паняцця ''amicitia'' («дружба, сяброўства») у творчасці [[Марк Тулій Цыцэрон|Марка Тулія Цыцэрона]]{{sfn|Брагова|2016|loc=с. 106}}. Апошні цытуе згубленую трагедыю Марка Пакувія, у якой Арэста і Пілада прыводзяць звязанымі да цара Фаанта, і той вырашае, што Арэст мае памерці. Аднак Фаант не ведае, хто з палонных носіць гэтае імя, і пачынаецца дзіўная спрэчка, якая вельмі бударажыла рымскіх гледачоў{{sfn|Цыцэрон|2000|loc=Пра межы дабра і зла, V, 63}}{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513}}.

{{пачатак цытаты}}
… Але навошта кажу я пра нас, народжаных, успрынятых і выхаваных для славы і доблесці? Якія клікі натоўпу, людзей неадукаваных, раздаюцца ў тэатры, калі гучаць гэтыя словы: «Я — Арэст!», — а іншы пярэчыць: «Не, гэта я, паўтараю, гэта я — Арэст!» І тады абодва даюць магчымасць збітаму з панталыку, недаўменнаму цару выйсці з гэтага становішча:

«Тады мы абодва ўпрошваем, каб нас забілі разам!»

Колькі б разоў не ігралася гэтая сцэна, хіба хоць раз яна не была сустрэта бурным захапленнем! Значыць, няма ніводнага чалавека, хто б не ўхваляў і не ўсхваляў гэтага парыву душы, у якім чалавек не толькі не шукае ніякай выгады, але і насуперак ёй захоўвае вернасць.
{{канец цытаты|крыніца=Марк Тулій Цыцэрон. Пра межы дабра і зла, V, 63{{sfn|Цыцэрон|2000|loc=Пра межы дабра і зла, V, 63}}.}}

Такім чынам, для рымлян Арэст быў ідэалам сяброўства, а таксама ўладальнікам адной з галоўных дабрачыннасцяў — {{lang|la|pietas}}, набожнасці (у разгляданым выпадку — павагі да бацькі){{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513}}. [[Марк Антоній]] у сваёй прамове над целам [[Гай Юлій Цэзар|Гая Юлія Цэзара]] ў сакавіку [[44 да н.э.|44 года да н.&nbsp;э.]] цытаваў «Электру» Эўрыпіда, каб выклікаць у сваіх слухачоў спагаду да забітага, у чым дамогся поспеху. За часоў [[Актавіян Аўгуст|Актавіяна Аўгуста]] палітычная прапаганда прыпадабняла яго да цара Арэста: ён гэтак жа, як легендарны цар Мікен, адпомсціў за свайго бацьку Цэзара; за бацькоўскую спадчыну Актавіян змагаўся з [[Клеапатра]]й, якую можна было прыпадобніць да Клітэмнестры як палюбоўніцу яго бацькі, і з Маркам Антоніем — падабенствам Эгісфа; па канчатку гэтай барацьбы ён гэтак жа, як Арэст, меў патрэбу ў ачышчэнні ад разлітай роднаснай крыві. Нарэшце, дзейнічаў ён пад заступніцтвам Апалона — бога, што аддаваў загады Арэсту{{sfn|Hölscher|1990|loc=p. 164}}{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 513}}. Нашчадка Актавіяна, імператара [[Нерон]]а, таксама параўноўвалі з Арэстам, але ў негатыўным сэнсе — як забойцу [[Агрыпіна Малодшая|сваёй маці]]{{sfn|Светоній|1999|loc=Нерон, 39, 2}}. [[Авідзій]] уключыў у зборнік «[[Гераіды (Авідзій)|Гераіды]]» ліст Герміёны Арэсту з просьбай выратаваць яе ад перспектывы выйсці замуж за Неапталема{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 76}}.

Сваю версію міфа выклаў у паэме «Трагедыя аб Арэсце» Драконцый, які жыў у другой палове [[V стагоддзе|V стагоддзя н.&nbsp;э.]] У ёй вялікі герой пасля гібелі бацькі выязджае разам з Піладам і Электрай у Афіны, а Эгісф атрымлівае фальшывую вестку пра гібель Арэста падчас буры. Пазней Арэсту з’яўляецца прывід Агамемнана, які патрабуе помсты. Царэвіч не можа ні на што вырашыцца, але Пілад пераконвае яго адправіцца ў Мікены. Менавіта Пілад забівае Эгісфа, Арэст жа распраўляецца з маці на магіле бацькі. Прывід Клітэмнестры, які замяняе ў гэтай версіі эрыній, даводзіць Арэста да вар’яцтва. У гэты самы час сын ужо загінулага Неапталема [[Малос (сын Неапталема)|Малос]] заклікае Арэста да адказу за забойства. Па парадзе Пілада Арэст адпраўляецца ў Таўрыду, па вяртанні паўстае перад арэапагам, і той выносіць яму апраўдальны прысуд. У гэтай версіі міфа багі практычна не дзейнічаюць, а ўчынкі герояў атрымліваюць псіхалагічнае абгрунтаванне: так, вельмі падрабязна апісаны ваганні Арэста перад мацізабойствам{{sfn|Ярхо|2001а|loc=с. 39–45}}.

== У культуры Сярэдніх вякоў, Новага і Найноўшага часу ==

=== Сярэднявечча ===
[[Файл:Woodcut illustration of Clytemnestra and Aegisthus murdering Agamemnon and their subsequent deaths at the hand of Orestes - Penn Provenance Project.jpg|thumb|270px|<center>[[Ксілаграфія]] «Забойцы Агамемнана Клітэмнестра і Эгісф і іхняя наступная смерць ад рукі Арэста».<br />«Пра знакамітых жанчын». [[Ёган Цайнер]]. Каля 1474. Бібліятэка [[Пенсільванскі ўніверсітэт|Пенсільванскага ўніверсітэта]].</center>]]
Пасля пераходу ад антычнасці да сярэднявечча засталося вельмі мала літаратурных твораў, якія б расказвалі пра грэчаскую міфалогію ўвогуле і пра Пелапідаў у прыватнасці. Доўгі час еўрапейскія чытачы мелі вельмі смутныя ўяўленні пра грэчаскую літаратуру, а з лацінскіх пісьменнікаў ведалі галоўным чынам Вяргілія, Авідзія, [[Тэрэнцый|Тэрэнцыя]] і Дыктыса Крыцкага{{sfn|Грабар-Пасек|1966|loc=с. 184}}. Апошні ў «Дзённіку Траянскай вайны» (IV стагоддзе) распавядае пра вяртанне Арэста дадому з войскам, якое далі яму Афіны і цар Факіды{{sfn|Дыктыс Крыцкі||loc=VI, 2–4}}, прычым ігнаруе ў сувязі з мацізабойствам маральную праблематыку. У тым жа ключы дзейнічае [[Бенуа дэ Сэнт-Мор]], які згадвае Арэста ў «[[Раман пра Трою|Рамане пра Трою]]» (каля 1165 года). [[Джон Лідгейт]] у «Траянскай кнізе» (1412–1420 гады) апісаў Арэста як законнага мсціўца за разарваную шлюбную сувязь{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 514}}.

