Прагляд зыходнага тэксту старонкі Альберт Эйнштэйн

Вам не дазволена правіць гэту старонку, з-за наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Можна бачыць і капіраваць зыходны тэкст гэтай старонкі:
{{Вучоны
| Імя = Альберт Эйнштэйн
| Арыгінал імя = {{lang-de|Albert Einstein}}
| Выява = 
| Грамадзянства = -
| Месца нараджэння = 
| Месца смерці = 
| Навуковая сфера = 
| Месца працы = Патэнтавае бюро ў [[Берн]]е/<br />[[Цюрыхскі ўніверсітэт]]/<br />[[Карлаў універсітэт]]/<br />[[Інстытут Кайзера Вільгельма]]/<br />[[Лейдэнскі ўніверсітэт]]/<br />{{нп4|Інстытут фундаментальных даследаванняў|Інстытут фундаментальных даследаванняў|en|Institute for Advanced Study}}
| Альма-матэр =[[Швейцарская вышэйшая тэхнічная школа Цюрыха|Вышэйшая тэхнічная школа Цюрыха]]<ref>{{YouTube|ZaD6SwxxkTs|How much Einstein is there in ETH Zurich?|logo=1}}</ref>
| Вядомы як = Стваральнік [[Агульная тэорыя адноснасці|агульнай]] і [[Спецыяльная тэорыя адноснасці|спецыяльнай]] [[тэорыя адноснасці|тэорыі адноснасці]]
| Узнагароды і прэміі = {{Нобелеўскі медаль|1921}} [[Нобелеўская прэмія па фізіцы]] ([[1921]])<br />[[медаль Коплі]]<br />{{нп4|Медаль імя Макса Планка|медаль Планка|en|Max Planck Medal}}<br />{{нп4|медаль Матэўчы|медаль Матэўчы|en|Matteucci Medal}}<br />{{нп4|медаль Франкліна|медаль Франкліна|en|Franklin Medal}}
| Роспіс = Эйнштейн Альберт автограф ЖЗЛ.JPG
}}{{Агульная тэорыя адноснасці}}{{Квантавая механіка}}
'''Альбе́рт Эйнштэ́йн''' ({{lang-de|Albert Einstein}}; {{ДН|14|3|1879}}, {{МН|Ульм|ва Ульме}}, [[Вюртэмберг|Каралеўства Вюртэмберг]], [[Германская імперыя]] — {{ДС|18|4|1955}}, {{МС|Прынстан|3=Прынстан, Нью-Джэрсі}}, [[Нью-Джэрсі]], [[ЗША]]) — нямецкі [[фізік]]-[[тэарэтычная фізіка|тэарэтык]]. Стваральнік тэорыі адноснасці (з якой шырока вядома [[эквівалентнасць масы і энергіі]], {{math|''E'' {{=}} ''mc''<sup>2</sup>}}). Атрымаў у [[1921]] годзе [[Нобелеўская прэмія па фізіцы|Нобелеўскую прэмію па фізіцы]] «''за заслугі ў тэарэтычнай фізіцы, і асабліва за адкрыццё закону фотаэлектрычнага эфекту''».

Унёсак Эйнштэйна ў тэарэтычную фізіку ўключае [[Спецыяльная тэорыя адноснасці|спецыяльную тэорыю адноснасці]], якая ўвязвае механіку і электрамагнетызм, і [[Агульная тэорыя адноснасці|агульную тэорыю адноснасці]], якая пашырыла прынцып адноснасці на неаднародны рух, стварыўшы тым самым новую тэорыю гравітацыі. Сярод іншых прац — рэлятывісцкая касмалогія, капілярнае дзеянне, крытычнае выпраменьванне, класічныя праблемы статыстычнай механікі і іх дастасаванне да квантавай тэорыі, тлумачэнне броўнаўскага руху малекул, імавернасць пераносу атамаў, квантавая тэорыя монаатамнага газу, цеплавыя ўласцівасці святла з нізкай шчыльнасцю выпраменьвання (фундамент тэорыі фатонаў), тэорыя выпраменьвання ўключна з вымушанай эмісіяй, канцэпцыя адзінай тэорыі поля, і геаметрызацыя фізікі.

Ён таксама прадказаў «''[[Квантавая тэлепартацыя|квантавую тэлепартацыю]]''», прадказаў і вымераў гірамагнітны [[эфект Эйнштэйна — дэ Хааза]]. З 1933 года працаваў над праблемамі [[касмалогія|касмалогіі]] і [[Адзіная тэорыя поля|адзінай тэорыі поля]].

Альберт Эйнштэйн стварыў больш за 300 навуковых прац па фізіцы, а таксама каля 150 кніг і артыкулаў у галіне гісторыі і філасофіі навукі, публіцыстыкі і інш. Актыўна выступаў супраць вайны, супраць прымянення [[Ядзерная зброя|ядзернай зброі]], за [[гуманізм]], павагу правоў чалавека, паразуменне паміж народамі.

Эйнштэйну належыць вырашальная роля ў папулярызацыі і ўвядзенні ў навуковы абарот новых фізічных канцэпцый і тэорый. У першую чаргу гэта тычыцца перагляду разумення фізічнай сутнасці [[Прастора-час|прасторы і часу]] і пабудовы новай тэорыі гравітацыі ўзамен ньютанаўскай. Эйнштэйн таксама, разам з [[Макс Планк|Планкам]], заклаў асновы квантавай тэорыі. Гэтыя канцэпцыі, шматкроць пацверджаныя эксперыментамі, утвараюць падмурак сучаснай фізікі.

== Біяграфія ==

[[Файл:Ульм. Памятник Эйнштейну.jpg|thumb|right|Помнік ва Ульме на месцы дома, дзе нарадзіўся Эйнштэйн.]]

=== Раннія гады ===

Альберт Эйнштэйн нарадзіўся [[14 сакавіка]] [[1879]] года ў паўднёвагерманскім горадзе Ульме, у небагатай яўрэйскай сям’і{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=25—26. }}.

{{Фотарадок|Hermann einstein.jpg|Pauline Koch.jpg|ш1=145|ш2=149|тэкст=Герман Эйнштэйн і Паўліна Эйнштэйн (народжаная Кох), бацька і маці вучонага|align=left}}

Бацька, Герман Эйнштэйн ([[1847]]—[[1902]]), быў у гэты час саўладальнікам невялікага прадпрыемства па вытворчасці пёравага начыння для матрацаў і пярын. Маці, Паўліна Эйнштэйн (народжаная Кох, [[1858]]—[[1920]]), паходзіла з сям’і заможнага прадаўца [[кукуруза|кукурузы]] Юліуса Дэрцбахера (у 1842 годзе ён змяніў прозвішча на Кох) і Еты Бернхаймер<ref>[http://www.einstein-website.de/biographies/einsteinpauline_content.html Einstein: Science and Religion. Short life history: Pauline Einstein] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110722183452/http://www.einstein-website.de/biographies/einsteinpauline_content.html |date=22 ліпеня 2011 }}{{ref-en}}</ref>. Улетку 1880 года сям’я перасялілася ў [[Мюнхен]], дзе Герман Эйнштэйн разам з братам Якабам заснаваў невялікую фірму па гандлі электрычным абсталяваннем. У Мюнхене нарадзілася малодшая сястра Альберта — Марыя (Мая, [[1881]]—[[1951]]).

Пачатковую адукацыю Альберт Эйнштэйн атрымаў у мясцовай [[Каталіцызм|каталіцкай]] школе. Паводле яго ўспамінаў, у дзяцінстве ён перажыў стан глыбокай рэлігійнасці, які абарваўся ў 12 гадоў. Праз чытанне {{нп4|навукова-папулярная літаратура|навукова-папулярных кніг|ru|Научно-популярная литература}} ён прыйшоў да пераканання, што шмат выкладзенага ў [[Біблія|Бібліі]] не можа быць праўдай, а дзяржава наўмысна займаецца падманам маладога пакалення. Усё гэта зрабіла яго вальнадумцам і назаўжды спарадзіла скептычнае стаўленне да аўтарытэтаў<ref>{{cite web|url=http://www.einsteinandreligion.com/freethink.html|title=Einstein: Science and Religion. Becoming a Freethinker and a Scientist|access-date=19 лютага 2009|lang=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20110820185823/http://einsteinandreligion.com/freethink.html|archive-date=20 жніўня 2011|url-status=dead}}</ref>. Эйнштэйн пазней успамінаў найбольш моцныя дзіцячыя ўражанні: [[компас]], «''Пачаткі''» [[Эўклід]]а і (каля [[1889]] года) «''{{нп4|Крытыка чыстага ��озуму|Крытыку чыстага розуму|en|Critique of Pure Reason}}''» [[Імануіл Кант|Імануіла Канта]]. Па ініцыятыве маці ён з шасці гадоў пачаў займацца ігрой на [[Скрыпка|скрыпцы]]. Захапленне музыкай захоўвалася ў Эйнштэйна на працягу ўсяго жыцця. Ужо знаходзячыся ў [[ЗША]] ў [[Прынстан (Нью-Джэрсі)|Прынстане]], у [[1934]] годзе Альберт Эйнштэйн даў дабрачынны канцэрт, дзе выконваў на скрыпцы творы [[Вольфганг Амадэй Моцарт|Моцарта]] на карысць навукоўцаў-эмігрантаў і дзеячаў культуры з [[нацысцкая Германія|нацысцкай Германіі]].

[[Файл:Albert Einstein as a child.jpg|thumb|left|Эйнштэйн у 14 гадоў.]]

У гімназіі (цяпер {{нп4|Гімназія імя Альберта Эйнштэйна|Гімназія імя Альберта Эйнштэйна|de|Albert-Einstein-Gymnasium München}} ў Мюнхене) ён не быў у ліку першых вучняў (выключэнне [[матэматыка]] і [[латынь]]). Сістэма механічнага завучвання матэрыялу (якая, як ён пазней казаў, наносіць шкоду самому духу вучобы і творчаму мысленню), а таксама аўтарытарнае стаўленне настаўнікаў да вучняў выклікала ў Альберта непрыманне, таму ён часта ўступаў у спрэчкі са сваімі выкладчыкамі.

У [[1894]] годзе Эйнштэйны пераехалі з Мюнхена ў італьянскі горад [[Павія]], блізу [[Мілан]]а, куды браты Герман і Якаб перавялі сваю фірму. Сам Альберт заставаўся са сваякамі ў Мюнхене яшчэ пэўны час, каб скончыць усе шэсць класаў гімназіі. Так і не атрымаўшы {{нп4|атэстат сталасці|атэстата сталасці|en|Abitur}}, у [[1895]] годзе ён далучыўся да сваёй сям’і ў Павіі.

[[Файл:Albert_Einstein's_exam_of_maturity_grades_(color2).jpg|thumb|Атэстат Эйнштэйна ў Аарау (ацэнкі па шасцібальнай шкале).]]

Увосень 1895 года Альберт Эйнштэйн прыбыў у Швейцарыю, каб здаць уступныя экзамены ў [[Швейцарская вышэйшая тэхнічная школа Цюрыха|Вышэйшае тэхнічнае вучылішча (палітэхнікум) у Цюрыху]] і па заканчэнні навучання стаць выкладчыкам фізікі. Бліскуча праявіўшы сябе на экзамене па матэматыцы, ён у той жа час праваліў экзамены па [[Батаніка|батаніцы]] і [[Французская мова|французскай мове]], што не дазволіла яму паступіць у Цюрыхскі палітэхнікум. Аднак дырэктар вучылішча параіў маладому чалавеку паступіць у выпускны клас школы ў [[Аарау]] (Швейцарыя), каб атрымаць атэстат і паступаць яшчэ раз.

У кантанальнай школе Аарау Альберт Эйнштэйн прысвячаў свой свабодны час вывучэнню электрамагнітнай тэорыі [[Джэймс Клерк Максвел|Максвела]]. У верасні [[1896]] года ён паспяхова здаў усе выпускныя іспыты ў школе, за выключэннем іспыту па французскай мове, і атрымаў атэстат, а ў кастрычніку 1896 года быў прыняты ў палітэхнікум на педагагічны факультэт{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=32.}}. Тут ён пасябраваў з аднакурснікам, матэматыкам {{нп4|Марсель Гросман|Марселем Гросманам|en|Marcel Grossmann}} (1878—1936), а таксама пазнаёміўся з сербскай студэнткай факультэта медыцыны [[Мілева Марыч|Мілевай Марыч]] (на 4 гады старэйшай за яго), якая пазней стала яго жонкай. У гэтым жа годзе Эйнштэйн адмовіўся ад германскага грамадзянства. Каб атрымаць швейцарскае грамадзянства, патрабавалася выплаціць 1000 [[Швейцарскі франк|швейцарскіх франкаў]], аднак бядотнае матэрыяльнае становішча сям’і дазволіла яму зрабіць гэта толькі праз 5 гадоў. Прадпрыемства бацькі ў гэтым годзе канчаткова згалела, бацькі Эйнштэйна пераехалі ў Мілан, дзе Герман Эйнштэйн, ужо без брата, адкрыў фірму па гандлі электраабсталяваннем.

Стыль і методыка выкладання ў палітэхнікуме істотна адрозніваліся ад закасцянелай і аўтарытарнай прускай школы, таму далейшае навучанне давалася юнаку лягчэй. У яго былі першакласныя выкладчыкі, у тым ліку выдатны геометр [[Герман Мінкоўскі]] (яго лекцыі Эйнштэйн часта прапускаў, пра што потым шчыра шкадаваў) і аналітык {{нп4|Адольф Гурвіц|Адольф Гурвіц|en|Adolf Hurwitz}}.

=== Пачатак навуковай дзейнасці ===

У [[1900]] годзе Эйнштэйн скончыў палітэхнікум, атрымаўшы дыплом выкладчыка матэматыкі і фізікі. Экзамены ён здаў паспяхова, але не бліскуча. Многія прафесары высока ацэньвалі здольнасці студэнта Эйнштэйна, але ніхто не пажадаў дапамагчы яму працягнуць навуковую кар’еру. Сам Эйнштэйн пазней успамінаў{{sfn |Львов В. Е.|1959|с=15.}}:
<blockquote>
Я быў трэціраваны маімі настаўнікамі, якія не любілі мяне з-за маёй незалежнасці і закрылі мне шлях у навуку.
</blockquote>

[[Файл:Albert Einstein ETH-Bib Portr 05937.jpg|thumb|Эйнштэйн у патэнтавым бюро (1905).]]

Хоць у наступным, [[1901]] годзе, Эйнштэйн стаў грамадзянінам Швейцарыі, але аж да вясны [[1902]] года не мог знайсці сталага месца працы — нават школьным настаўнікам. Не маючы заробку ён літаральна галадаў, не прымаючы ежу па некалькі дзён запар, што стала прычынай хваробы печані, ад якой навуковец пакутаваў да канца жыцця.

Нягледзячы на цяжкасці, Эйнштэйн знаходзіў час і сілы для далейшага вывучэння фізікі. У 1901 годзе берлінскія ''«Аналы фізікі''» ({{lang-de|''Annalen der Physik''}}) апублікавалі яго першы артыкул «''Следствы з тэорыі капілярнасці''» ({{lang-de|''Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen''}}), прысвечаны аналізу сіл прыцягнення між атамамі вадкасцей на падставе тэорыі капілярнасці.