У іншых літаратурных творах Арэст згадваецца як прыклад вар’яцтва, сяброўства і [[Каханне|кахання]] (да Герміёны). Яскравы прыклад таму — «[[Боская камедыя]]» [[Дантэ Аліг’еры]]. У XIII песні «[[Чысцілішча (Боская камедыя)|Чысцілішча]]», ідучы разам з Вяргіліем праз другі круг, прызначаны для зайздроснікаў, Дантэ чуе, як адна з пралятаючых міма душ крычыць: «Я Арэст!»{{sfn|Дантэ|1967|loc=Чысцілішча, XIII, 32}}; гэта відавочная адсылка да Цыцэрона, а праз яго да Пакувія. Аўтар «Камедыі» не суправаджае гэтую рэпліку ніякім каментаром, і незразумела нават, ці ўдзельнічаў у гэтай сцэне Пілад{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 514}}.

=== Ранні Новы час ===
; Літаратура
У эпоху [[Адраджэнне|Адраджэння]] цікавасць да Арэста, як і да грэчаскай міфалогіі ў цэлым, значна вырасла. У чытацкі ўжытак зноў увайшла старажытнагрэчаская драматургія — у перакладах спачатку на [[латынь]], а потым на нацыянальныя мовы. Найбольшую папулярнасць набыла трагедыя Сафокла «Электра», якую энергічна перакладалі, пачынаючы з [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]]. Лазар дэ Баіф пераклаў «Электру» на [[Французская мова|французскую]] (1537 год), Петэр Барнеміса — на [[Венгерская мова|венгерскую]] (1558 год), Ёст ван дэн Вондэл — на [[Нідэрландская мова|нідэрландскую]] (1639 год){{sfn|Ярхо|2001б|loc=с. 181}}. У [[XVII стагоддзе|XVII стагоддзі]] пачалі з’яўляцца новыя апрацоўкі сюжэту, прычым вялікі ўплыў на гэтую з’яву меў [[Уільям Шэкспір]]: яго [[Гамлет]], герой, які пасля складаных [[Рэфлексія (філасофія)|рэфлексій]] і ваганняў помсціць мацеры за бацьку, можа ацэньвацца як своеасаблівы «двайнік» Арэста. У навуцы існуе думка, што Шэкспір мог стварыць гэтага персанажа зусім незалежна ад Сафокла. Аднак зараз даказана, што англійскі драматург прынамсі чытаў лацінскі пераклад «Электры»{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 514–515}}.

У Англіі XVII стагоддзя вобраз Арэста на нейкі час быў забыты праз [[Пурытанства|пурытанскую]] забарону тэатра. На кантыненце свае апрацоўкі сюжэту стварылі італьянец [[Джавані Ручэлаі]] (трагедыя «Арэст», наследаванне «Іфігеніі ў Таўрыдзе» Эўрыпіда) і француз [[Жан Расін]], у чыёй п’есе «[[Андрамаха (Расін)|Андрамаха]]» (1667 год) Арэст адчувае трагічную страсць у адносінах да Герміёны і павінен рабіць традыцыйны для класіцыстычнай трагедыі выбар паміж каханнем і абавязкам. Помста за бацьку стала тэмай кантынентальнай драматургіі толькі ў [[XVIII стагоддзе|XVIII стагоддзі]]. Аснову для гэтага заклаў [[Андрэ Дасье]], які ў 1692 годзе выдаў пераклад «Паэтыкі» [[Арыстоцель|Арыстоцеля]] і каментаваныя пераклады на французскую дзвюх п’ес Сафокла — «[[Цар Эдып]]» і «Электра». З таго часу гэтыя п’есы лічыліся ўзорнымі трагедыямі, у якіх здаралася «паэтычнае правасуддзе»: зло каралася, а дабро трыумфавала. Аднак той жа Дасье заклаў забарону на паказ мацізабойства, што адпавядала тагачасным уяўленням пра добры густ і межы дазволенага{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 515}}.

На працягу XVIII стагоддзя Арэст стаў героем мноства п’ес. Гэта былі перадусім варыяцыі сафоклаўскага сюжэту, у якіх на першым плане амаль нязменна была Электра. Арэст у гэтых п’есах забіваў маці або выпадкова, або ў парыве гневу{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 515}}. Так адбываецца ў «Электры» [[Праспэр Крэбіён|Праспэра Крэбіёна]] (1708 год), у «Арэсце» [[Вальтэр]]а (1750 год), дзе загалоўны герой хоча забіць толькі Эгісфа, але Клітэмнестра засланяе сабой мужа і прымае смяротны ўдар. Мучаны сумленнем, Арэст згаджаецца адкупіць сваё злачынства выгнаннем у Таўрыду. Сюжэт у п’есах такога роду ўскладняўся за кошт штучна дададзенай любоўнай лініі і хітрыкаў, на якія ішлі героі, каб падмануць Эгісфа, але ўнутраны змест вобраза Арэста прыкметна збядняўся. Частковым выключэннем з гэтых правіл стала трагедыя «Арэст» [[Віторыа Альф’еры]] (1781 год). Тут загалоўны герой — змагар з тыраніяй, які дзейнічае адкрыта: вярнуўшыся на радзіму, ён адкрываецца Эгісфу, пападае ў турму, але потым яму ўдаецца вызваліцца і забіць тырана. Убачыўшы, як Клітэмнестра аплаквае загінулага, Арэст паддаецца выбуху лютасьці і забівае маці; такім чынам, Альф’еры аказваецца блізкі да Еўрыпіда, які апісаў Арэста як запальчывую і нават [[Псіхічны разлад|псіхапатычную]] асобу{{sfn|Ярхо|2001б|loc=с. 181–183}}.

Яшчэ адным папулярным сюжэтам стала вандраванне Арэста ў Таўрыду, у сувязі з якім распрацоўвалася тэма сяброўства Арэста і Пілада. Пра гэта пісаў [[Франсуа Жозэф Лагранж-Шансель]] («Арэст і Пілад, або Іфігенія ў Таўрыдзе», 1697 год), [[Крыстаф Фрыдрых фон Дэршаў]] («Пілад і Арэст, або Помнік сяброўству», 1747 год), [[Ёган Эліяс Шлегель]] («Арэст і Пілад», 1742 год). Найбольш вядомай стала драма [[Ёган Вольфганг фон Гётэ|Ёгана Вольфганга фон Гётэ]] «Іфігенія ў Таўрыдзе» (1788 год). У адрозненне ад кананічнага варыянту сюжэту, загалоўная гераіня тут не дапамагае Арэсту і Піладу бегчы, а аддаецца разам з імі на волю цара Фаанта; такім чынам яна здымае праклён, што гняце Пелапідаў. Арэст у пачатку п’есы — тыповы персанаж эпохі «[[Бура і націск|Буры і націску]]», які не ведае спакою, варожы ў адносінах да вышэйшых сіл, у пошуках вызвалення ў смерці. Аднак дзякуючы сястры ён знаходзіць доўгачаканы супакой{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 515}}.

Вельмі папулярным у эпоху [[Асветніцтва]] быў раман [[Ёган Якаб Душ|Ёгана Якаба Душа]] «Арэст і Герміёна. Грэчаская гісторыя» (1801 год), які перавыдаваўся пад назвай «Сіла высакароднага і чыстага кахання» і двойчы перапрацоўваўся для тэатральных пастановак{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 515–516}}.

;Жывапіс
У творах выяўленчага мастацтва ў эпоху Адраджэння і [[барока]] Арэст з’яўляўся нячаста, прычым быў, як правіла, на заднім плане. Становішча пачало мяняцца толькі ў XVIII стагоддзі, калі мастакі сталі выкарыстоўваць сюжэт «Іфігеніі ў Таўрыдзе» Гётэ (эпізод сустрэчы Арэста з Іфігеніяй або тэму сяброўства Арэста і Пілада). Гэта быў галоўным чынам жывапіс у духу [[класіцызм]]у. [[Ёган Генрых Фюслі]] першым намаляваў Арэста ў экспрэсіўна-рамантычным стылі (1762–1764 гады), абраўшы пры гэтым тэму пераследу героя эрыніямі. У канцы XVIII стагоддзя дадзеная тэма стала пераважнай{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 516}}.

;Музыка
У музычным мастацтве XVIII стагоддзя сюжэт пра Арэста выкарыстоўваўся амаль выключна стваральнікамі [[Опера|опер]]. Гэта былі музычныя інсцэніроўкі «Андрамахі» Расіна (найбольш вядомая з іх — опера [[Джакама Антоніа Перці]] «Астыянакс» 1703 года), розныя варыяцыі эўрыпідаўскага сюжэту пра Іфігенію ў Таўрыдзе (напрыклад, «Іфігенія ў Таўрыдзе» [[Анры Дэмарэ]] і [[Андрэ Кампра]] 1704 года, оперы пад той жа назвай [[Крыстаф Вілібальд Глюк|Крыстафа Вілібальда Глюка]] 1779 года і [[Нікало Пічыні]] 1781 года){{sfn|Tilg|2008|loc=s. 516–517}}. Арэст дзейнічае таксама ў аднайменнай оперы [[Георг Фрыдрых Гендэль|Георга Фрыдрыха Гендэля]] (1734 год). Ва ўсіх гэтых творах на пярэднім плане былі тэмы сяброўства (яно падкрэслівалася яшчэ мацней, чым у тэатральнай драматургіі) і кахання, у тым ліку прыдуманага [[Лібрэта|лібрэтыстамі]]{{sfn|Ярхо|2001б|loc=с. 181}}.

=== ХІХ стагоддзе ===
[[Файл:Electra Receiving the Ashes.jpg|thumb|300px|left|<center>«Электра атрымлівае прах з рук Арэста».<br />[[Жан-Батыст Жозэф Вікар]]. 1826/1827 год.<br />[[Вустэрскі музей мастацтваў]].</center>]]
Інтэрпрэтацыя сюжэту пра Арэста ў [[XIX стагоддзе|ХІХ стагоддзі]] істотна змянілася. Гэта адбылося праз з’яўленне новых поглядаў на міфалогію як на ёмішча культурна-гістарычнай і светапогляднай інфармацыі, праз развіццё [[Псіхалогія|псіхалогіі]] і [[Псіхіятрыя|псіхіятрыі]], папулярнасці [[ніцшэ]]анскага вучэння пра «[[Апаланічнае і дыянісійскае|дыянісійскі пачатак]]», а таксама праз пачасціўшыяся спробы рэлігійнага ці квазірэлігійнага прачытання міфа. Пры гэтым эпізоды падарожжа ў Таўрыду або варожасці з Неапталемам праз Герміёну аказаліся забытыя: у XIX стагоддзі асвечаную публіку цікавіла толькі помста Арэста мацеры і яе палюбоўніку. Гэтую тэму распрацоўвалі [[Аляксандр Дзюма (бацька)|Аляксандр Дзюма-бацька]] («Арэстэя», 1858 год), Г. Зігерт і Ф. Элерт («Клітэмнестра», 1870 і 1881 гады адпаведна){{sfn|Tilg|2008|loc=s. 517}}, [[Леконт дэ Ліль]] («Эрыніі», 1873 год). Больш уплывовай стала апошняя п’еса, якая апісвае падзеі ад гібелі Агамемнана да мацізабойства. У ёй Арэста дзіцем прадаюць у рабства; атрымаўшы свабоду і вярнуўшыся ў Мікены, ён ненавідзіць Клітэмнестру ў тым ліку і за гэта, а я��а адказвае сыну ўзаемнасцю. Без якіх-небудзь ваганняў, падпадрадкоўваючыся сваім жаданням і волі року, Арэст забівае маці. Блізкія адхістваюцца ад яго ў жаху, а ў фінале яго атачаюць эрыніі. Такая трактоўка сюжэту становіцца пачаткам дэгуманізацыі міфа, якая разгарнулася ў поўным аб’ёме ў XX стагоддзі, — калі знікла вера ў мудрасць свету, у тое, што кожнае чалавечае дзеянне мае сэнс{{sfn|Ярхо|2001б|loc=с. 183–184; 202}}.