Пераадолець нягоды дапамог былы аднакурснік Марсель Гросман, які рэкамендаваў Эйнштэйна на пасаду эксперта III класа ў Федэральнае Бюро патэнтавання вынаходстваў ([[Берн]]) з акладам 3500 франкаў у год (у гады студэнцтва ён жыў на 100 франкаў у месяц{{sfn |Пайс А.|1989|с=50 }}).

Эйнштэйн працаваў у Бюро патэнтаў з ліпеня 1902 па кастрычнік [[1909]] года, займаючыся пераважна экспертнай ацэнкай заявак на вынаходствы. У [[1903]] годзе ён стаў пастаянным работнікам Бюро. Характар працы дазваляў Эйнштэйну прысвячаць вольны час даследаванням у галіне тэарэтычнай фізікі.

[[Файл:Albert Einstein and his wife Mileva Maric.jpg|thumb|right|Эйнштэйн са сваёй першай жонкай [[Мілева Марыч|Мілевай Марыч]] (каля 1905 года).]]

У кастрычніку 1902 года Эйнштэйн атрымаў вестку з Італіі аб хваробе бацькі; Герман Эйнштэйн памёр праз некалькі дзён пасля прыезда сына.

[[6 студзеня]] [[1903]] года Эйнштэйн ажаніўся з дваццацісямігадовай Мілевай Марыч. У іх нарадзіліся трое дзяцей{{efn|Першай нарадзілася дачка (1902), але высветліць яе лёс біёграфам не атрымалася, хутчэй за ўсё, яна памерла ў маленстве<ref>{{cite web
 |url         = http://www.einstein-website.de/biographies/einsteinlieserl.html
 |title       = Short life history: Lieserl Einstein-Maric
 |access-date  = 10 лютага 2009
 |lang        = en
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20110722184159/http://www.einstein-website.de/biographies/einsteinlieserl.html
 |archive-date = 22 ліпеня 2011
 |url-status     = dead
}}</ref>.}}.

З 1904 года Эйнштэйн супрацоўнічаў з вядучым фізічным часопісам Германіі «''Аналы фізікі''», падаючы для яго рэфератыўнага дадатка анатацыі новых артыкулаў па [[Тэрмадынаміка|тэрмадынаміцы]]<ref>{{артыкул|аўтар=Визгин В. П., Кобзарев И. Ю., Явелов В. Е. |загаловак=Научное творчество и жизнь Альберта Эйнштейна: рецензия на книгу А. Пайса |выданне=Эйнштейновский сборник, 1984—1985 |год=1988 |месца=М. |выдавецтва=Наука |старонкі=304 |isbn=5-02-000006-Х }}</ref>. Магчыма, набыты гэтым аўтарытэт у рэдакцыі садзейнічаў яго уласным публікацыям 1905 года.

=== 1905 — «Год цудаў» ===

[[1905]] год увайшоў у гісторыю фізікі як «''Год цудаў''» ({{lang-la|Annus Mirabilis}})<ref>{{cite web|author=Dirk Soltau.|url=http://www.wissen.de/wde/generator/wissen/ressorts/sport/Formel1/index,page=1306822.html|title=Albert Einstein: 1905 – das Wunderjahr auf dem Papier|access-date=20 жніўня 2010|lang=de|archive-url=https://www.webcitation.org/60qXoeSUf?url=http://www.wissen.de/wde/generator/wissen/ressorts/sport/Formel1/index,page=1306822.html|archive-date=11 жніўня 2011|url-status=dead}}</ref>. У гэтым годзе «''Аналы фізікі''» апублікавалі тры выдатныя артыкулы Эйнштэйна, якія паклалі пачатак новай навуковай рэвалюцыі:

# «''Да электрадынамікі цел, якія рухаюцца''» ({{lang-de|''Zur Elektrodynamik bewegter Körper''}}). З гэтага артыкула пачынаецца [[Спецыяльная тэорыя адноснасці|тэорыя адноснасці]]<ref>
''А. Эйнштейн'' [http://path-2.narod.ru/02/03/kedt.pdf «К электродинамике движущихся тел»], Эйнштейн, А. Собр. науч. тр. в 4 тт. Т. 1. Работы по теории относительности. 1905—1920. — М.: Наука. 1965. С.56-57.</ref>.
# «''Аб адным эўрыстычным пункце гледжання, які тычыцца ўзнікнення і ператварэння святла''» ({{lang-de|''Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichts betreffenden heuristischen Gesichtspunkt''}}). Адна з работ, якія заклалі падмурак [[Квантавая механіка|квантавай тэорыі]].
# «''Аб руху часціц, якія ўзважаныя ў вадкасці, патрабаваным малекулярна-кінетычнай тэорыяй цеплаты''» ({{lang-de|''Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen''}}) — праца, прысвечаная [[Броўнаўскі рух|броўнаўскаму руху]], якая істотна прасунула [[Статыстычная фізіка|статыстычную фізіку]].

Эйнштэйну часта задавалі пытанне: як яму ўдалося стварыць тэорыю адноснасці? Паўжартам, напалову сур’ёзна ён адказваў<ref>{{кніга |аўтар= Einstein A. |загаловак= Lettres a Maurice Solovine |месца= Paris |год= 1956 |pages=21 }}</ref>:

<blockquote>Чаму менавіта я стварыў тэорыю адноснасці? Калі я задаю сабе такое пытанне, мне здаецца, што прычына ў наступным. Нармальны дарослы чалавек наогул не задумваецца над праблемай прасторы і часу. На яго думку, ён ужо думаў аб гэтай праблеме ў дзяцінстве. Я ж развіваўся інтэлектуальна так павольна, што прастора і час займалі мае думкі, калі я стаў ужо дарослым. Натуральна, я мог глыбей пранікаць у праблему, чым дзіця з нармальнымі схільнасцямі.</blockquote>

==== Спецыяльная тэорыя адноснасці ====
{{Асноўны артыкул|Спецыяльная тэорыя адноснасці}}

На працягу ўсяго [[XIX стагоддзе|XIX стагоддзя]] матэрыяльным носьбітам электрамагнітных з’яў лічылася гіпатэтычнае асяроддзе — [[Эфір (фізіка)|эфір]]. Аднак да пачатку [[XX стагоддзе|XX стагоддзя]] высветлілася, што ўласцівасці гэтага асяроддзя цяжка ўзгадніць з [[класічная фізіка|класічнай фізікай]]. З аднаго боку, [[аберацыя святла]] схіляе да думкі, што эфір абсалютна нерухомы, з другога — {{нп4|вопыт Фізо|вопыт Фізо|ru|Опыт Физо}} сведчыў на карысць гіпотэзы, што эфір часткова захопліваецца матэрыяй, якая рухаецца. [[Вопыт Майкельсана|Вопыты Майкельсана]] ([[1881]]), аднак, паказалі, што ніякага «''эфірнага ветру''» не існуе.

У [[1892]] годзе [[Хендрык Лорэнц]] і (незалежна ад яго) {{нп4|Джордж Фрэнсіс Фіцджэральд|Джордж Фіцджэральд|en|George Francis FitzGerald}} выказалі дапушчэнне, што эфір нерухомы, а даўжыня любога цела скарачаецца ў кірунку яго руху. Заставалася, аднак, адкрытым пытанне, чаму даўжыня скарачаецца дакладна ў такой прапорцыі, каб кампенсаваць «''эфірны вецер''» і не даць выявіць існаванне эфіру. Адначасова вывучалася пытанне, пры якіх пераўтварэннях каардынатаў [[ураўненні Максвела]] інварыянтныя. Правільныя формулы ўпершыню выпісалі {{нп4|Джозеф Лармор|Лармор|en|Joseph Larmor}} ([[1900]]) і [[Анры Пуанкарэ|Пуанкарэ]] ([[1905]]), апошні даказаў іх групавыя ўласцівасці і прапанаваў назваць [[Пераўтварэнні Лорэнца|пераўтварэннямі Лорэнца]].

Пуанкарэ таксама даў абагульненую фармулёўку [[Прынцып адноснасці Эйнштэйна|прынцыпу адноснасці]], якая ахоплівае і [[Электрадынаміка|электрадынаміку]]. Тым не менш, ён працягваў прызнаваць эфір, хоць прытрымліваўся думкі, што яго ніколі не атрымаецца выявіць<ref>Гл. даклад Пуанкарэ на фізічным кангрэсе, [[1900]] года:
{{кніга |аўтар= Пуанкаре Анри.
|загаловак= О науке
|месца= М.
|выдавецтва= Наука
|год= 1983
|старонкі=524
}}</ref>. У дакладзе на фізічным кангрэсе (1900) Пуанкарэ ўпершыню выказвае думку, што адначасовасць падзей не абсалютная, а ўяўляе сабой умоўнае пагадненне («''{{нп4|Канвенцыяналізм|канвенцыю|ru|Конвенционализм}}''»). Было выказана таксама меркаванне аб крайняй [[хуткасць святла|хуткасці святла]]. Такім чынам, у пачатку XX стагоддзя існавалі дзве несумяшчальныя кінематыкі: класічная, з [[Прынцып адноснасці Галілея|пераўтварэннямі Галілея]], і электрамагнітная, з пераўтварэннямі Лорэнца.

[[Файл:Albert einstein house bern.JPG|thumb|''Einsteinhaus'' — дом Эйнштэйна ў Берне, дзе нарадзілася тэорыя адноснасці.]]

Эйнштэйн, разважаючы на гэтыя тэмы ў значнай ступені незалежна, выказаў здагадку, што першая з’яўляецца [[Апраксімацыя|набліжаным]] выпадкам другой для малых хуткасцей, а тое, што лічылася ўласцівасцямі эфіру, ёсць насамрэч праява аб’ектыўных уласцівасцей прасторы і часу{{efn|Пуанкарэ разглядаў сваю матэматычную мадэль, якая фармальна супадае з эйнштэйнаўскай, як адлюстраванне не фізічнай рэальнасці, а суб’ектыўных (канвенцыянальных) паняццяў фізікаў.}}. Эйнштэйн прыйшоў да высновы, што недарэчна прыцягваць паняцце эфіру толькі для таго, каб даказаць немагчымасць яго назірання, і што корань праблемы ляжыць не ў дынаміцы, а глыбей — у кінематыцы. У згаданым вышэй асноватворным артыкуле «''Да электрадынамікі цел, якія рухаюцца''» ён прапанаваў два пастулаты: усеагульны [[Прынцып адноснасці Эйнштэйна|прынцып адноснасці]] і сталасць хуткасці святла; з іх лёгка выводзіцца {{нп4|лорэнцава скарачэнне|лорэнцава скарачэнне|en|Length contraction}}, формулы пераўтварэнняў Лорэнца, адноснасць адначасовасці, непатрэбнасць эфіру, новая формула складання хуткасцей, узрастанне інерцыі з хуткасцю і г. д.{{efn|У некалькіх выступленнях Эйнштэйн ужываў тэрмін «''эфір''» як сінонім «''фізічнай прасторы''», гл. ніжэй раздзел [[#Эфір і тэорыя адноснасці]]. Аднак гэты новы сэнс старога тэрміна не прыжыўся ў навуцы.}}. У другім яго артыкуле, які выйшаў у канцы года, з’явілася і формула [[Эквівалентнасць масы і энергіі|<math>E=mc^2</math>]], якая вызначае сувязь масы і энергіі.

Частка навукоўцаў адразу прыняла гэтую тэорыю, якая пазней атрымала назву «''[[спецыяльная тэорыя адноснасці]]''» (СТА); [[Макс Планк]] ([[1906]]) і сам Эйнштэйн ([[1907]]) пабудавалі рэлятывісцкую [[Дынаміка|дынаміку]] і [[Тэрмадынаміка|тэрмадынаміку]]. Былы настаўнік Эйнштэйна, [[Герман Мінкоўскі]], у 1907 годзе прадставіў матэматычную мадэль кінематыкі тэорыі адноснасці ў выглядзе геаметрыі [[Прастора Мінкоўскага|чатырохмернага нееўклідавага свету]] і распрацаваў тэорыю інварыянтаў гэтага свету (першыя вынікі ў гэтым кірунку апублікаваў Пуанкарэ ў 1905 годзе).

Аднак нямала навукоўцаў палічылі «''новую фізіку''» залішне рэвалюцыйнай. Яна адмяняла эфір, абсалютную прастору і абсалютны час, рэвізавала механіку [[Ісаак Ньютан|Ньютана]], якая 200 гадоў служыла апорай фізікі і нязменна пацвярджалася назіраннямі. Час у тэорыі адноснасці цячэ па-рознаму ў розных [[Сістэма адліку|сістэмах адліку]], [[інерцыя]] і даўжыня залежаць ад хуткасці, рух хутчэй святла немагчымы, узнікае «''[[парадокс блізнят]]''» — усе гэтыя незвычайныя следствы былі непрымальнымі для кансерватыўнай часткі навуковай супольнасці. Справа ўскладнялася таксама тым, што СТА не прадказвала спачатку ніякіх новых назіраных эфектаў, а вопыты {{нп4|Вальтэр Кауфман|Вальтэра Кауфмана|de|Walter Kaufmann (Physiker)}} ([[1905]]—[[1909]]) многія трактавалі як абвяржэнне краевугольнага каменя СТА — прынцыпу адноснасці (гэты аспект канчаткова праясніўся на карысць СТА толькі ў [[1914]]—[[1916]] гадах){{sfn |Пайс А.|1989|с=155-156. }}. Некаторыя фізікі ўжо пасля 1905 года спрабавалі распрацаваць альтэрнатыўныя тэорыі (напрыклад, {{нп4|Вальтэр Рытц|Рытц|ru|Ритц, Вальтер}} у [[1908]] годзе), аднак пазней высветлілася неадольнае разыходжанне гэтых тэорый з эксперыментам<ref name=SP183>{{кніга |аўтар= Спасский Б. И. |загаловак= История физики
|месца= М. |выдавецтва= Высшая школа |год= 1977 |том= 2 |старонкі=183—187}}</ref>.

Многія вядомыя фізікі засталіся вернымі класічнай механіцы і канцэпцыі эфіру, сярод іх [[Хендрык Антон Лорэнц|Лорэнц]], [[Джозеф Джон Томсан|Дж. Дж. Томсан]], [[Філіп Эдуард Антон фон Ленард|Ленард]], {{нп4|Олівер Джозеф Лодж|Лодж|en|Oliver Lodge}}, [[Вальтэр Герман Нернст|Нернст]], [[Вільгельм Він|Він]]<ref name=SP183/>. Пры гэтым некаторыя з іх (напрыклад, сам Лорэнц) не адпрэчвалі вынікаў спецыяльнай тэорыі адноснасці, аднак інтэрпрэтавалі іх у духу тэорыі Лорэнца, аддаючы перавагу погляду на прасторава-часавую канцэпцыю Эйнштэйна-Мінкоўскага як на чыста матэматычны прыём.