[[Файл:Electra and Orestes - Project Gutenberg eText 14994.png|thumb|''Электра і Арэст'', з «Гісторый грэчаскіх трагікаў» {{iw|Альфрэд Джон Чорч|Альфрэда Чорча|en|Alfred John Church}}, 1897 год.]]
Велізарнае значэнне для інтэрпрэтацыі міфа пра Арэста мела доўгая дыскусія аб [[эсхіл]]авай «Арэстэе», усчатая ў 1802/1803 годзе. [[Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель|Георг Гегель]] лічыў, што «Арэстэя» — гэта «трагедыя маральнасці», трагедыя вечна раздвоенага чалавечага духу. Для [[Ёган Якаб Бахофен|Ёгана Якаба Бахофена]] («Мацярынскае права», 1861 год) трылогія Эсхіла — аповяд пра пераход грамадства ад [[матрыярхат]]у да [[патрыярхат]]у, а [[Фрыдрых Энгельс]] («[[Паходжанне сям’і, прыватнай уласнасці і дзяржавы]]», 1884) даў гэтай гіпотэзе дадатковае матэрыялістычнае абгрунтаванне. У выніку «Арэстэю» пачалі разумець як прагрэсіўны твор культуры, які паказвае перамогу новага над старым — у прыватнасці, прыход [[Поліс (антычнасць)|поліснай]] дэмакратыі на змену радавога грамадства; пры гэтым праявы даўніны маглі захоўвацца падобна таму, як эрыніі-эўменіды засталіся ў Афінах пасля апраўдання Арэста{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 517}}.

У выяўленчым мастацтве распрацоўвалася выключна тэма пераследу Арэста эрыніямі, прычым трактавалася яна вельмі песімістычна — як класіцыстамі ([[Адольф-Вільям Бугеро]], 1862 год), так і экспрэсіяністамі ([[Гюстаў Маро]], 1891 год){{sfn|Tilg|2008|loc=s. 519}}. У XIX стагоддзі з’явіліся оперы «Арэст» [[Франчэска Марлакі]] (1808 год) і [[Конрадын Крэйцар|Конрадына Крэйцара]] (1818 год), «Арэстэя» [[Сяргей Іванавіч Танееў|Сяргея Танеева]] (1895 год)<ref>{{Cite web |url=https://www.belcanto.ru/oresteya.html |title=Опера Танеева «Орестея» |access-date=2019-08-04 |archive-date=2019-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190804164953/https://www.belcanto.ru/oresteya.html |url-status=live }}</ref>.

=== XX–XXI стагоддзі ===
;Літаратура
У 1904 годзе была апублікавана трагедыя [[Гуга фон Гофмансталь|Гуга фон Гофмансталя]] «Электра», якая стала асновай для аднайменнай оперы [[Рыхард Штраўс|Рыхарда Штраўса]], у 1925 годзе — драматычная паэма [[Робінсан Джэферс|Робінсана Джэферса]] «Вежа над трагедыяй» ({{lang-en|The Tower Beyond Tragedy}}). У Джэферса Арэст забівае маці, але задавальнення яму гэта не прыносіць; ён ідзе ў выгнанне ў Аркадыю, дзе яго кусае змяя, але перад смерцю Арэст паспявае прызнацца Электры ў ненатуральным каханні і знаходзіць у яе ўзаемнасць. [[Юджын Гладстан О’Ніл]] у п’есе «Жалоба — доля Электры» (1931 год) перанёс дзеянне міфа пра Пелапідаў у [[Новая Англія|Новую Англію]] 1860-х гадоў — адразу пасля [[Грамадзянская вайна ў ЗША|вайны паміж Поўначчу і Поўднем]]. Генерал Эзра Мэнан вяртаецца дадому і тут жа гіне, атручаны жонкай, якую падштурхнуў да гэтага палюбоўнік (дваюрадны брат Эзры). Сын генерала Орын (тут відавочная аналогія з Арэстам, у тым ліку і на ўзроўні імя) даведаецца ад сваёй сястры Лавініі пра прычыны здарэння і забівае палюбоўніка маці. Апошняя канчае з сабой, Орын ад’язджае на год, каб пра ўсё забыць, але не вытрымлівае пакут сумлення і таксама здзяйсняе самагубства. У адрозненне ад антычных драматургаў, у О’Ніла ўжо не фігуруе аднаўленне справядлівасці як матыў дзеянняў герояў: Арэстам і астатнімі рухаюць толькі каханне і [[нянавісць]]{{sfn|Ярхо|2001б|loc=с. 188–192}}{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 518}}.

{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#FFF8DC; color:black; width:35em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |ЭЛЕКТРА: Мой брат не памёр, я ведаю. Я яго чакаю.
: АРЭСТ: А калі ён не прыйдзе?
: ЭЛЕКТРА: Прыйдзе, не можа не прыйсці. Ён нашага роду, зразумей: злачынства і зло ў яго ў крыві, як у мяне. Гэта ваяр з вачыма, налітымі крывёю, як у нашага бацькі, заўсёды гатовы на выбух лютасьці, ён мучыцца, ён заблытаўся ва ўласным лёсе, як конь, паранены ў жывот, заблытваецца ў кішках: і зараз ён не можа рушыць, не раздзіраючы сабе вантробы. Ён прыйдзе, гэты горад прыцягвае яго, я ўпэўнена, таму што менавіта тут яму дадзена прычыніць сабе самае страшнае зло! Ён прыйдзе насуплены, пакутны, роячы зямлю ад нецярпення. Я баюся яго, кожную ноч бачу яго ў сне і прачынаюся з крыкам. Але я чакаю і кахаю яго. Я павінна застацца тут, каб накіраваць яго лютасьць — я ж не губляю галавы, — каб паказаць яму пальцам на вінаватых і сказаць: «Разі, Арэст, разі. Вось яны!»
|-
| style="text-align: left;" | <center>''[[Жан-Поль Сартр|Сартр]], «[[Мухі (п’еса)|Мухі]]». ''
|}
У «Электры» [[Герхарт Гаўптман|Герхарта Гаўптмана]] (1944 год) Арэст — чалавек нерашучы і больш схільны да паэзіі, чым да забойстваў. Апалон загадвае яму адпомсціць мацеры за бацьку, а Электра распавядае, што маці выракла яе на смерць ад голаду; тым не менш Арэст да апошняга імгнення не хоча выконваць загад бажаства. Ён змушаны забіць Клітэмнестру, калі тая спрабуе яго задушыць. [[Жан Жыраду]] ў сваёй «Электры» (1937 год) распрацоўвае тэму злачынства і адказнасці за яго. Арэст, другарадны герой, даведаецца праўду пра тое, хто забіў яго бацьку, толькі ў сярэдзіне п’есы. Ён не хацеў бы варушыць мінулае, але яму даводзіцца забіць маці, а эрыніі ў фінале абяцаюць Электры, што не пакінуць Арэста ў спакоі, пакуль ён не скончыць з сабой{{sfn|Ярхо|2001б|loc=с. 197–206}}.

[[Жан-Поль Сартр]] зрабіў менавіта Арэста галоўным героем сваёй п’есы «[[Мухі (п’еса)|Мухі]]» (1943 год). У ёй Арэст прыязджае ў родны горад без намеру помсціць, без абавязацельстваў і ўпадоб. Ён вырашае забіць Эгісфа і Клітэмнестру, каб вызваліць аргівян ад іхніх пакут і згрызот сумлення праз гібель Агамемнана. Галоўныя супернікі Арэста — Эгісф, зямны тыран, і [[Юпітэр (міфалогія)|Юпітэр]], тыран нябесны, і ён перамагае абодвух. У фінале ён сыходзіць у добраахвотнае выгнанне, застаючыся свабодным чалавекам, які нясе адказнасць за свой выбар{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 518}}. Сучаснікі Сартра бачылі тут прамыя адпаведнасці з палітычным становішчам 1940-х гадоў: Арэст — гэта [[Рух Супраціву ў Францыі|французскі антыфашысцкі Супраціў]], Эгісф — [[Трэці рэйх]], Клітэмнестра — [[Рэжым Вішы|вішысцкі рэжым]], а Электра — народ Францыі, які марыць пра вызваленне{{sfn|Вялікаўскі|1967|loc=частка 2}}{{sfn|Ярхо|2001б|loc=с. 206–212}}.

Відавочныя паралелі з міфам пра Пелапідаў ёсць у выдадзеным у 2006 годзе рамане [[Джонатан Літэл|Джонатана Літэла]] «Добраахвотніцы» ({{lang-fr|Les Bienveillantes}}), які стаў [[бэстсэлер]]ам. Галоўны герой, [[нацыст]] Максіміліян Аўэ, забівае сваю маці і яе мужа, а потым яго пераследуюць сабакі-эрыніі<ref>{{Cite web |url=https://magazines.gorky.media/inostran/2008/12/erinii-littella-sudi-ili-sudimye.html |title=Жорж Нива Эринии Литтелла — судьи или судимые? |access-date=2019-08-04 |archive-date=2019-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190804163419/https://magazines.gorky.media/inostran/2008/12/erinii-littella-sudi-ili-sudimye.html |url-status=live }}</ref>.

;Навука
У навуцы XX–XXI стагоддзяў пераважае меркаванне пра тое, што апраўданне Арэста — умоўная рубежная вяха, што паказвае ўстанаўленне патрыярхату і замену [[Матрыкалальнасць|матрылакальнага]] ладу сваяцтва на [[Патрылакальнасць|патрылакальную]], а таксама пераадоленне архаічнага закона [[Крывавая помста|крывавай помсты]]. Эрыніі пераследуюць Арэста за забойства маці, але да самой Клітэмнестры яны не мелі прэтэнзій, бо яе ахвярай быў муж, а не крэўны сваяк{{sfn|Сахарный|1971|loc=с. 21}}. Дзяржава паклала канец крывавай помсты ў родзе Пелапідаў, апраўдаўшы Арэста ў Афінах; гэта азначае перамогу дзяржаўнага права над архаічным звычаем{{sfn|Мифы народов мира|1988|loc=Орест}}.

Нягледзячы на сваю прыналежнасць да дынастыі мікенскіх цароў, Арэст аказваецца цесна звязаны з Аркадыяй: менавіта ў гэтым рэгіёне ён загінуў, там знаходзілася яго магіла, і многія аркадскія тапонімы звязаны з яго імем. Таму ў навуцы з’явілася меркаванне, што Арэст мог шанавацца ў Аркадыі як мясцовы герой. Ён мог першапачаткова быць персанажам аркадскай або факейскай мясцовай міфалогіі і ўжо на познім этапе станаўлення міфа яму маглі прыдумаць мікенскі радавод, паколькі гісторыя пра пракляты род Пелапідаў мела патрэбу ў новым персанажу — помсціку за Агамемнана{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 966}}. Яшчэ адна гіпотэза дапускае, што ''Арэст'' і ''Пілад'' — гэта першапачаткова дзве іпастасі Апалона, якія з часам атрымалі асаблівую персаніфікацыю{{sfn|Lesky|1939|loc=s. 1010}}.

;Жывапіс
У жывапісных творах на тэму міфа аб Арэсце ў XX стагоддзі панавалі тэмы віны і пакарання. Прыклад таму — карціна [[Франц фон Штук|Франца фон Штука]] «Арэст і эрыніі» (1905 год) і «Тры эцюды да фігур ля падножжа распяцця» [[Фрэнсіс Бэкан (мастак)|Фрэнсіса Бэкана]] (1962 год), на якіх, па словах самога мастака, намаляваны эрыніі. Адпаведна распяты — гэта, пэўна, сам Арэст{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 519}}.

;Музыка
У XX стагоддзі Арэст стаў героем опер [[Фелікс Вейнгартнер|Фелікса Вайнгартнера]] (1901 год), [[Дарыюс Міё|Дарыюса Міё]] (1913–1922 гг.), неарамантычнай «Жыцця Арэста» [[Эрнст Кшэнек|Эрнста Кшэнека]] (1928/1929 год), «Гнева Арэста» {{iw|Флавіа Тэсці||en|Flavio Testi}} (1956 год), оперы «Клітэмнестра» [[Ільдэбранда Піцэці]] (1961 год){{sfn|Мифы народов мира|1987|loc=Агамемнон}}, сюіты [[Яніс Ксенакіс|Яніса Ксенакіса]] «Арэстэя» (1965/1966 год).