Вырашальным аргументам на карысць праўдзівасці СТА сталі вопыты па праверцы [[Агульная тэорыя адноснасці|агульнай тэорыі адноснасці]] (гл. ніжэй). З часам паступова назапашваліся і вопытныя пацверджанні самой СТА. На ёй заснаваныя [[квантавая тэорыя поля]], тэорыя [[Паскаральнік зараджаных часціц|паскаральнікаў]], яна ўлічваецца пры праектаванні і працы [[GPS|спадарожнікавых сістэм навігацыі]] (тут спатрэбіліся нават папраўкі агульнай тэорыі адноснасці)<ref>{{cite web|author=Neil Ashby|url=http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2003-1/|title=Relativity in the Global Positioning System|access-date=19 лютага 2009|lang=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20050906104857/http://relativity.livingreviews.org/Articles/lrr-2003-1/|archive-date=6 верасня 2005|url-status=dead}}</ref> і г. д.

==== Квантавая тэорыя ====

{{main|Гісторыя квантавай механікі|Гісторыя ўзнікнення квантавай фізікі}}
[[Файл:Max planck.jpg|thumb|[[Макс Планк]].]]

Для вырашэння праблемы, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай «''{{нп4|ультрафіялетавая катастрофа|ультрафіялетавай катастрофы|en|Ultraviolet catastrophe}}''», і адпаведнага ўзгаднення тэорыі з эксперыментам [[Макс Планк]] выказаў дапушчэнне ([[1900]]), што выпраменьванне святла рэчывам адбываецца дыскрэтна (непадзельнымі порцыямі), і энергія выпраменьванай порцыі залежыць ад частаты святла. Некаторы час гэтую гіпотэзу нават сам яе аўтар разглядаў як умоўны матэматычны прыём, аднак Эйнштэйн у другім з вышэйзгаданых артыкулаў прапанаваў далёка ідучае яе абагульненне і з поспехам ужыў для тлумачэння уласцівасцей [[фотаэфект]]у. Эйнштэйн высунуў тэзіс, што не толькі выпраменьванне, але і распаўсюджанне і паглынанне святла дыскрэтныя; пазней гэтыя порцыі ([[квант]]ы) атрымалі назву [[фатон]]аў. Гэты тэзіс дазволіў яму растлумачыць два дапушчэнні фотаэфекту: чаму фататок узнікаў не пры адвольнай частаце святла, а толькі пачынаючы з пэўнага парога, які залежыць толькі ад віду металу, а энергія і хуткасць выбітых электронаў залежалі не ад інтэнсіўнасці святла, а толькі ад яго частаты. Тэорыя фотаэфекту Эйнштэйна з высокай дакладнасцю адпавядала вопытным дадзеным, што пазней пацвердзілі эксперыменты [[Роберт Эндрус Мілікен|Мілікена]] ([[1916]]).

Першапачаткова гэтыя погляды сустрэлі неразуменне большасці фізікаў, нават Планка Эйнштэйну прыйшлося пераконваць у рэальнасці квантаў{{efn|У рэкамендацыю для абрання Эйнштэйна ў Прускую Акадэмію навук (1912), падпісаную Планкам і шэрагам іншых найбуйнейшых фізікаў Германіі, аўтары ўключылі прабачэнне за «''легкадумную''» веру Эйнштэйна ў існаванне фатонаў: «''Тое, што ён у сваіх развагах часам выходзіць за межы мэты, як, напрыклад, у сваёй гіпотэзе светлавых квантаў, нельга занадта ставіць яму ў папрок. Бо, не вырашыўшы пайсці на рызыку, нельга ажыццявіць праўдзіва новага, нават у самым дакладным прыродазнаўстве.''»<ref>{{артыкул
|аўтар=Макс Борн.
|загаловак = Альберт Эйнштейн и световые кванты
|выданне  = Успехи физических наук
|спасылка   = http://ufn.ru/ufn56/ufn56_5/Russian/r565h.pdf
|год      = 1956
|том      = 59
|нумар    = 1
|старонкі = 127}}</ref>.}}. Паступова, аднак, былі назапашаныя вопытныя дадзеныя, якія пераканалі скептыкаў у дыскрэтнасці электрамагнітнай энергіі. Апошнюю кропку ў спрэчцы паставіў [[эфект Комптана]] ([[1923]]).

У [[1907]] годзе Эйнштэйн апублікаваў квантавую тэорыю цеплаёмістасці (старая тэорыя пры нізкіх тэмпературах моцна разыходзілася з эксперыментам). Пазней ([[1912]]) [[Петэр Дэбай|Дэбай]], [[Макс ��орн|Борн]] і {{нп4|Тэадор фон Карман|Карман|en|Theodore von Kármán}} удакладнілі тэорыю цеплаёмістасці Эйнштэйна, і была дасягнутая выдатная суадноснаць з вопытам<ref>{{cite web|author=Кудрявцев П. С.|url=http://nplit.ru/books/item/f00/s00/z0000004/st048.shtml|title=История физики. Развитие квантовой теории Эйнштейном|access-date=13 августа 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20120217201926/http://nplit.ru/books/item/f00/s00/z0000004/st048.shtml|archive-date=17 лютага 2012|url-status=dead}}</ref>.

==== Броўнаўскі рух ====

У [[1827]] годзе [[Роберт Броўн]] назіраў пад мікраскопам і пазней апісаў хаатычны рух кветкавага пылку, які плаваў у вадзе<ref>{{кніга |аўтар=Спасский Б. И.
|загаловак=История физики
|месца= М.
|выдавецтва= Высшая школа
|год=1977
|том=II
|спасылка=http://osnovanija.narod.ru/History/Spas/T2_1.djvu
|старонкі=74
}}
</ref>. Эйнштэйн, на аснове [[Малекулярная фізіка|малекулярнай тэорыі]], распрацаваў статыстыка-матэматычную мадэль падобнага руху. На падставе яго мадэлі дыфузіі можна было, апроч іншага, з добрай дакладнасцю ацаніць памер малекул і іх колькасць у адзінцы аб’ёму. Адначасова да аналагічных высноў прыйшоў [[Марыян Смалухоўскі]], артыкул якога быў апублікаваны на некалькі месяцаў пазней. Свае работы па статыстычнай механіцы, пад назвай «''Новае вызначэнне памераў малекул''», Эйнштэйн прэзентаваў у палітэхнікуме ў якасці дысертацыі і ў тым жа 1905 годзе атрымаў званне [[доктар філасофіі|доктара філасофіі]] (эквівалент кандыдата прыродазнаўчых навук) па фізіцы. У наступным годзе Эйнштэйн развіў сваю тэорыю ў новым артыкуле «''Да тэорыі броўнаўскага руху''», і ў далейшым неаднаразова вяртаўся да гэтай тэмы.

Неўзабаве ([[1908]]) вымярэнні [[Жан Батыст Перэн|Перэна]] цалкам пацвердзілі адэкватнасць мадэлі Эйнштэйна, што стала першым эксперыментальным доказам малекулярна-кінетычнай тэорыі, якая падвяргалася ў тыя гады актыўным нападам з боку [[Пазітывізм|пазітывістаў]].

[[Макс Борн]] пісаў ([[1949]])<ref>{{кніга |аўтар= Борн М.
|загаловак= Физика в жизни моего поколения. Сборник статей
|месца= М.
|выдавецтва= ИЛ
|год= 1963
|старонкі= 361
}}</ref>: «''Я думаю, што гэтыя даследаванні Эйнштэйна больш за ўсе іншыя работы пераконваюць фізікаў у рэальнасці атамаў і малекул, у справядлівасці тэорыі цеплаты і фундаментальнай ролі імавернасці ў законах прыроды»''. Працы Эйнштэйна па статыстычнай фізіцы цытуюць нават часцей, чым яго працы па тэорыі адноснасці<ref name=Sukh/>. Выведзеная ім {{нп4|Суадносіны Эйнштэйна|формула для каэфіцыента дыфузіі|en|Einstein relation (kinetic theory)}} і яго сувязь з [[Дысперсія выпадковай велічыні|дысперсіяй]] каардынатаў апынулася прыдатнай у самым агульным класе задач: {{нп4|маркаўскі працэс|маркаўскія працэсы дыфузіі|en|Markov process}}, электрадынаміка і т. п.<ref name=Sukh>{{cite web
 |author      = Суханов А. Д.
 |url         = http://ufn.ru/tribune/all.pdf
 |title       = Перечитывая Эйнштейна: истоки статистической термодинамики
 |access-date  = 10 лютага 2009
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20110903042137/http://ufn.ru/tribune/all.pdf
 |archive-date = 3 верасня 2011
 |url-status     = dead
}}</ref>.

Пазней, у артыкуле «''Да квантавай тэорыі выпраменьвання''» ([[1917]]) Эйнштэйн, зыходзячы са статыстычных меркаванняў, упершыню выказаў здагадку існавання новага віду выпраменьвання, таго, што адбываецца пад уздзеяннем вонкавага электрамагнітнага поля («''{{нп4|індуцыраванае выпраменьванне|індуцыраванае выпраменьванне|ru|Вынужденное излучение}}''»). У пачатку [[1950-я|1950-х]] гадоў быў прапанаваны спосаб узмацнення святла і радыёхваль, заснаваны на выкарыстанні індуцыраванага выпраменьвання, а ў наступныя гады яно лягло ў аснову тэорыі [[лазер]]аў.

=== Берн — Цюрых — Прага — Цюрых — Берлін (1905—1914) ===

Работы 1905 года прынеслі Эйнштэйну, хоць і не адразу, сусветную славу. [[30 красавіка]] 1905 года ён накіраваў ва [[Універсітэт Цюрыха|ўніверсітэт Цюрыха]] тэкст сваёй доктарскай дысертацыі на тэму «''Новае вызначэнне памераў малекул''». Рэцэнзентамі былі прафесары Кляйнер і Буркхард. 15 студзеня 1906 года ён атрымаў ступень доктара навук па фізіцы. Ён лістуецца і сустракаецца з самымі вядомымі фізікамі свету, а [[Макс Планк|Планк]] у Берліне ўключае тэорыю адноснасці ў свой навучальны курс. У лістах яго называюць «''сп-р прафесар''», аднак яшчэ чатыры гады (да кастрычніка 1909 года) Эйнштэйн працягвае службу ў Бюро патэнтаў; у 1906 годзе яго павысілі на пасадзе (ён стаў экспертам II класа) і дадалі аклад. У кастрычніку 1908 года Эйнштэйна запрасілі чытаць факультатыў у [[Бернскі ўніверсітэт]], аднак без усялякай аплаты. У 1909 годзе ён пабываў на з’ездзе натуралістаў у [[Зальцбург]]у, дзе сабралася эліта нямецкай фізікі, і ўпершыню сустрэўся з Планкам; за 3 гады ліставання яны хутка сталі блізкімі сябрамі і захавалі сяброўства да канца жыцця.

Пасля з’езда Эйнштэйн нарэшце атрымаў аплачваную пасаду экстраардынарнага прафесара ў [[Цюрыхскі ўніверсітэт|Цюрыхскім універсітэце]] (снежань 1909 года), дзе выкладаў геаметрыю яго стары сябар [[Марсель Гросман]]. Аплата была невялікай, асабліва для сям’і з двума дзецьмі, і ў 1911 годзе Эйнштэйн без ваганняў прыняў запрашэнне ўзначаліць кафедру фізікі ў [[Прага|пражскім]] [[Карлаў універсітэт|Нямецкім універсітэце]]. У гэты перыяд Эйнштэйн працягвае публікацыю серыі артыкулаў па тэрмадынаміцы, тэорыі адноснасці і квантавай тэорыі. У Празе ён актывізуе даследаванні па тэорыі прыцягнення, паставіўшы мэтай стварыць рэлятывісцкую тэорыю гравітацыі і ажыццявіць даўнюю мару фізікаў — выключыць з гэтай галіны [[Ісаак Ньютан|ньютанаўскае]] [[Прынцып далёкадзеяння|далёкадзеянне]].

У 1911 годзе Эйнштэйн удзельнічаў у Першым [[Сальвееўскі кангрэс|Сальвееўскім кангрэсе]] ([[Брусель]]), прысвечаным квантавай фізіцы. Там адбылася яго адзіная сустрэча з [[Анры Пуанкарэ]], які працягваў адпрэчваць тэорыю адноснасці, хоць асабіста да Эйнштэйна ставіўся з вялікай павагай<ref name=ECHAR>{{кніга |аўтар= Тяпкин А. А., Шибанов А. С.
|загаловак= Пуанкаре
|выданне= 2-е издание
|месца= М.
|выдавецтва= Молодая гвардия
|год= 1982
|старонкі= 408
|серыя= Жизнь замечательных людей
}}
</ref>.

Праз год Эйнштэйн вярнуўся ў Цюрых, дзе стаў прафесарам роднага палітэхнікума і чытаў там лекцыі па фізіцы. У [[1913]] годзе ён наведаў Кангрэс прыродазнаўцаў у Вене, наведаў там 75-гадовага [[Эрнст Мах|Эрнста Маха]]; калісьці крытыка Махам ньютанаўскай механікі вельмі ўразіла Эйнштэйна і ідэйна падрыхтавала да навацый тэорыі адноснасці.

У канцы 1913 года, па рэкамендацыі Планка і Нернста, Эйнштэйн атрымаў запрашэнне ўзначаліць фізічны даследчы інстытут, які ствараўся ў Берліне; ён залічаны таксама прафесарам [[Берлінскі ўніверсітэт імя Гумбальта|Берлінскага ўніверсітэта]]. Акрамя блізкасці да Планка гэтая пасада мела тую перавагу, што не абавязвала адрывацца на выкладанне. Ён прыняў запрашэнне, і ў перадваенны 1914 год перакананы [[Пацыфізм|пацыфіст]] Эйнштэйн прыбыў у Берлін. Мілева з дзецьмі засталася ў Цюрыху, іх сям’я распалася. У лютым 1919 яны афіцыйна развяліся<ref>{{кніга |аўтар= Roger Highfield, Paul Carter.
|загаловак= The Private Lives of Albert Einstein. Указ. соч
|старонкі=188
}}</ref>.