Брытанскі рок-гурт ''Cranes'' у 1996 годзе выдае альбом ''«[http://www.allmusic.com/album/tragedy-of-orestes-and-electra-mw0000896389 La tragedie d’Oreste et Electre]»'', у якім пад сінтэтычную музыку чытаюць «[[Мухі (п’еса)|Мух]]» Сартра. У 2000 годзе песня ''«Orestes»'' адкрыла дэбютны альбом ''«[[Mer de Noms]]»'' [[Каліфорнія|каліфарнійскага]] гурта ''[[A Perfect Circle]]''{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 520}}. У тым жа 2000-м [[готык-рок]]-гурт ''[[Faith and the Muse]]'' выпускае альбом ''«Evidence of Heaven»'', сярод песень якога ёсць заснаваная на міфе пра Арэста ''«The Chorus of the Furies»'' («Хор фурый»). [[Метал (музыка)|Метал]]-гурт ''[[Virgin Steele]]'' выпусціў [[Рок-опера|рок-оперы]] ''«The House of Atreus Act I»'' і ''«The House of Atreus Act II»''.
[[Файл:ORESTEIA Staging - Orestes over the slain bodies of Clytemnestra and Aegisthus 01.jpg|thumb|Арэст над сваёй забітай маці ў пастаноўцы «Арэстэя» 2014 года, кінастудыя ''«MacMillan Films»''.]]

;Кіно
Першы фільм, які б меў дачыненне да сюжэту аб Арэсце, стала экранізацыя п’есы О’Ніла «Жалоба да твару Электры» ({{lang-en|“Mourning Becomes Electra”}}; 1947 год, рэжысёр [[Дадлі Нікалс]]); у 1978 году выйшаў тэлефільм на той жа сюжэт. Ад гэтых узораў кансерватыўнага стылю рэзка адрозніваецца «[[Электра (фільм, 1962)|Электра]]» [[Міхаліс Какаяніс|Міхаліса Какаяніса]] (1962 год), знятая ў экспрэсіянісцкай манеры<ref>{{cite web | url=http://www.rogerebert.com/reviews/the-trojan-women-1972 | title=The Trojan Women | publisher= | author=[[Роджэр Эберт|Ebert R.]] | date=1972-06-04 | access-date=2016-06-29 | language=en | archive-date=2016-07-03 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160703034747/http://www.rogerebert.com/reviews/the-trojan-women-1972 | url-status=live }}</ref> (у ёй Арэста выконвае {{iw|Яніс Фэртыс||en|Giannis Fertis}}<ref>{{IMDb title|id=0055950|title=«Электра» (1962)}}</ref>). Пазней на экраны выйшлі яшчэ тры фільмы на гэтую тэму: «Нататкі да афрыканскай Арэстыяды» ({{lang-it|“Appunti per un'Orestiade Africana”}}) [[П’ер Паала Пазаліні|П’ера Паала Пазаліні]] (1970 год), «Электра, каханне маё» ({{lang-hu|Szerelmem, Elektra}}) [[Міклаш Янча|Міклаша Янча]] і «Камедыянты» ({{lang-gr|Ο Θίασος}}) [[Тэадорас Ангелопулас|Тэадароса Ангелопуласа]] (абодва — 1975 год). Усё гэта шмат у чым [[эксперыментальнае кіно]]. У Пазаліні атрымаліся кінематаграфічныя нататкі пра тое, як ён рыхтуецца да здымкаў экранізацыі Сафокла ў Афрыцы; у Янча дзеянне, пазбаўленае прымет антычнасці, адбываецца ў стэпе і спалучаецца з калектыўнымі [[Харэаграфія|харэаграфічнымі]] нумарамі; у фільме Ангелопуласа акцёры вандроўнага тэатра, якія носяць імёны міфалагічных персанажаў (у тым ліку і Арэста) вандруюць па Грэцыі сярэдзіны XX стагоддзя{{sfn|Tilg|2008|loc=s. 520}}.

== Крыніцы ==
{{reflist}}

== Крыніцы ==
# {{кніга
 | аўтар       = [[Дантэ Аліг’еры|Данте Алигьери]]
 | загаловак   = Божественная комедия
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Наука
 | год         = 1967
 | старонак    = 628
 | ref         = Дантэ
}}
# {{cite web
 |url         = http://ancientrome.ru/antlitr/apollodor/index.htm
 |author      = [[Апаладор Афінскі|Аполлодор Афинский]]
 |title       = Мифологическая библиотека
 |publisher   = Сайт «История Древнего Рима»
 |access-date = 2019-08-04
 | ref        = Апаладор
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Арыстоцель|Аристотель]]
 | загаловак   = Сочинения: в 4-х томах
 | спасылка    = 
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Мысль
 | год         = 1983
 | старонак    = 
 | ref         = Арыстоцель
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Арыстафан|Аристофан]]
 | загаловак   = Комедии
 | спасылка    = 
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Искусство
 | год         = 1983
 | старонак    = 520
 | ref         = Арыстафан
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Велей Патэркул|Гай Веллей Патеркул]]
 | частка      = [[Рымская гісторыя (Велей Патэркул)|Римская история]]
 | загаловак   = Малые римские историки
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Ладомир
 | год         = 1996
 | старонкі    = 11–98
 | isbn        = 5-86218-125-3
 | ref         = Велей Патэркул
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Публій Вергілій Марон|Публий Вергилий Марон]]
 | загаловак   = Энеида
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Лабиринт
 | год         = 2001
 | старонак    = 288
 | isbn        = 5-87604-127-0
 | ref         = Вергілій
}}
# {{кніга
 | аўтар       = 
 | частка      = [[Аўтары жыццяпісаў Аўгустаў|Властелины Рима]]
 | загаловак   = Жизнь двенадцати цезарей. Властелины Рима
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Наука
 | год         = 1999
 | старонкі    = 341–775
 | isbn        = 5-02-012792-2
 | ref         = Жыццяпісы Аўгустаў
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Герадот|Геродот]]
 | загаловак   = История
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Ладомир
 | год         = 2001
 | старонак    = 752
 | isbn        = 5-86218-353-1
 | ref         = Герадот
}}
# {{кніга
 |аўтар        = [[Гамер|Гомер]]
 |загаловак    = Илиада
 |месца        = М.
 |выдавецтва   = Наука
 |год          = 2008
 |старонак     = 572
 |isbn         = 978-5-02-025210-3
 |ref          = Гамер
}}
# {{кніга
 |аўтар        = Гомер
 |загаловак    = Одиссея
 |месца        = М.
 |выдавецтва   = Наука
 |год          = 2000
 |старонак     = 488
 |isbn         = 5-02-011652-1
 |ref          = Гамер
}}
# {{cite web
 |url         = http://annales.info/ant_lit/diktys/index.htm
 |author      = [[Дыктыс Крыцкі|Диктис Критский]]
 |title       = Дневник Троянской войны
 |access-date = 2019-08-04
 | ref        = Дыктыс Крыцкі
}}
# {{кніга
 |аўтар        = [[Эўрыпід|Еврипид]]
 |загаловак    = Трагедии
 |месца        = М.
 |выдавецтва   = Искусство
 |год          = 1980
 |старонак     = 550
 |ref          = Эўрыпід
}}
# {{cite web
 |url         = http://ancientrome.ru/antlitr/t.htm?a=1534002000
 |author      = [[Мікалай Дамаскі|Николай Дамасский]]
 |title       = История
 |publisher   = Сайт «История Древнего Рима»
 |access-date = 2019-08-08
 | ref        = Мікалай Дамаскі
}}
# {{cite web
 |url         = http://ancientrome.ru/antlitr/ovidius/index.htm
 |title       = Сочинения
 |author      = [[Авідзій|Публий Овидий Назон]]
 |access-date = 2019-02-19
 |ref         = Авідзій
}}
# {{кніга|аўтар = [[Паўсаній (географ)|Павсаний]]|загаловак = Описание Эллады|месца = М.|выдавецтва = Ладомир|год = 2002|том = 2|старонак = 503|isbn = 5-86218-298-5|ref = Паўсаній}}
# {{кніга
 |аўтар        = [[Піндар|Пиндар]]. [[Вакхілід|Вакхилид]]
 |загаловак    = Оды. Фрагменты
 |месца        = М.
 |выдавецтва   = Наука
 |год          = 1980
 |старонак     = 504
 |ref          = Піндар
}}
# {{cite web
 |url         = https://nsu.ru/classics/bibliotheca/plato01/krati.htm
 |author      = [[Платон]]
 |title       = Кратилл
 |publisher   = 
 |access-date = 2019-08-08
 |ref         = Платон
 |url-status  = dead
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Плутарх]]
 | загаловак   = Сравнительные жизнеописания
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Наука
 | год         = 1994
 | том         = 2
 | старонак    = 672
 | серыя       = Литературные памятники
 | isbn        = 5-306-00240-4
 | ref         = Плутарх
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Пракопій Кесарыйскі|Прокопий Кесарийский]]
 | загаловак   = Война с персами. Война с вандалами. Тайная история
 | месца       = СПб.
 | выдавецтва  = Алетейя
 | год         = 2001
 | серыя       = Византийская библиотека
 | isbn        = 
 | ref         = Пракопій Кесарыйскі
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Гай Светоній Транквіл|Гай Светоний Транквилл]]
 | частка      = Жизнь двенадцати цезарей
 | загаловак   = Светоний. Властелины Рима
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Ладомир
 | год         = 1999
 | старонкі    = 12–281
 | isbn        = 5-86218-365-5
 | ref         = Светоній
}}
# {{кніга
 |аўтар        = [[Сафокл|Софокл]]
 |загаловак    = Трагедии
 |месца        = М.
 |выдавецтва   = Наука
 |год          = 1990
 |ref          = Сафокл
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Страбон]]
 | загаловак   = География
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Ладомир
 | год         = 1994
 | старонак    = 944
 | isbn        = 
 | ref         = Страбон
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Марк Тулій Цыцэрон|Марк Туллий Цицерон]]
 | частка      = О дружбе
 | загаловак   = О старости. О дружбе. Об обязанностях
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Наука
 | год         = 1974
 | том         = 
 | старонкі    = 31–57
 | ref         = Цыцэрон
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Марк Тулій Цыцэрон|Марк Туллий Цицерон]]
 | частка      = О пределах блага и зла
 | загаловак   = О пределах блага и зла. Парадоксы стоиков
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = выдавецтва РГГУ
 | год         = 2000
 | старонкі    = 41–242
 | isbn        = 5-7281-0387-1
 | ref         = Цыцэрон
}}
# {{кніга
 | аўтар       = 
 | загаловак   = Эллинские поэты
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Ладомир
 | год         = 1999
 | старонак    = 516
 | isbn        = 5-86218-237-3
 | ref         = Элінскія паэты
}}
# {{кніга
 |аўтар        = [[Эсхіл|Эсхил]]
 |загаловак    = Трагедии
 |месца        = М.
 |выдавецтва   = Искусство
 |год          = 1978
 |старонак     = 
 |ref          = Эсхіл
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Гай Юлій Гігін|Гай Юлий Гигин]]
 | загаловак   = Мифы
 | месца       = СПб.
 | выдавецтва  = Алетейя
 | год         = 2000
 | старонак    = 480
 | isbn        = 5-89329-198-О
 | ref         = Гігін
}}
# {{cite web
 |url         = http://ancientrome.ru/antlitr/solin/crm_f.htm
 |author      = [[Гай Юлій Салін|Гай Юлий Солин]]
 |title       = Собрание достопамятных сведений
 |publisher   = Сайт «История Древнего Рима»
 |access-date = 2019-08-08
 | ref        = Салін
}}

== Літаратура ==
; на нямецкай мове
# {{кніга
 |аўтар         = Höfer
 |частка        = Orestes 1
 |загаловак     = Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie
 |адказны       = Roscher Wilhelm Heinrich
 |месца         = Leipzig
 |выдавецтва    = Druck und Verlag von B. G. Teubner
 |год           = 1902
 |том           = III, 1
 |слупкі        = 955–1014
 |ref           = Höfer
}}
# {{публікацыя|артыкул
 |аўтар=Lesky
 |загаловак=Orestes 1
 |выданне=[[Паўлі-Вісова|Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft]]
 |год=1939
 |band=V, 2
 |kolonnen=
 |ref=Lesky
}}
# {{публікацыя|артыкул
 |аўтар=Tilg S.
 |загаловак=Orestes
 |выданне= Maria Moog-Grünewald (Hrsg.): Mythenrezeption. Die antike Mythologie in Literatur, Musik und Kunst von den Anfängen bis zur Gegenwart (= Der Neue Pauly. Supplemente)
 |год=2008
 |band=5
 |kolonnen=512–520
 |ref=Tilg
}}