Грамадзянства Швейцарыі, нейтральнай краіны, дапамагала Эйнштэйну вытрымліваць мілітарысцкі ціск пасля пачатку [[Першая сусветная вайна|вайны]]. Ён не падпісваў ніякіх «''патрыятычных''» зваротаў, насупраць — у суаўтарстве з фізіёлагам {{нп4|Георг Фрыдрых Нікалаі|Георгам Фрыдрыхам Нікалаі|en|Georg Friedrich Nicolai}} склаў антываенны «''Зварот да еўрапейцаў''» у процівагу шавіністычнаму {{нп4|Маніфест 93-х|маніфесту 93-х|ru|Манифест 93-х}}, а ў лісце [[Рамэн Ралан|Рамэну Ралану]] пісаў{{sfn |Львов В. Е.|1959|с=135.}}:

<blockquote>
Ці будуць удзячнымі будучыя пакаленні нашай Еўропе, у якой тры стагоддзі самай напружанай культурнай працы прывялі толькі да таго, што рэлігійнае вар’яцтва змянілася вар’яцтвам нацыяналістычным? Нават навукоўцы розных краін паводзяць сябе так, быццам у іх ампутавалі мазгі.
</blockquote>

=== Агульная тэорыя адноснасці (1915) ===
{{main|Агульная тэорыя адноснасці}}

Яшчэ [[Рэнэ Дэкарт|Дэкарт]] абвясціў, што ўсе працэсы ў [[Сусвет|Сусвеце]] тлумачацца лакальным узаемадзеяннем аднаго віду матэрыі з другім, і з пункту гледжання навукі гэты тэзіс блізкадзеяння быў натуральным. Аднак ньютанаўская тэорыя сусветнага прыцягнення рэзка супярэчыла тэзе блізкадзеяння — у ёй сіла прыцягнення перадавалася незразумела як праз зусім пустую прастору, прычым бясконца хутка. Па сутнасці [[Ісаак Ньютан|ньютанаўская]] мадэль была чыста матэматычнай, без якога-небудзь фізічнага зместу<ref>{{кніга |частка=Притяжение |аўтар=[[Джэймс Клерк Максвел|Джеймс Клерк Максвелл.]] |загаловак=Статьи и речи |месца=М. |выдавецтва=Наука |год=1968 |старонак=423 |старонкі=169 }}</ref>. На працягу двух стагоддзяў рабіліся спробы выправіць становішча і пазбавіцца ад містычнага далёкадзеяння, напоўніць тэорыю прыцягнення рэальным фізічным зместам — тым больш што пасля Максвела гравітацыя засталася адзіным у фізіцы прыстанкам далёкадзеяння. Асабліва незадавальняльнай стала сітуацыя пасля зацвярджэння спецыяльнай тэорыі адноснасці, таму што тэорыя Ньютана была несумяшчальная з [[пераўтварэнні Лорэнца|пераўтварэннямі Лорэнца]]. Аднак да Эйнштэйна выправіць становішча нікому не ўдалося.

[[Файл:Spacetime curvature.png|thumb|360px|Скрыўленне прасторы масіўным целам.]]

Асноўная ідэя Эйнштэйна была простая: матэрыяльным носьбітам прыцягнення з’яўляецца сама прастора (дакладней, [[прастора-час]]). Той факт, што гравітацыю можна разглядаць як праяву ўласцівасцей геаметрыі чатырохмернай нееўклідавай прасторы, без прыцягнення дадатковых паняццяў, ёсць следства таго, што ўсе целы ў полі прыцягнення атрымліваюць аднолькавае паскарэнне («''[[Прынцып эквівалентнасці сіл гравітацыі і інерцыі|прынцып эквівалентнасці]]''» Эйнштэйна). Чатырохмерная прастора-час пры такім падыходзе аказваецца не «''плоскай і абыякавай сцэнай''» для матэрыяльных працэсаў, у яго маюцца фізічныя атрыбуты, і ў першую чаргу — {{нп4|Метрычны тэнзар|метрыка|ru|Метрический тензор}} і {{нп4|крывізна|крывізна|en|Curvature}}, якія ўплываюць на гэтыя працэсы і самі залежаць ад іх. Калі спецыяльная тэорыя адноснасці — гэта тэорыя няскрыўленай прасторы, то агульная тэорыя адноснасці, па задуме Эйнштэйна, павінна была разглядаць больш агульны выпадак, прастору-час з зменнай {{нп4|Метрычная прастора|метрыкай|ru|Метрическое пространство}} (псеўдарыманаву разнастайнасць). Прычынай скрыўлення прасторы-часу з’яўляецца прысутнасць матэрыі, і чым большая яе энергія, тым скрыўленне мацней. Ньютанаўская ж тэорыя прыцягнення ўяўляе сабой набліжэнне новай тэорыі, якое атрымліваецца, калі ўлічваць толькі «''скрыўленне часу''», гэта значыць змяненне часовай кампаненты метрыкі (прастора ў гэтым набліжэнні еўклідавая)<ref>Ландау, Л. Д., Лифшиц, Е. М. Теория поля. — Издание 7-е, исправленное. — М.: Наука, 1988. — 512 с. — («Теоретическая физика», том II). — ISBN 5-02-014420-7., § «Закон Ньютона».</ref>. Распаўсюджанне ўзбурэнняў гравітацыі, гэта значыць змяненняў метрыкі пры руху мас, якія імкнуцца адна да адной, адбываецца з канечнай хуткасцю. Далёкадзеянне з гэтага моманту знікае з фізікі.

Матэматычнае афармленне гэтых ідэй было дастаткова працаёмкім і заняло некалькі гадоў ([[1907]]—[[1915]]). Эйнштэйн мусіў авалодаць {{нп4|тэнзарны аналіз|тэнзарным аналізам|ru|Тензорный анализ}} і стварыць яго чатырохмернае псеўдарыманава абагульненне; у гэтым яму дапамаглі кансультацыі і сумесная праца спачатку з Марселем Гросманам, які стаў суаўтарам першых артыкулаў Эйнштэйна па тэнзарнай тэорыі гравітацыі, а затым і з «''каралём матэматыкаў''» тых гадоў [[Давід Гільберт|Давідам Гільбертам]]. У 1915 годзе ўраўненні поля [[Агульная тэорыя адноснасці|агульнай тэорыі адноснасці]] Эйнштэйна (АТА), якія абагульняюць ньютанаўскія, былі апублікаваныя амаль адначасова ў артыкулах Эйнштэйна і Гільберта.

Новая тэорыя прыцягнення прадказала {{нп4|Прадказанні агульнай тэорыі адноснасці|два раней невядомыя фізічныя эфекты|ru|Предсказания общей теории относительности}}, цалкам пацверджаныя назіраннямі, якія таксама дакладна і цалкам патлумачылі анамальнае [[зрушэнне перыгелія Меркурыя]], якое доўгі час прыводзіла ў здзіўленне астраномаў. Пасля гэтага тэорыя адноснасці стала практычна агульнапрызнаным падмуркам сучаснай фізікі. Акрамя астрафізікі, АТА знайшла практычнае прымяненне, як ужо згадвалася вышэй, у сістэмах глабальнага пазіцыянавання (''Global Positioning Systems'', ''GPS''), дзе разлікі каардынатаў робяцца з вельмі істотнымі рэлятывісцкі папраўкамі<ref>{{cite web
 |author      = Clifford M. Will.
 |url         = http://www.physicscentral.com/explore/writers/will.cfm
 |title       = Einstein's Relativity and Everyday Life
 |access-date  = 22 лютага 2009
 |lang        = en
 |archive-url  = https://web.archive.org/web/20110814201610/http://www.physicscentral.com/explore/writers/will.cfm
 |archive-date = 14 жніўня 2011
 |url-status     = dead
}}</ref>.

=== Берлін (1915—1921) ===

[[Файл:Einstein1921 by F Schmutzer 2.jpg|thumb|220px|У 1921 годзе.]]

У 1915 годзе ў размове з нідэрландскім фізікам {{нп4|Вандэр дэ Хааз|Вандэрам дэ Хаазам|nl|Wander de Haas}} Эйнштэйн прапанаваў схему і разлік вопыту, які пасля паспяховай рэалізацыі атрымаў назву «''[[эфект Эйнштэйна — дэ Хааза]]''». Вынікі вопыту натхнілі [[Нільс Бор|Нільса Бора]], які двума гадамі раней стварыў [[Бораўская мадэль атама|планетарную мадэль атама]], паколькі пацвердзілі дапушчэнне, што ўнутры атамаў існуюць кругавыя электронныя токі, прычым электроны на сваіх арбітах не выпраменьваюць энергію. Менавіта гэтыя палажэнні Бор і паклаў у аснову сваёй мадэлі. Акрамя таго, выявілася, што сумарны [[магнітны момант]] атрымліваецца ўдвая большым за чаканы; прычына гэтага растлумачылася, калі быў адкрыты [[спін]] — уласны [[момант імпульсу]] электрона.

Па заканчэнні вайны Эйнштэйн працягваў працу ў ранейшых абласцях фізікі, а таксама займаўся новымі абласцямі — рэлятывісцкай [[касмалогія]]й і «''[[Адзіная тэорыя поля|Адзінай тэорыяй поля]]''», якая, паводле яго задумы, павінна была аб’яднаць гравітацыю, электрамагнетызм і (пажадана) тэорыю мікрасвету. Першы артыкул па касмалогіі, «''касмалагічныя меркаванні да агульнай тэорыі адноснасці''», з’явіўся ў 1917 годзе. Пасля гэтага Эйнштэйн перажыў загадкавае «''нашэсце хвароб''» — акрамя сур’ёзных праблем з [[Печань|печанню]], выявілася [[язва страўніка]], затым [[жаўтуха]] і агульная слабасць. Некалькі месяцаў ён не ўставаў з ложка, але працягваў актыўна працаваць. Толькі ў [[1920]] годзе хваробы адступілі.

У чэрвені 1919 годзе Эйнштэйн ажаніўся са сваёй стрыечнай сястрой па матчынай лініі {{нп4|Эльза Эйнштэйн|Эльзай Лёвенталь|en|Elsa Einstein}} (народжанай Эйнштэйн) і ўдачарыў двух яе дзяцей. У канцы года да іх пераехала яго цяжкахворая маці Паўліна; яна памерла ў лютым 1920 года. Смерць якой, мяркуючы па лістах, Эйнштэйн цяжка перажываў.

Увосень [[1919]] года англійская экспедыцыя [[Артур Стэнлі Эдынгтан|Артура Эдынгтана]] ў момант [[Сонечнае зацьменне|сонечнага зацьмення]] зафіксавала прадказанае Эйнштэйнам [[Прадказанні агульнай тэорыі адноснасці|адхіленне святла]] ў полі прыцягнення Сонца. Пры гэтым вымеранае значэнне адпавядала не ньютанаўскаму, а эйнштэйнаўскаму закону прыцягнення. Сенсацыйную навіну перадрукавалі газеты ўсёй Еўропы, хоць сутнасць новай тэорыі часцей за ўсё выкладалася ў бессаромна скажоным выглядзе{{sfn |Пайс А.|1989|с=296. }}. Слава Эйнштэйна дасягнула небывалых вышынь.

[[Файл:Einstein in Japan, 1922.png|thumb|350px|Эйнштэйн з жонкай у Японіі, лістапад-снежань 1922 года.]]

У маі [[1920]] года Эйнштэйн, разам з іншымі членамі Берлінскай акадэміі навук, быў прыведзены да прысягі як дзяржаўны служачы і па законе стаў лічыцца грамадзянінам Германіі{{sfn |Пайс А.|1989|с=475. }}. Аднак швейцарскае грамадзянства ён захаваў да канца жыцця<ref>{{cite web|title=Einstein's nationalities at einstein-website.de|url=http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html#national|access-date=19 лютага 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20110722183129/http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html#national|archive-date=22 ліпеня 2011|url-status=dead}}</ref>. У [[1920-я]] гады, атрымліваючы адусюль запрашэнні, ён шмат падарожнічаў па Еўропе (па швейцарскім пашпарце), чытаў лекцыі для навукоўцаў, студэнтаў і для дапытлівай публікі. Наведаў і ЗША, дзе ў гонар вядомага госця была прынятая адмысловая вітальная рэзалюцыя [[Кангрэс Злучаных Штатаў Амерыкі|Кангрэсу]] (1921). У канцы 1922 года наведаў [[Індыя|Індыю]], дзе меў працяглыя зносіны з [[Рабіндранат Тагор|Тагорам]], і [[Кітайская Рэспубліка|Кітай]]. Зіму Эйнштэйн сустрэў у [[Японская імперыя|Японіі]], дзе яго заспела навіна аб прысуджэнні яму [[Нобелеўская прэмія па фізіцы|Нобелеўскай прэміі]].

=== Нобелеўская прэмія (1922) ===

Эйнштэйна неаднаразова намінавалі на Нобелеўскую прэмію па фізіцы. Першая такая намінацыя (за тэорыю адноснасці) адбылася, па ініцыятыве [[Вільгельм Оствальд|Вільгельма Оствальда]], ужо ў [[1910]] годзе, аднак Нобелеўскі камітэт палічыў эксперыментальныя доказы тэорыі адноснасці недастатковымі. Далей вылучэнне кандыдатуры Эйнштэйна паўтаралася штогод, акрамя 1911 і 1915 гадоў. Сярод рэкамендаўцаў у розныя гады былі такія найбуйнейшыя фізікі, як [[Хендрык Антон Лорэнц|Лорэнц]], [[Макс Планк|Планк]], [[Нільс Бор|Бор]], [[Вільгельм Він|Він]], [[Арэст Данілавіч Хвольсан|Хвольсан]], [[Вандэр дэ Хааз|дэ Хааз]], [[Макс фон Лаўэ|Лаўэ]], [[Пітэр Зееман|Зееман]], [[Хейке Камерлінг-Онес|Камерлінг-Онес]], [[Жак Саламон Адамар|Адамар]], [[Артур Стэнлі Эдынгтан|Эдынгтан]], [[Арнольд Зомерфельд|Зомерфельд]] і [[Свантэ Аўгуст Арэніус|Арэніус]]{{sfn |Как Эйнштейн получил Нобелевскую премию|1986|с=86—87, 92—102.|name=PAISEC}}.

Аднак члены Нобелеўскага камітэта доўгі час не вырашаліся прысудзіць прэмію аўтару настолькі рэвалюцыйных тэорый. У рэшце рэшт быў знойдзены дыпламатычны выхад: прэмія за 1921 год была прысуджана Эйнштэйну (у лістападзе 1922 года) за тэорыю [[фотаэфект]]у, то бок, за найбольш бясспрэчную і добра правераную ў эксперыменце працу; зрэшты, тэкст рашэння змяшчае нейтральнае даданне: «''…і за іншыя працы ў галіне тэарэтычнай фізікі''».

[[10 лістапада]] [[1922]] года сакратар [[Шведская каралеўская акадэмія навук|Шведскай Акадэміі навук]] Крыстафэр Аурывіліус пісаў Эйнштэйну{{sfn |Пайс А.|1989|с=473-474. }}:

{|
|{{пачатак цытаты}}
Як я ўжо паведаміў Вам тэлеграмай, Каралеўская акадэмія навук на сваім учорашнім пасяджэнні прыняла рашэнне прысудзіць Вам прэмію па фізіцы за мінулы год, адзначаючы тым самым Вашы працы па тэарэтычнай фізіцы, у прыватнасці адкрыццё закона фотаэлектрычнага эфекту, не ўлічваючы пры гэтым Вашы працы па тэорыі адноснасці і тэорыі гравітацыі, якія будуць ацэненыя пасля іх пацвярджэння ў будучыні.
{{канец цытаты}}
|}

Паколькі Эйнштэйн быў у ад’ездзе, прэмію ад яго імя прыняў 10 снежня 1922 года Рудольф Надольны, пасол Германіі ў Швецыі. Папярэдне ён запытаў пацверджання, ці з’яўляецца Эйнштэйн грамадзянінам Германіі ці Швейцарыі; Пруская акадэмія навук афіцыйна запэўніла, што Эйнштэйн — германскі падданы, хоць яго швейцарскае грамадзянства таксама прызнаецца сапраўдным. Знакі адрознення, якія суправаджаюць прэмію, Эйнштэйн па вяртанні ў Берлін атрымаў асабіста ў шведскага пасла<ref name=PAISEC/>.