; на рускай мове
# {{кніга
 | аўтар       = [[Міхаэль фон Альбрэхт|Альбрехт М.]]
 | загаловак   = История римской литературы
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Греко-латинский кабинет
 | год         = 2002
 | том         = 1
 | старонак    = 704
 | isbn        = 5-87245-092-3
 | ref         = Альбрехт
}}
# {{кніга
 | аўтар       = Брагова А.
 | частка      = Понятие amicitia в сочинениях Цицерона
 | спасылка частка = 
 | загаловак   = Проблемы истории, филологии и культуры
 | месца       = М.
 | год         = 2016
 | том         = 
 | старонкі    = 103–110 
 | ref         = Брагова
}}
# {{кніга
 | аўтар       = Великовский С.
 | частка      = Сартр Ж. П. Пьесы
 | спасылка частка = 
 | загаловак   = Пусть Сартра драматурга
 | месца       = М.
 | год         = 1967
 | том         = 
 | старонкі    = 
 | ref         = Вялікаўскі
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Марыя Яўгенаўна Грабар-Пасек|Грабарь-Пассек М.]]
 | загаловак   = Античные сюжеты и формы в западноевропейской литературе
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Наука
 | год         = 1966
 | старонак    = 318
 | ref         = Грабар-Пасек
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Роберт Грэйвс|Грейвс Р.]]
 | загаловак   = Мифы Древней Греции
 | месца       = Екатеринбург
 | выдавецтва  = У-Фактория
 | год         = 2005
 | старонак    = 1008
 | isbn        = 5-9709-0136-9
 | ref         = Грэйвс
}}
# {{кніга
 | аўтар       = 
 | загаловак   = Мифы народов мира
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Советская энциклопедия
 | год         = 1987
 | том         = 1
 | старонак    = 671
 | isbn        = 
 | ref         = Мифы народов мира
}}
# {{кніга
 | аўтар       = 
 | загаловак   = Мифы народов мира
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Советская энциклопедия
 | год         = 1988
 | том         = 2
 | старонак    = 
 | isbn        = 
 | ref         = Мифы народов мира
}}
# {{кніга
 | аўтар       = Печатнова Л
 | загаловак   = История Спарты, период архаики и классики
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Греко-латинский кабинет
 | год         = 2001
 | том         = 
 | старонак    = 510
 | isbn        = 5-93762-008-9
 | ref         = Печатнова
}}
# {{кніга
 | аўтар       = Сахарный Н.
 | частка      = Трагедии Эсхила
 | загаловак   = Эсхил. Трагедии
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Художественная литература
 | год         = 1971
 | старонкі    = 5–35
 | isbn        = 
 | ref         = Сахарный
}}
# {{кніга
 | аўтар       = [[Джэймс Джордж Фрэзер|Фрэзер Дж.]]
 | загаловак   = Золотая ветвь
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Терра-Книжный клуб
 | год         = 2001
 | старонак    = 528
 | isbn        = 5-275-00248-3
 | ref         = Фрэзер
}}
# {{кніга
 | аўтар       = Хаксли Д.
 | частка      = Геродот о мифе и политике в ранней Спарте
 | загаловак   = Античность и средневековье Европы
 | месца       = Пермь
 | год         = 1994
 | старонкі    = 48–68 
 | ref         = Хакслі
}}
# {{h|Ярхо|2001а|3={{кніга
 | аўтар       = [[Віктар Ярхо|Ярхо В.]]
 | частка      = Античный мир на пороге средневековья:поэмы Драконция
 | загаловак   = Драконций. Мифологические поэмы
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Лабиринт
 | год         = 2001
 | старонкі    = 5–56 
 | ref         = Ярхо
}}}}
# {{кніга
 | аўтар       = Ярхо В.
 | частка      = Драматургия Еврипида и конец античной героической трагедии
 | загаловак   = Еврипид. Трагедии
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Наука
 | год         = 1999
 | старонкі    = 567–590
 | ref         = Ярхо
}}
# {{h|Ярхо|2001б|3={{кніга
 | аўтар       = Ярхо В.
 | частка      = Миф об Оресте и Электре в западноевропейской литературе XVIII–XX веков
 | загаловак   = Драконций. Мифологические поэмы
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Лабиринт
 | год         = 2001
 | старонкі    = 181–217
 | isbn        = 
 | ref         = Ярхо
}}}}
# {{кніга
 | аўтар       = Ярхо В.
 | частка      = Словарь мифологических сюжетов
 | загаловак   = Гомер. Одиссея
 | месца       = М.
 | выдавецтва  = Наука
 | год         = 2000
 | старонкі    = 452–467
 | ref         = Ярхо
}}

; на французскай мове
# {{кніга
 | аўтар        = Hölscher T.
 | частка       = Augustus and Orestes
 | загаловак    = Travaux du Centre d’archéologie méditerranéenne de l’Académie Polonaise des sciences
 | год          = 1990
 | том          = 30
 | старонкі     = 163–168
 | isbn         =
 | ref          = Hölscher
}}

== Спасылкі ==
{{Навігацыя}}
* [https://www.britannica.com/topic/Orestes-Greek-mythology Orestes] — артыкул пра Арэста ў энцыклапедыі «[[Энцыклапедыя Брытаніка|Брытаніка]]». {{ref-en}}
* [http://www.lib.ru/SARTR/p%20muhi.txt Урывак п’есы Жан-Поля Сартра «Мухі»]. {{ref-ru}}
* [http://www.lib.ru/INOOLD/RASIN/ Зборнік п’ес Жана Расіна]. {{ref-ru}}

{{s-start}}
{{s-bef|before=[[Кілараб]]}}
{{s-ttl|title='''<big>[[Цары Аргаса|Цар Аргаса]]</big>'''|years}}
{{s-aft|after=[[Тысамен (сын Арэста)|Тысамен]]}}
{{s-bef|before=[[Менелай]]}}
{{s-ttl|title='''<big>[[Цары Спарты#Міфічныя цары|Міфічны цар Спарты]]</big>'''|years=к. 1200 год да н. э.}}
{{s-aft|after=[[Тысамен (сын Арэста)|Тысамен]]}}
{{s-end}}

{{Вонкавыя спасылкі}}
{{Цары Аргаса}}

[[Катэгорыя:Героі старажытнагрэчаскіх міфаў]]
[[Катэгорыя:Мацізабойцы]]
[[Катэгорыя:Міфы Аргаліды]]
[[Катэгорыя:Міфы Лаконікі]]
[[Катэгорыя:Скіфія і Каўказ у старажытнагрэчаскай міфалогіі]]
[[Катэгорыя:Цары спартанскія]]
Шаблоны на гэтай старонцы:
Вярнуцца да Арэст (міфалогія).
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Арэст_(міфалогія)"