Натуральна, традыцыйную Нобелеўскую прамову (у ліпені 1923 года) Эйнштэйн прысвяціў тэорыі адноснасці<ref>Тэкст нобелеўскай прамовы гл. у: {{кніга |аўтар=А. Эйнштейн. |загаловак=Собрание научных трудов. Указ. соч |том=2 |старонкі=120—129 }}</ref>.

[[Файл:Einstein en Lorentz.jpg|thumb|left|Эйнштэйн і [[Хендрык Антон Лорэнц|Хендрык Лорэнц]] (1921).]]

=== Берлін (1922—1933) ===

У [[1923]] годзе, завяршаючы сваё падарожжа, Эйнштэйн выступіў у [[Іерусалім]]е, дзе вызначалася неўзабаве (1925 год) адкрыць [[Яўрэйскі ўніверсітэт у Іерусаліме|Яўрэйскі ўніверсітэт]].

У [[1924]] годзе малады [[Індыя|індыйскі]] фізік [[Шацьендранат Бозэ]] ў кароткім лісце звярнуўся да Эйнштэйна з просьбай дапамагчы ў публікацыі артыкула, у якой вылучаў дапушчэнне, пакладзенае ў аснову сучаснай квантавай статыстыкі. Бозэ прапанаваў разглядаць святло ў якасці газу з фатонаў. Эйнштэйн прыйшоў да высновы, што гэтую ж статыстыку можна выкарыстоўваць для атамаў і малекул у цэлым. У 1925 годзе Эйнштэйн апублікаваў артыкул Бозэ ў нямецкім перакладзе, а затым уласны артыкул, у якім выкладаў абагульненую мадэль Бозэ, прыдатную да сістэм тоесных часціц з цэлым [[спін]]ам, названых [[базон]]амі. На падставе дадзенай квантавай статыстыкі, вядомай цяпер як [[статыстыка Бозэ — Эйнштэйна]], абодва фізікі яшчэ ў сярэдзіне 1920-х гадоў тэарэтычна абгрунтавалі існаванне пятага агрэгатнага стану рэчыва — [[кандэнсат Бозэ — Эйнштэйна|кандэнсату Бозэ — Эйнштэйна]].

Сутнасць «''кандэнсату''» Бозэ — Эйнштэйна заключаецца ў пераходзе вялікай колькасці часціц ідэальнага бозэ-газу ў стан з нулявым імпульсам пры тэмпературах, набліжаных да абсалютнага нуля, калі даўжыня хвалі дэ Бройля цеплавога руху часціц і сярэдняя адлегласць паміж гэтымі часціцамі зводзяцца да аднаго парадку. Пачынаючы з [[1995]] года, калі першы падобны кандэнсат быў атрыманы ва [[Каларадскі ўніверсітэт у Боўлдэры|ўніверсітэце Каларада]], навукоўцы практычна даказалі магчымасць існавання кандэнсату Бозэ — Эйнштэйна з [[вадарод]]у, [[літый|літыю]], [[натрый|натрыю]], [[рубідый|рубідыю]] і [[гелій|гелію]].

Як асобу вялізнага і ўсеагульнага аўтарытэту, Эйнштэйна пастаянна прыцягвалі ў гэтыя гады да рознага кшталту палітычных акцый, дзе ён выступаў за сацыяльную справядлівасць, за інтэрнацыяналізм і супрацоўніцтва паміж краінамі (гл. ніжэй). Неаднаразова заклікаў да раззбраення і аб’яднання Еўропы, да адмены [[воінскі абавязак|абавязковай вайсковай службы]].

У [[1928]] годзе Эйнштэйн праводзіў у апошні шлях Лорэнца, з якім вельмі зблізіўся ў яго апошнія гады. Менавіта Лорэнц высунуў кандыдатуру Эйнштэйна на Нобелеўскую прэмію ў 1920 годзе і падтрымаў яе ў наступным годзе.

У [[1929]] годзе свет шумна адзначыў 50-годдзе Эйнштэйна. Юбіляр не прыняў удзелу ва ўрачыстасцях і схаваўся на {{нп4|Віла Эйнштэйна|сваёй віле|en|Einstein Tower}} блізу Патсдама, дзе з захапленнем вырошчваў ружы. Тут ён прымаў сяброў — дзеячаў навукі, [[Рабіндранат Тагор|Тагора]], [[Эмануэль Ласкер|Эмануіла Ласкера]], [[Чарлі Чаплін]]а і іншых.

У [[1931]] годзе Эйнштэйн зноў пабываў у ЗША. У [[Пасадэна (Каліфорнія)|Пасадэне]] яго вельмі цёпла сустрэў [[Альберт Абрахам Майкельсан|Майкельсан]], якому заставалася жыць чатыры месяцы. Вярнуўшыся летам у Берлін, Эйнштэйн у выступе перад Фізічным грамадствам ушанаваў памяць выдатнага эксперыментатара, які заклаў першы камень падмурка тэорыі адноснасці.

Акрамя тэарэтычных даследаванняў, Эйнштэйну належаць і некалькі вынаходстваў, у тым ліку:

* вымяральнік вельмі малых напружанняў (сумесна з Конрадам Габіхтам);
* прылада, якая аўтаматычна вызначае час {{нп4|Экспазіцыя, фота|экспазіцыі|ru|Экспозиция (фото)}} пры фотаздымцы{{sfn |Львов В. Е.|1959|с=205.}};
* арыгінальны [[слыхавы апарат]];
* {{нп4|Халадзільнік Эйнштэйна|бясшумны халадзільнік|en|Einstein refrigerator}} (сумесна з {{нп4|Леа Сілард|Сілардам|en|Leó Szilárd}}){{sfn |Пайс А.|1989|с=463-465 }};
* {{нп4|гіракомпас|гіракомпас|en|Gyrocompass}}<ref name="frenkel_7">{{кніга |аўтар= Френкель В. Я., Явелов Б. Е.
|загаловак= Эйнштейн: изобретения и эксперимент. Указ. соч
|спасылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/BIO/EINSTEIN.001/CHAPTER_7.HTM }}</ref>.

Прыкладна да 1926 года Эйнштэйн працаваў у многіх галінах фізікі, ад касмалагічных мадэлей да даследавання прычын рачных звілін. Далей ён, за рэдкім выключэннем, засяроджвае высілкі на квантавых праблемах і Адзінай тэорыі поля.

=== Інтэрпрэтацыя квантавай механікі ===

[[Файл:Niels Bohr Albert Einstein2 by Ehrenfest.jpg|thumb|left|220px|Эйнштэйн і [[Нільс Бор]].]]

Нараджэнне квантавай механікі адбывалася пры актыўным удзеле Эйнштэйна. Публікуючы свае асноўныя працы, Шродзінгер прызнаў ([[1926]]), што на яго аказалі вялікі ўплыў «''кароткія, але бясконца празарлівыя заўвагі Эйнштэйна''»{{sfn |Пайс А.|1989|с=421.}}.

У [[1927]] годзе на Пятым Сальвееўскім кангрэсе Эйнштэйн рашуча выступіў супраць «''[[капенгагенская інтэрпрэтацыя|капенгагенскай інтэрпрэтацыі]]''» [[Макс Борн|Макса Борна]] і [[Нільс Бор|Нільса Бора]], якая трактуе матэматычную мадэль квантавай механікі як істотна імавернасную. Эйнштэйн заявіў, што прыхільнікі гэтай інтэрпрэтацыі «''з патрэбы робяць гонар''», а імавернасны характар сведчыць толькі аб тым, што наша веданне фізічнай сутнасці мікрапрацэсаў няпоўнае{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=535-537. }}. Ён яхідна заўважыў: «''Бог не гуляе ў косці''» ({{lang-de|Der Herrgott würfelt nicht}}), на што Нільс Бор запярэчыў: «''Эйнштэйн, не паказвай Богу, што яму рабіць''»<ref>Гл., напрыклад, Milo Wolff, Schroedinger’s Universe and the Origin of the Natural Laws, Outskirts Press (April 21, 2008), стар. 82</ref>. Эйнштэйн прымаў «''капенгагенскую інтэрпрэтацыю''» толькі як часовы, незавершаны варыянт, які па меры прагрэсу фізікі мусіць быць заменены поўнай тэорыяй мікрасвету. Ён і сам рабіў спробы стварыць дэтэрміністычную нелінейную тэорыю, набліжаным следствам якой апынулася б квантавая механіка.

У [[1933]] годзе Эйнштэйн пісаў<ref name=DH>{{кніга |аўтар= Э. Дюкас, Б. Хофман.
|загаловак= Альберт Эйнштейн как человек
|арыгінал = Albert Einstein: the Human Side
|спасылка= http://lib.ru/MEMUARY/ZHZL/einshtein.txt
}}</ref>:

{|
|<blockquote>Сапраўдная мэта маіх даследаванняў заўсёды складалася ў тым, каб дамагчыся спрашчэння тэарэтычнай фізікі і яе аб’яднання ў цэласную сістэму. Я здолеў здавальняюча ажыццявіць гэтую мэту для макрасвету, але не для квантаў і структуры атамаў. Думаю, што, нягледзячы на значныя поспехі, сучасная квантавая тэорыя ўсё яшчэ далёкая ад здавальняючага рашэння апошняй групы праблем.</blockquote>
|}

У [[1947]] годзе ён яшчэ раз сфармуляваў сваю пазіцыю ў лісце [[Макс Борн|Максу Борну]]{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=540-541. }}:

<blockquote>Вядома, я разумею, што прынцыпова статыстычны пункт гледжання, неабходнасць якога ўпершыню ясна была усвядомленая табой, змяшчае значную долю праўды. Аднак я не магу ў яго сур’ёзна верыць, таму што гэтая тэорыя несумяшчальная з асноўным палажэннем, што фізіка павінна прадстаўляць рэчаіснасць у прасторы і ў часе без містычных далёкадзеянняў. У чым я цвёрда перакананы, дык гэта ў тым, што ў рэшце рэшт спыняцца на тэорыі, у якой заканамерна звязанымі рэчамі будуць не імавернасці, але факты.</blockquote>

Эйнштэйн вёў палеміку на гэтую тэму да канца жыцця, хоць мала хто з фізікаў падзяляў яго пункт гледжання. Два яго артыкулы змяшчалі апісанне [[Уяўны эксперымент|ўяўных эксперыментаў]], якія, на яго думку, наглядна паказвалі няпоўнасць квантавай механікі; найбольшы рэзананс атрымаў так званы «''[[Парадокс Эйнштэйна — Падольскага — Розена]]''» (май 1935 года). Абмеркаванне гэтай важнай і цікавай праблемы працягваецца і ў нашы дні. [[Поль Адрыен Марыс Дзірак|Поль Дзірак]] у сваёй кнізе «''Успаміны пра незвычайную эпоху''»<ref>{{кніга |аўтар= [[Поль Адрыен Марыс Дзірак|Поль Дзірак]].|загаловак= Воспоминания о необычайной эпохе |месца=М. |выдавецтва=Наука |год=1990 |isbn=5-02-014344-8 }}</ref> пісаў<ref>{{cite web|author=Смилга В. П.|url=http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/MATHIST.HTM|title=Десять историй о математиках и физиках|access-date=14 кастрычніка 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20160306003643/http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/NATURE/MATHIST.HTM|archive-date=6 сакавіка 2016|url-status=dead}}</ref>:

<blockquote>Я не выключаю магчымасці, што ў рэшце рэшт можа апынуцца правільным пункт гледжання Эйнштэйна, таму што сучасны этап развіцця квантавай тэорыі нельга разглядаць як канчатковы.<…> Сучасная квантавая механіка — найвялікшае дасягненне, але наўрад ці яна будзе існаваць вечна. Мне здаецца вельмі магчымым, што калісьці ў будучыні з’явіцца палепшаная квантавая механіка, у якой мы вернемся да прычыннасці, і якая апраўдае пункт гледжання Эйнштэйна. Але такі зварот да прычыннасці можа ажыццявіцца толькі коштам адмовы ад якой-небудзь іншай фундаментальнай ідэі, якую цяпер мы безумоўна прымаем. Калі мы збіраемся адрадзіць прычыннасць, то нам прыйдзецца заплаціць за гэта, і цяпер мы можам толькі гадаць, якая ідэя павінна быць прынесена ў ахвяру.</blockquote>

=== Прынстан (1933—1945). Барацьба з нацызмам ===

[[Файл:Einstein Albert Elsa LOC 32096u.jpg|thumb|left|Эйнштэйн з жонкай Эльзай.]]

Па меры нарастання [[Вялікая дэпрэсія|эканамічнага крызісу]] ў [[Веймарская рэспубліка|Веймарскай Германіі]] мацнела палітычная нестабільнасць, якая садзейнічала ўзмацненню радыкальна-нацыяналістычных і [[Антысемітызм|антысеміцкіх]] настрояў. Пачасціліся абразы і пагрозы на адрас Эйнштэйна, у адной з улётак нават прапаноўвалася буйная ўзнагарода ({{nobr|50 000 марак}}) за яго галав��. Пасля прыходу да ўлады [[Нацыянал-сацыялістычная нямецкая рабочая партыя|нацыстаў]] усе працы Эйнштэйна былі альбо прыпісаныя «''арыйскім''» фізікам, альбо абвешчаныя скажэннем праўдзівай навукі. [[Філіп Эдуард Антон фон Ленард|Ленард]], які ўзначаліў групу «''[[Нямецкая фізіка]]''», абвяшчаў<ref>{{кніга |аўтар= Frank P. |загаловак= Einstein, his life and times
|спасылка= http://books.google.ru/books?id=WaTPabOrTIAC |месца= New York |год= 1947 |pages=232 }}</ref>: «''Найбольш важны прыклад небяспечнага ўплыву яўрэйскіх колаў на вывучэнне прыроды ўяўляе Эйнштэйн са сваімі тэорыямі і матэматычнай балбатнёй, складзенай са старых звестак і адвольных дабавак… Мы павінны зразумець, што нявартым немца быць духоўным паслядоўнікам яўрэя''». Ва ўсіх навуковых колах Германіі разгарнулася бескампрамісная расавая чыстка.

У [[1933]] годзе Эйнштэйн вымушана пакінуў [[Трэці рэйх|Германію]], да якой ён быў вельмі прывязаны, назаўжды. Разам з сям’ёй ён выехаў у [[Злучаныя Штаты Амерыкі]] з гасцявымі візамі. У хуткім часе ў знак пратэсту супраць злачынстваў [[нацызм]]у ён адмовіўся ад нямецкага грамадзянства і сяброўства ў [[Пруская акадэмія навук|Прускай]] і [[Баварская акадэмія навук|Баварскай акадэміях навук]].

[[Файл:Fuld Hall, Institute for Advanced Study, Princeton, NJ - looking north.jpg|thumb|Прынстан, галоўны будынак Інстытута перспектыўных даследаванняў (Fuld Hall).]]

Пасля пераезду ў ЗША Альберт Эйнштэйн атрымаў пасаду прафесара фізікі ў нядаўна створаным {{нп4|Інстытут перспектыўных даследаванняў|Інстытуце перспектыўных даследаванняў|en|Institute for Advanced Study}} ([[Прынстан (Нью-Джэрсі)|Прынстан]], [[Нью-Джэрсі|штат Нью-Джэрсі]]). Старэйшы сын, Ганс-Альберт ([[1904]]—[[1973]]), неўзабаве пайшоў за ім ([[1938]]); пасля ён стаў прызнаным спецыялістам па [[Гідраўліка|гідраўліцы]] і прафесарам [[Каліфарнійскі ўніверсітэт|Каліфарнійскага ўніверсітэта]] ([[1947]]). Малодшы сын Эйнштэйна, Эдуард ([[1910]]—[[1965]]), каля 1930 года захварэў цяжкай формай [[Шызафрэнія|шызафрэніі]] і скончыў свае дні ў Цюрыхскай псіхіятрычнай лячэбніцы. Стрыечная сястра Эйнштэйна, Ліна, загінула ў [[Асвенцім]]е, іншая сястра, Берта Дрэйфус, памерла ў канцлагеры {{нп4|Тэрэзіенштат, канцлагер|Тэрэзіенштат|ru|Терезиенштадт (концентрационный лагерь)}}{{sfn |Пайс А.|1989|с=19. }}.

[[Файл:Albert Einstein citizenship NYWTS.jpg|thumb|left|Эйнштэйн атрымлівае сертыфікат аб амерыканскім грамадзянстве (1940).]]

У ЗША Эйнштэйн імгненна ператварыўся ў аднаго з самых вядомых і паважаных людзей краіны, атрымаўшы рэпутацыю самага геніяльнага навукоўца ў гісторыі, а таксама ўвасабленне вобраза «''рассеянага прафесара''» і інтэлектуальных магчымасцей чалавека наогул. У студзені наступнага, 1934 года, ён быў запрошаны ў [[Белы дом]] да прэзідэнта [[Франклін Дэлана Рузвельт|Франкліна Рузвельта]], меў з ім сардэчную размову і нават правёў там ноч. Штодня Эйнштэйн атрымліваў сотні лістоў разнастайнага зместу, на якія (нават на дзіцячыя) стараўся адказаць. Будучы прыродазнаўцам з сусветным імем, ён заставаўся даступным, сціплым, непатрабавальным і ветлым чалавекам.

У снежні [[1936]] года ад хваробы сэрца памерла [[Эльза Эйнштэйн|Эльза]]; трыма месяцамі раней у Цюрыху памёр [[Марсель Гросман]]. Адзіноту Эйнштэйна прыхарошвае сястра Мая, падчарка Марго (дачка Эльзы ад першага шлюбу), сакратар Элен Дзюкас, кот Тыгр і белы тэр’ер Чыко{{sfn |Айзексон|2015|loc=Глава «Принстон». }}. На здзіўленне амерыканцаў, Эйнштэйн так і не абзавёўся [[Аўтамабіль|аўтамабілем]] і [[тэлевізар]]ам. Марыя, пасля інсульту ў [[1946]] годзе, была часткова паралізаваная, і Эйнштэйн штовечар чытаў сваёй сястры кнігі.

[[Файл:Einstein-Roosevelt-letter.png|thumb|right|Ліст Рузвельту.]]

У жніўні [[1939]] года Эйнштэйн падпісаўся пад {{нп4|Ліст Эйнштэйна-Сіларда|лістом|en|Einstein–Szilárd letter}}, напісаным па ініцыятыве фізіка-эмігранта з [[Венгрыя|Венгрыі]] [[Леа Сілард]]а на імя прэзідэнта ЗША Франкліна Дэлана Рузвельта. Ліст звяртаў увагу прэзідэнта на магчымасць таго, што нацысцкая Германія здольная стварыць атамную бомбу. Пасля некалькіх месяцаў разважанняў Рузвельт вырашыў сур’ёзна паставіцца да гэтай пагрозы і адкрыў [[Манхэтэнскі праект|уласны праект]] па стварэнні атамнай зброі. Сам Эйнштэйн у гэтых працах удзелу не прымаў. Пазней ён шкадаваў аб падпісаным ім лісце, разумеючы, што для новага кіраўніка ЗША [[Гары Трумэн]]а ядзерная энергія служыць інструментам запалохвання. У далейшым ён крытыкаваў распрацоўку ядзернай зброі, яе прымяненне ў Японіі і выпрабаванні на [[Атол Бікіні|атоле Бікіні]] ([[1954]]), а сваю датычнасць да паскарэння работ над амерыканскай ядзернай праграмай лічыў найвялікшай трагедыяй свайго жыцця. Шырокую вядомасць атрымалі яго афарызмы: «''Мы выйгралі вайну, але не'' мір»; «''Калі [[трэцяя сусветная вайна]] будзе весціся атамнымі бомбамі, то чацвёртая — камянямі і палкамі''».

Падчас вайны Эйнштэйн кансультаваў [[Ваенна-марскія сілы ЗША]] і спрыяў рашэнню розных тэхнічных праблем<ref>{{cite web|title=Times of Peace and War|url=http://www.sparknotes.com/biography/einstein/section10.rhtml|access-date=2011-08-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20110807051157/http://www.sparknotes.com/biography/einstein/section10.rhtml|archive-date=7 жніўня 2011|url-status=dead}}</ref>.

=== Прынстан (1945—1955). Барацьба за мір. Адзіная тэорыя поля ===

[[Файл:112mercer.JPG|thumb|Дом Эйнштэйна ў Прынстане.]]

У пасляваенныя гады Эйнштэйн стаў адным з заснавальнікаў [[Пагуошскі рух навукоўцаў|Пагуошскага руху навукоўцаў]] за мір. Хоць яго першая канферэнцыя праводзілася ўжо пасля смерці Эйнштэйна ([[1957]]), але ініцыятыва стварэння такога руху была выказана ў {{нп4|Маніфест Расела — Эйнштэйна|Маніфесце Расела — Эйнштэйна|de|Russell-Einstein-Manifest}}, які атрымаў шырокую вядомасць (быў напісаны сумесна з [[Бертран Артур Уільям Расел|Бертранам Раселам]]), папярэджваў у тым ліку аб небяспецы стварэння і прымянення [[Вадародная бомба|вадароднай бомбы]]. У рамках гэтага руху Эйнштэйн, як старшыня, сумесна з [[Альберт Швейцэр|Альбертам Швейцэрам]], Бертранам Раселам, [[Фрэдэрык Жаліё-Кюры|Фрэдэрыкам Жаліё-Кюры]] і іншымі сусветна вядомымі дзеячамі навукі вёў барацьбу супраць [[Гонка ўзбраенняў|гонкі ўзбраенняў]], стварэння ядзернай і тэрмаядзернай зброі. У верасні 1947 года ў адкрытым лісце дэлегацыям дзяржаў-членаў ААН ён прапаноўваў рэарганізаваць Генеральную асамблею ААН, ператварыўшы яе ў бесперапынна працуючы сусветны парламент, які валодае больш шырокімі паўнамоцтвамі, чым [[Савет Бяспекі ААН|Савет Бяспекі]], які (на думку Эйнштэйна) паралізаваны ў сваіх дзеяннях з-за права вета. На што, у лістападзе 1947 года, найбуйнейшыя савецкія навукоўцы (С. І. Вавілаў, А. Ф. Іофе, М. М. Сямёнаў, А. А. Фрумкін) у адкрытым лісце выказалі нязгоду з пазіцыяй А. Эйнштэйна (1947)<ref>{{артыкул|загаловак=О некоторых заблуждениях профессора Альберта Эйнштейна. Открытое письмо советских учёных
|спасылка=http://ggorelik.narod.ru/Einstein_etc/47_Einstein_Open-letter-to-UN.htm#_Toc234939501 |выданне=Новое время
|месца=М. |год=1947 |нумар= №48 |старонкі=14—17 }}</ref><ref>{{артыкул|загаловак=О беззаботности в политике и упорстве в заблуждениях |выданне=Новое время |месца=М. |год=1948 |нумар=№11 |старонкі=12—15 }}</ref>.

Да канца жыцця Эйнштэйн працягваў працу над даследаваннем праблем касмалогіі, але галоўныя намаганні ён накіраваў на стварэнне [[Адзіная тэорыя поля|адзінай тэорыі поля]]. Яму дапамагалі ў гэтым прафесійныя матэматыкі, у тым ліку (у Прынстане) {{нп4|Джон Джордж Кемені|Джон Кемені|en|John G. Kemeny}}. Фармальна некаторыя поспехі ў гэтым кірунку былі — ён распрацаваў нават дзве версіі адзінай тэорыі поля. Абедзве мадэлі былі матэматычна вытанчаныя, з іх вынікала не толькі [[агульная тэорыя адноснасці]], але і ўся электрадынаміка Максвела — аднак яны не давалі ніякіх новых фізічных следстваў. А чыстая матэматыка, у адрыве ад фізікі, Эйнштэйна ніколі не цікавіла, і ён забракаваў абедзве мадэлі<ref>{{кніга |аўтар= Паркер Б.
|загаловак= Мечта Эйнштейна: В поисках единой теории Вселенной
|месца= СПб.
|выдавецтва= Амфора
|год= 2001
|isbn= 5-94278-141-9
}}
</ref>. Спачатку ([[1929]]) Эйнштэйн спрабаваў развіць ідэі {{нп4|Тэадор Калуца|Калуцы|ru|Калуца, Теодор}} і {{нп4|Оскар Клейн|Клейна|en|Oskar Klein}} — свет мае пяць вымярэнняў, прычым пятае мае мікрапамеры і таму нябачнае. Атрымаць з яе дапамогай новыя фізічна цікавыя вынікі не атрымалася, і шматмерная тэорыя была неўзабаве закінута (каб пазней адрадзіцца ў [[Тэорыя суперструн|тэорыі суперструн]]). Другая версія Адзінай тэорыі (1950) базавалася на дапушчэнні, што [[прастора-час]] мае не толькі крывізну, але і кручэнне; яна таксама арганічна ўключала АТА і тэорыю Максвела, аднак знайсці канчатковую рэдакцыю ўраўненняў, якая апісвала б не толькі макрасвет, але і мікрасвет, так і не ўдалося. А без гэтага тэорыя заставалася не больш чым матэматычнай надбудовай над будынкам, які ў гэтай надбудове не меў ніякай патрэбы{{efn|Варта адзначыць, што Эйнштэйн, не валодаючы матэматычнымі і вылічальнымі сродкамі другой паловы XX стагоддзя, быў на правільным шляху, разглядаючы фізічныя мадэлі з вялікім лікам вымярэнняў. Аднак ён прад’яўляў да сябе больш высокія патрабаванні, чым сучасныя фізікі, большасць тэорый якіх у цяперашні час усё яшчэ носіць абстрактны характар<ref>Lisa Randall, Warped Passages. Unraveling the Mysteries of the Universe' Hidden Dimensions, HarperCollins Publishers, New York, 2005</ref>.}}.

[[Герман Вейль|Вейль]] успамінаў, што Эйнштэйн неяк сказаў яму<ref>{{кніга
|аўтар= Seelig С.
|загаловак= Albert Einslein. Leben und Work eines Genies unserer Zeit
|месца= Zurich
|год= 1960
|pages= 274}}</ref>: «''абстрактна, без кіроўнага нагляднага фізічнага прынцыпу, фізіку нел��га канструяваць''».

=== Апошнія гады жыцця. Смерць ===

У [[1955]] годзе здароўе Эйнштэйна рэзка пагоршылася. Ён напісаў завяшчанне і сказаў сябрам: «''Сваю задачу на Зямлі я выканаў''». Апошняй яго працай стаў няскончаны заклік прадухіліць ядзерную вайну.

У гэты час Эйнштэйна наведаў гісторык фізікі, прафесар [[Гарвардскі ўніверсітэт|Гарвардскага ўніверсітэта]] Бернард Коэн, які ўспамінаў<ref>{{артыкул|аўтар=Коэн, Бернард. |загаловак=Беседа с Эйнштейном |выданне=Эйнштейновский сборник |год=1967 |месца=М. |выдавецтва=Наука |старонкі=45—56. }}</ref>:
{{пачатак цытаты}}
Я ведаў, што Эйнштэйн вялікі чалавек і вялікі фізік, але я не меў уяўлення аб цеплыні яго прыязнай натуры, пра яго дабрыню і вялікае пачуццё гумару. Падчас нашай гутаркі не адчувалася, што смерць блізкая. Розум Эйнштэйна заставаўся жывым, ён быў дасціпны і здаваўся вельмі вясёлым.
{{канец цытаты}}

Падчарка Марго ўспамінала апошнюю сустрэчу з Эйнштэйнам у бальніцы{{sfn |Гернек|1966|с=234.}}:
{{пачатак цытаты}}
Ён гаварыў з глыбокім спакоем, пра дактароў нават з лёгкім гумарам, і чакаў свайго скону, як неабходнай «''з’явы прыроды''». Наколькі бясстрашным ён быў пры жыцці, настолькі ціхім і прыміраным ён сустрэў смерць. Без усякай сентыментальнасці і без шкадаванняў ён пакінуў гэты свет.
{{канец цытаты}}

Альберт Эйнштэйн памёр [[18 красавіка]] 1955 года ў 01:25, на 77-м годзе жыцця ў Прынстане ад {{нп4|анеўрызма аорты|анеўрызмы аорты|de|Aortendissektion}}. Перад смерцю ён вымавіў некалькі слоў па-нямецку, але амерыканская медсястра не змагла іх потым паўтарыць. Не ўспрымаючы ніякіх форм культу асобы, ён забараніў пышнае пахаванне з гучнымі цырымоніямі, для чаго пажадаў, каб месца і час пахавання не выдавалася. [[19 красавіка]] 1955 года без шырокай агалоскі адбылося пахаванне вялікага навукоўца, на якім прысутнічала ўсяго 12 самых блізкіх сяброў. Яго цела было спалена ў крэматорыі Юінг-Семетэры (''Ewing Cemetery''), а попел развеяны па ветры<ref>{{Citation |last =O'Connor |first =J.J. |last2 =Robertson |first2 =E.F. |chapter=Albert Einstein |title=The MacTutor History of Mathematics archive |publisher=School of Mathematics and Statistics, University of St. Andrews |year=1997 |chapter-url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Einstein.html }}</ref><ref>{{Citation |title=Dr. Albert Einstein Dies in Sleep at 76. World Mourns Loss of Great Scientist|quote=Princeton, New Jersey, 18 April 1955. Dr. Albert Einstein, one of the great thinkers of the ages, died in his sleep here early today. |work=New York Times |date=19 April 1955 }}</ref>.

== Асоба і погляды ==

=== Чалавечыя якасці ===

Блізкія знаёмыя апісваюць Эйнштэйна як чалавека таварыскага, прыязнага, жыццярадаснага, адзначаюць яго дабрыню, гатоўнасць дапамагчы ў любую хвіліну, поўную адсутнасць {{нп4|Сноб|снабізму|ru|Сноб}}, скараючае чалавечае абаянне{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=206, 228. }}. Часта адзначаецца яго выдатнае пачуццё гумару. Калі Эйнштэйна пыталіся, дзе знаходзіцца яго лабараторыя, ён, усміхаючыся, паказваў аўтаручку{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=199. }}.

Эйнштэйн горача любіў музыку, асабліва творы [[XVIII стагоддзе|XVIII стагоддзя]]. У розныя гады сярод упадабаных ім кампазітараў былі [[Іаган Себасцьян Бах|Бах]], [[Вольфганг Амадэй Моцарт|Моцарт]], [[Роберт Шуман|Шуман]], [[Іозеф Гайдн|Гайдн]] і [[Франц Шуберт|Шуберт]], а ў апошнія гады — [[Іаганес Брамс|Брамс]]<ref name=DH />. Добра граў на [[скрыпка|скрыпцы]], з якой нідзе не расставаўся<ref>{{cite web|url=http://www.delphis.ru/journal/article/albert-einshtein-i-muzyka|title=Альберт Эйнштейн и музыка|author=Свирская Л. М.|publisher=Культурно-просветительский журнал «Дельфис»|access-date=2013-10-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20140410023824/http://www.delphis.ru/journal/article/albert-einshtein-i-muzyka|archive-date=10 красавіка 2014|url-status=dead}}</ref>. З мастацкай літаратуры з захапленнем адгукаўся аб прозе [[Леў Мікалаевіч Талстой|Льва Талстога]], [[Фёдар Міхайлавіч Дастаеўскі|Дастаеўскага]]{{efn|Эйнштэйн пісаў [[Паўль Эрэнфест|Эрэнфесту]] ў красавіку 1920 года: «''Я з захапленнем чытаю [[Браты Карамазавы (раман)|„Братоў Карамазавых“]]. Гэта самая дзіўная кніга з усіх, якія траплялі мне ў рукі.''»}}, [[Чарлз Дыкенс|Дыкенса]], п’есах [[Бертольт Брэхт|Брэхта]]. Захапляўся таксама [[філатэлія]]й, [[садоўніцтва]]м, [[Парусны спорт|плаваннем на яхце]]<ref>[http://www.einstein-website.de/z_biography/tuemmler-e.html Einstein’s Tümmler] {{Архівавана|url=https://archive.today/20141028233028/http://www.einstein-website.de/z_biography/tuemmler-e.html |date=28 кастрычніка 2014 }}</ref> (нават напісаў артыкул па тэорыі кіравання яхтай). У прыватным жыцці быў непатрабавальны, у канцы жыцця нязменна з’яўляўся ў любімым цёплым швэдры.

Нягледзячы на свой каласальны навуковы аўтарытэт, ён не пакутаваў ад залішняй ганарлівасці, ахвотна дапускаў, што можа памыляцца, і калі гэта здаралася, публічна прызнаваў свае памылкі. Так адбылося, напрыклад, у [[1922]] годзе, калі ён раскрытыкаваў артыкул {{нп4|Аляксандр Аляксандравіч Фрыдман, фізік|Аляксандра Фрыдмана|ru|Фридман, Александр Александрович (физик)}}, які прадказаў [[Расшырэнне Сусвету|пашырэнне Сусвету]]. Атрымаўшы затым ліст ад Фрыдмана з тлумачэннем спрэчных дэталей, Эйнштэйн у тым жа часопісе паведаміў, што не меў рацыі, а вынікі Фрыдмана каштоўныя і «''праліваюць новае святло''» на магчымыя мадэлі касмалагічнай дынамікі.

Несправядлівасць, прыгнёт, хлусня заўсёды выклікалі яго гнеўную рэакцыю. З ліста сястры Марыі ([[1935]])<ref name=DH />:
{|
|<blockquote>Здаецца, людзі страцілі імкненне да справядлівасці і высакароднасці, перасталі паважаць тое, што цаною вялікіх ахвяр здолелі заваяваць мінулыя, лепшыя пакаленні… У рэшце рэшт асновай усіх чалавечых каштоўнасцей служыць маральнасць. Яснае ўсведамленне гэтага ў прымітыўную эпоху сведчыць аб бяспрыкладнай велічы [[Майсей|Майсея]]. Які кантраст з цяперашнімі людзьмі!</blockquote>
|}

Самым ненавісным словам у нямецкай мове для яго было «''Zwang''» — гвалт, прымус<ref name=Snow>''Сноу Ч. П.'' Эйнштейн. Указ. соч.</ref>.

Лекар Эйнштэйна, Густаў Букі, расказваў{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=262. }}, што Эйнштэйн цярпець не мог пазіраваць мастаку, але варта было таму прызнацца, што разлічвае дзякуючы яго партрэту выбрацца з беднасці, як Эйнштэйн тут жа згаджаўся і цярпліва выседжваў перад ім доўгія гадзіны.

У канцы жыцця Эйнштэйн коратка сфармуляваў сваю сістэму каштоўнасцей{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=186. }}: «''Ідэалы, якія асвятлялі мой шлях і давалі мне смеласць і мужнасць, былі дабро, прыгажосць і ісціна''».

=== Палітычныя перакананні ===

==== Сацыялізм ====

[[Файл:AlbertEinsteinStatue-InIsraelAcademyOfSciencesAndHumanities-ByRobertBerks.JPG|thumb|350px|left|Статуя Эйнштэйна ў Ізраільскай акадэміі навук.]]

Альберт Эйнштэйн быў перакананым [[дэмакратычны сацыялізм|дэмакратычным сацыялістам]], [[Гуманізм|гуманістам]], [[пацыфізм|пацыфістам]] і [[антыфашызм|антыфашыстам]]. Аўтарытэт Эйнштэйна, дасягнуты дзякуючы яго рэвалюцыйным адкрыццям у фізіцы, дазваляў навукоўцу актыўна ўплываць на грамадска-палітычныя пераўтварэнні ў свеце.

У эсэ пад назвай «''Чаму сацыялізм?''» («''Why Socialism?''»), выдадзеным у якасці артыкула ў найбуйнейшым [[Марксізм|марксісцкім]] часопісе ЗША «''Monthly Review''»<ref>{{артыкул|аўтар=Эйнштейн А.
|загаловак = Почему социализм?
|спасылка   = http://left.ru/2000/1/13.html
|выданне  = Monthly Review
|год      = 1949
}}</ref>, Альберт Эйнштэйн выклаў сваё бачанне сацыялістычных пераўтварэнняў. У прыватнасці, навуковец абгрунтаваў нежыццяздольнасць эканамічнай анархіі [[Капіталізм|капіталістычных адносін]], якія з’яўляюцца прычынай сацыяльнай несправядлівасці, а галоўнай заганай капіталізму называў «грэбаванне чалавечай асобай». Асуджаючы адчужэнне чалавека пры капіталізме, імкненне да нажывы, Эйнштэйн адзначаў, што [[дэмакратыя|дэмакратычнае]] грамадства само па сабе не можа абмежаваць свавольства капіталістычнай [[Алігархія|алігархіі]], і забеспячэнне [[Правы чалавека|правоў чалавека]] становіцца магчымым толькі ва ўмовах [[планавая эканоміка|планавай эканомікі]]. Варта адзначыць, што артыкул быў напісаны па запрашэнні эканаміста-марксіста {{нп4|Пол Суізі|Пола Суізі|en|Paul Sweezy}} ў разгар [[Макартызм|мак-картысцкага]] «''палявання на ведзьмаў''» і выказваў грамадзянскую пазіцыю навукоўца.

З-за сваёй «''левізны''» Эйнштэйн часта падвяргаўся нападкам з боку правакансерватыўных колаў у ЗША. Яшчэ ў [[1932]] годзе амерыканская «''Жаночая патрыятычная карпарацыя''» запатрабавала не пускаць навукоўца ў ЗША, таму што ён вядомы баламут і сябар камуністаў. Візу ўсё ж выдалі, а Эйнштэйн засмучаны напісаў у газеце: «''Ніколі яшчэ я не атрымліваў ад прыўкраснага полу такой энергічнай адмовы, а калі і атрымліваў, то не ад столькіх адразу''»<ref>{{кніга |аўтар= Einstein A. |загаловак= Comment je vois le monde |месца=Paris |год= 1934 |pages=57 }}</ref>. Падчас разгулу мак-картызму ФБР мела асабістую справу «''недобранадзейнага''» Эйнштэйна, якая складалася з 1427 старонак. У прыватнасці, ён абвінавачваўся ў тым, што «''прапаведуе дактрыну, накіраваную на ўсталяванне [[Анархія|анархіі]]''». Архівы ФБР таксама сведчаць аб тым, што фізік быў аб’ектам пільнай увагі з боку спецслужбаў, паколькі на працягу 1937—1955 гадоў Эйнштэйн «''быў сябрам або спонсарам і ганаровым членам у 34 камуністычных франтах''», з’яўляўся ганаровым старшынёй трох падобных арганізацый, і сярод яго блізкіх сяброў былі асобы, «''якія спачуваюць камуністычнай ідэалогіі''»<ref>Гл. {{cite web |url=http://www.svoboda.org/programs/st/2002/st.062202.asp |title=Досье ФБР на Альберта Эйнштейна |access-date=10 лютага 2009 |archive-url=https://www.webcitation.org/60qXr8n5m?url=http://www.svobodanews.ru/content/transcript/24203117.html |archive-date=11 жніўня 2011 |url-status=live }}</ref>.

==== Стаўленне да СССР ====

Эйнштэйн выступаў за пабудову дэмакратычнага сацыялізму, які злучыў бы сацыяльную абарону насельніцтва і планаванне эканомікі з дэмакратычным рэжымам і павагай да правоў чалавека. Аб [[Уладзімір Ільіч Ленін|Леніне]] ён пісаў: «''Я паважаю ў Леніне чалавека, які ўсю сваю сілу з поўнай ахвярнасцю сваёй асобы выкарыстаў для ажыццяўлення сацыяльнай справядлівасці. Яго метады я лічу немэтазгоднымі. Але адно несумнеўна: людзі, падобныя яму, з’яўляюцца захавальнікамі і ўзнаўляльнікамі сумлення Чалавецтва''»<ref>[http://leninism.su/index.php?option=com_content&view=article&id=3608%3Achelovek-myslitel-revolyuczioner&catid=25%3Amemory&Itemid=2&limitstart=18 Вашим, товарищ, сердцем и именем… Писатели и деятели искусства мира о В. И. Ленине. М., 1976. С. 206.]</ref>{{efn|Арыгінал цытаты — на нямецкай мове, у дакуменце пад назвай «Einsteins Stellungnahme für die Liga der Menschenrechte „zu Lenins Todestag“ vom 6.1.1929»: «Ich verehre in Lenin einen Mann, der seine ganze Kraft unter völliger Aufopferung seiner Person für die Realisierung sozialer Gerechtigkeit eingesetzt hat. Seine Methode halte ich nicht für zweckmäßig. Aber eines ist sicher: Männer wie er sind die Hüter und Erneuerer des Gewissens der Menschheit.»<ref>Einstein Archives [http://alberteinstein.info/vufind1/Record/EAR000014817/TOC#tabnav 34-439] і [http://alberteinstein.info/vufind1/Record/EAR000050876 72-438]</ref>}}.

Эйнштэйн не ўхваляў [[Таталітарызм|таталітарныя]] метады пабудовы сацыялістычнага грамадства, якія назіраліся ў [[СССР]]. У інтэрв’ю 1933 года Эйнштэйн патлумачыў, чаму ні разу не прыняў запрашэння прыехаць у СССР: ён супраць любой дыктатуры, «якая ''занявольвае асобу з дапамогай тэрору і гвалту, выяўляюцца яны пад сцягам фашызму або камунізму''»{{sfn |Айзексон|2015|loc=Глава «Прощание». }}. У [[1938]] годзе Эйнштэйн напісаў [[Іосіф Вісарыёнавіч Сталін|Сталіну]] і іншым кіраўнікам СССР некалькі лістоў, у якіх прасіў гуманна паставіцца да рэпрэсаваных у СССР замежных фізікаў-эмігрантаў<ref>[http://www.ihst.ru/projects/sohist/papers/zvezda/1994/12/187-193.pdf Письма Альберта Эйнштейна Сталину и советским дипломатам]. Журнал «Звезда», 1994, № 12, стр. 187—193.</ref>. У прыватнасці, Эйнштэйн турбаваўся пра лёс Фрыца Нётэра, брата [[Эмі Нётэр]], які спадзяваўся знайсці ў СССР прытулак, але ў 1937 годзе быў арыштаваны і неўзабаве (у верасні 1941 года) расстраляны. У гутарцы 1936 года Эйнштэйн назваў Сталіна палітычным гангстарам{{sfn |Айзексон|2015|loc=Глава «Предвоенная политика». }}. У лісце савецкім навукоўцам ([[1948]]) Эйнштэйн паказаў на такія негатыўныя рысы савецкага ладу, як усёмагутнасць бюракратыі, тэндэнцыю ператварыць савецкую ўладу ў «''свайго роду царкву і таўраваць як здраднікаў і брыдкіх злодзеяў усіх, хто да яе не належыць''»<ref>{{кніга |загаловак=Письмо Эйнштейна к советским учёным |выданне=Эйнштейновский сборник. 1986—1990 |месца=М. |выдавецтва=Наука |год=1990 |старонкі=10—16 }}</ref>.

==== Пацыфізм ====

У абгрунтаванне сваёй антываеннай пазіцыі Эйнштэйн пісаў<ref>{{кніга |аўтар= Frank P.  |загаловак=Einstein, his life and times |месца=New York |год=1947 |pages=154 }}</ref>:
<blockquote>
Мой пацыфізм — гэта інстынктыўнае пачуццё, якое валодае мной таму, што забойства чалавека агідна. Мая пазіцыя зыходзіць не з якой-небудзь абстрактнай тэорыі, а заснаваная на глыбокай антыпатыі да любога віду брутальнасці і нянавісці.</blockquote>

У [[1932]] годзе, каб не дапусціць перамогі нацыстаў на выбарах, паставіў свой подпіс пад заклікам Міжнароднага сацыялістычнага саюза барацьбы з заклікам да адзінага працоўнага фронту [[Сацыял-дэмакратычная партыя Германіі|Сацыял-дэмакратычнай]] і [[Камуністычная партыя Германіі|Камуністычнай партый]].

У гады вайны Эйнштэйн, часова адмовіўшыся ад свайго прынцыповага пацыфізму, прымаў актыўны ўдзел у барацьбе з фашызмам, а яго пляменнік, [[Анарха-сіндыкалізм|анарха-сіндыкаліст]] Карл Эйнштэйн, ваяваў на баку {{нп4|Другая Іспанская рэспубліка|Іспанскай рэспублікі|de|Zweite Spanische Republik}} на франтах [[Грамадзянская вайна ў Іспаніі|Грамадзянскай вайны ў Іспаніі]]. Пасля вайны Эйнштэйн падтрымліваў негвалтоўныя сродкі барацьбы за правы народных мас, асабліва адзначаючы заслугі [[Махатма Гандзі|Махатмы Гандзі]]: «''Я лічу погляды Гандзі найбольш выбітнымі з усіх палітыкаў-нашых сучаснікаў. Мы павінны старацца здзяйсняць учынкі ў гэтым духу: не выкарыстоўваць гвалт для барацьбы за нашыя правы''». Разам з [[Джуліян Хакслі|Джуліянам Хакслі]], [[Томас Ман|Томасам Манам]] і [[Джон Дзьюі|Джонам Дзьюі]] ўваходзіў у кансультатыўны савет Першага гуманістычнага грамадства Нью-Ёрка (''First Humanist Society of New York'').

==== Барацьба за правы чалавека ====

Будучы праціўнікам [[каланіялізм]]у і [[імперыялізм]]у, Альберт Эйнштэйн, нароўні з [[Анры Барбюс]]ам і [[Джавахарлал Нэру|Джавахарлалам Нэру]], удзельнічаў у Брусельскім кангрэсе антыімперыялістычнай лігі (1927). Ён актыўна садзейнічаў барацьбе негрыцянскага насельніцтва ЗША за [[Правы чалавека|грамадзянскія правы]], будучы на працягу двух дзесяцігоддзяў блізкім сябрам вядомага чорнаскурага спевака і акцёра {{нп4|Поль Робсан|Поля Робсана|en|Paul Robeson}}. Даведаўшыся, што састарэлы {{нп4|Уільям Эдуард Бёркхарт Дзюбуа|Уільям Дзюбуа|en|W. E. B. Du Bois}} абвешчаны «''камуністычным шпіёнам''», Эйнштэйн запатрабаваў выклікаць яго ў якасці сведкі абароны, і справа неўзабаве была закрытая. Рашуча асудзіў «''справу [[Роберт Опенгеймер|Опенгеймера]]''», якога ў [[1953]] годзе абвінавацілі ў «''камуністычных сімпатыях''» і адхілілі ад сакрэтных работ. У [[1946]] годзе Эйнштэйн быў у ліку актывістаў, якія супрацоўнічалі ў справе адкрыцця свецкага яўрэйскага ўніверсітэта на базе [[Брандэйскі ўніверсітэт|Мідлсекскага ўніверсітэта]]), аднак, калі яго прапанова прызначыць прэзідэнтам ВНУ брытанскага эканаміста-[[Лейбарысцкая партыя (Вялікабрытанія)|лейбарыста]] Гаральда Ласкі было адпрэчана (як чалавека, нібыта «''чужога амерыканскім прынцыпам дэмакратыі''»), фізік адклікаў сваю падтрымку і пазней, калі ўстанова была адкрыта ў якасці універсітэта Луіса Брандэйса, адмовіўся ад ганаровай ступені ў ім<ref>{{артыкул
|загаловак = Dr. Einstein Quits University Plan
|спасылка   = http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50812FA385D13728DDDAB0A94DE405B8788F1D3
|выданне  = The New York Times
|год      = 22 июня 1947
}}</ref>.

==== Сіянізм ====
[[Файл:Israel 5 Sheqalim 1968 Obverse & Reverse.jpg|thumb|200px|Ізраільская банкнота наміналам 5 лір (1968) з партрэтам Эйнштэйна.]]

Устрывожаны хуткім ростам [[антысемітызм]]у ў Германіі, Эйнштэйн падтрымаў заклік сіянісцкага руху стварыць яўрэйскі нацыянальны ачаг у [[Палесціна|Палесціне]] і выступіў на гэтую тэму з шэрагам артыкулаў і прамоў. Асабліва актыўнае садзейнічанне з яго боку атрымала ідэя адкрыць [[Яўрэйскі ўніверсітэт у Іерусаліме]] (1925). Ён растлумачыў сваю пазіцыю{{sfn |Гернек|1966|с=161—162.}}:
<blockquote>
Аж да нядаўняга часу я жыў у Швейцарыі, і пакуль быў там, я не разумеў свайго яўрэйства…<br />
Калі я прыехаў у Германію, я ўпершыню даведаўся, што я яўрэй, прычым зрабіць гэта адкрыццё дапамаглі мне больш неяўрэі, чым яўрэі… Тады я зразумеў, што толькі сумесная справа, якая будзе дорага ўсім яўрэям у свеце, можа прывесці да адраджэння народа…<br />
Калі б нам не даводзілася жыць сярод нецярпімасці, бяздушных і жорсткіх людзей, я б першы адхіліў нацыяналізм на карысць універсальнай чалавечнасці.
</blockquote>

Паслядоўны гуманіст, ён выступаў у абарону правоў усіх прыгнечаных народаў — яўрэяў, індыйцаў, чорнаскурых амерыканцаў і інш. Хоць першапачаткова ён лічыў, што яўрэйскі ачаг можа абысціся без асобнай дзяржавы, межаў і арміі, у [[1947]] годзе Эйнштэйн вітаў стварэнне дзяржавы [[Ізраіль]], спадзеючыся на двухнацыянальнае арабска-яўрэйскае рашэнне Палесцінскай праблемы<ref>[http://www.forward.com/articles/109560/ «Einstein and Complex Analyses of Zionism»] ''Jewish Daily Forward'', July 24, 2009</ref>. Ён пісаў Паўлю Эрэнфесту ў 1921 годзе: «''Сіянізм уяўляе сабою сапраўды новы яўрэйскі ідэал і можа вярнуць яўрэйскаму народу радасць існавання''». Ужо пасля [[Халакост]]а ён заўважыў: «''Сіянізм не абараніў германскае яўрэйства ад знішчэння. Але тым, хто выжыў, сіянізм даў унутраныя сілы перанесці бедства з годнасцю, не згубіўшы здаровай самапавагі''»<ref name=DH />. У [[1952]] годзе да Эйнштэйна нават паступіла прапанова стаць другім прэзідэнтам Ізраіля, ад якой навуковец ветліва адмовіўся, спаслаўшыся на адсутнасць досведу падобнай працы. Усе свае лісты і рукапісы (і нават капірайт на камерцыйнае выкарыстанне свайго вобразу і імені) Эйнштэйн завяшчаў [[Яўрэйскі ўніверсітэт у Іерусаліме|Яўрэйскаму ўніверсітэту ў Іерусаліме]]<ref>[http://www.physics.princeton.edu/~trothman/Who%20Owns%20Einstein.htm Who Owns Einstein] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20090227090519/http://www.physics.princeton.edu/~trothman/Who%20Owns%20Einstein.htm |date=27 лютага 2009 }}</ref>.

=== Філасофія ===

Эйнштэйн заўсёды цікавіўся [[філасофія навукі|філасофіяй навукі]] і пакінуў шэраг глыбокіх даследаванняў на гэтую тэму. Юбілейны зборнік [[1949]] года да яго 70-годдзя называўся (трэба меркаваць, з яго ведама і згоды) «''Альберт Эйнштэйн. Філосаф-навуковец''». Найбольш блізкім да сябе па светаўспрыманню філосафам Эйнштэйн лічыў [[Бенедыкт Спіноза|Спінозу]]. Рацыяналізм у іх абодвух быў усёахопным і распаўсюджваўся не толькі на сферу навукі, але таксама на [[этыка|этыку]] і іншыя аспекты чалавечага жыцця: гуманізм, інтэрнацыяналізм, свабодалюбства і інш. Законы прыроды аб’ектыўна існуюць, і яны спасціжныя па той прычыне, што яны ўтвараюць сусветную гармонію, разумную і эстэтычна прывабную адначасова. У гэтым галоўная прычына непрымання Эйнштэйнам «''капенгагенскай інтэрпрэтацыі''» квантавай механікі, якая, на яго думку, уносіла ў карціну свету ірацыянальны элемент, хаатычную дысгармонію.

У кнізе «''Эвалюцыя фізікі''» Эйнштэйн пісаў<ref>{{кніга
|аўтар= Эйнштейн А., Инфельд Л.
|загаловак= Эволюция физики
|спасылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/books/EinsteinInfeld1965ru.djvu
|месца= М.
|выдавецтва= Наука
|год= 1965
|старонкі=241
}}</ref>:
<blockquote>З дапамогай фізічных тэорый мы спрабуем знайсці сабе шлях скрозь лабірынт назіраных фактаў, упарадкаваць і спасцігнуць свет нашых пачуццёвых успрыманняў. Мы жадаем, каб назіраныя факты лагічна вынікалі з нашага паняцця рэальнасці. Без веры ў тое, што магчыма ахапіць рэальнасць нашымі тэарэтычнымі пабудовамі, без веры ва ўнутраную гармонію нашага свету, не магло б быць ніякай навукі. Гэтая вера ёсць і заўсёды застанецца асноўным матывам усякай навуковай творчасці. Ва ўсіх нашых намаганнях, ва ўсякай драматычнай барацьбе паміж старым і новым мы пазнаём вечнае імкненне да спазнання, непахісную веру ў гармонію нашага свету, якая пастаянна ўзмацняецца па меры росту перашкод да спазнання.</blockquote>

У навуцы гэтыя прынцыпы азначалі рашучую нязгоду з моднымі тады [[Пазітывізм|пазітывісцкімі]] канцэпцыямі [[Эрнст Мах|Маха]], [[Анры Пуанкарэ|Пуанкарэ]] і іншых, а таксама адмаўленне [[кантыянства]] з яго ідэямі «''апрыёрных ведаў''». Пазітывізм адыграў пэўную станоўчую ролю ў гісторыі навукі, таму што стымуляваў скептычнае стаўленне вядучых фізікаў, уключаючы Эйнштэйна, да ранейшых забабонаў (перш за ўсё — да канцэпцыі абсалютнай прасторы і абсалютнага часу). Вядома, што Эйнштэйн у лісце да Маха назваў сябе яго вучнем<ref>{{артыкул|аўтар=Bernstein J. |загаловак=Ernst Mach amd the Quarks |выданне=American Scholar |мова=en  |год=2010 |нумар=53 (winter 1983-1984) |pages=12}}</ref>. Аднак філасофію пазітывістаў Эйнштэйн называў глупствам<ref>{{кніга |аўтар=Heisenberg W. |загаловак=Encounters with Einstein, and other Essays on Peoples, Places and Particles |месца=Princeton, N.J. |выдавецтва=Princeton University Press |год=1983 |pages=114 }}</ref>. Эйнштэйн растлумачыў сутнасць сваіх рознагалоссяў з імі<ref>Из [http://www.pereplet.ru/text/einstein.html письма М. Соловину] от 30 марта 1952 г., см. ''А. Эйнштейн.'' Собрание научных трудов. Указ. соч., том 4, стр. 567—568.</ref>:
<blockquote>
…Апрыёры варта чакаць хаатычнага свету, які немагчыма спазнаць з дапамогай мыслення. Можна (ці трэба) было б толькі чакаць, што гэты свет толькі ў той меры падпарадкаваны закону, у якой мы можам упарадкаваць яго сваім розумам. Гэта было б упарадкаванне, падобнае алфавітнаму упарадкаванню слоў якой-небудзь мовы. Наадварот, упарадкаванне, якое ўносіцца, напрыклад, ньютанаўскай тэорыяй гравітацыі, носіць зусім іншы характар. Хоць аксіёмы гэтай тэорыі і створаныя чалавекам, поспех гэтага прадпрыемства прадугледжвае істотную ўпарадкаванасць аб’ектыўнага свету, чакаць якую апрыёры у нас няма ніякіх падстаў. У гэтым і складаецца «''цуд''», і чым далей развіваюцца нашы веды, тым больш чароўнымі яны становяцца. Пазітывісты і прафесійныя атэісты бачаць у гэтым слабае месца, бо яны адчуваюць сябе шчаслівымі ад свядомасці, што ім не толькі ўдалося з поспехам выгнаць Бога з гэтага свету, але і «''пазбавіць гэты свет цудаў''».
</blockquote>
Філасофія Эйнштэйна была заснавана на зусім іншых прынцыпах. У сваёй аўтабіяграфіі (1949) ён пісаў<ref>{{кніга |аўтар= Эйнштейн А. |загаловак= Собрание научных трудов. Указ. соч |том=4 |старонкі=259 }}</ref>:
<blockquote>
Там, звонку, быў гэты вялікі свет, які існуе незалежна ад нас, людзей, які стаіць перад намі як велізарная вечная загадка, даступная, аднак, па меншай меры часткова, нашаму ўспрыманню і нашаму розуму. Вывучэнне гэтага свету вабіла як вызваленне, і я хутка пераканаўся, што многія з тых, каго я навучыўся шанаваць і паважаць, знайшлі сваю ўнутраную свабоду і ўпэўненасць, аддаўшыся цалкам гэтаму занятку. Разумовы ахоп у рамках даступных нам магчымасцей гэтага пазаасабовага свету уяўляўся мне, напалову свядома, напалову несвядома, як вышэйшая мэта…
Прадузятасць гэтых навукоўцаў [пазітывістаў] супраць атамнай тэорыі можна, несумненна, аднесці на конт іх пазітывісцкай філасофскай устаноўкі. Гэта цікавы прыклад таго, як філасофскія прадузятасці перашкаджаюць правільнай інтэрпрэтацыі фактаў нават навукоўцам са смелым мысленнем і з тонкай інтуіцыяй.
</blockquote>
У той жа аўтабіяграфіі Эйнштэйн выразна фармулюе два крытэры ісціны ў фізіцы: тэорыя павінна мець «''знешняе апраўданне''» і «''ўнутраную дасканаласць''». Першае азначае, што тэорыя павінна ўзгадняцца з вопытам, а другое — што яна павінна з мінімальных перадумоў раскрываць максімальна глыбокія заканамернасці універсальнай і разумнай гармоніі законаў прыроды. Эстэтычныя якасці тэорыі (арыгінальная прыгажосць, натуральнасць, вытанчанасць) тым самым становяцца немалаважнымі фізічнымі вартасцямі.
<blockquote>Тэорыя робіць тым большае ўражанне, чым прасцейшыя яе перадумовы, чым разнастайнейшыя прадметы, якія яна звязвае, і чым шырэйшая вобласць яе прымянення.</blockquote>
Веру ў аб’ектыўную рэальнасць, існую незалежна ад чалавечага ўспрымання, Эйнштэйн адстойваў падчас сваіх знакамітых гутарак з [[Рабіндранат Тагор|Рабіндранатам Тагорам]], які гэтак жа паслядоўна такую рэальнасць адмаўляў<ref>[http://www.regels.org/Einstein-Tagor.htm Беседы Эйнштейна с Тагором]</ref>. Эйнштэйн казаў:
<blockquote>Наш натуральны пункт гледжання адносна існавання ісціны, які не залежыць ад чалавека, нельга ні растлумачыць, ні даказаць, але ў яго вераць усе, нават першабытныя людзі. Мы прыпісваем праўдзе звышчалавечую аб’ектыўнасць. Гэтая рэальнасць, якая не залежыць ад нашага існавання, нашага досведу, нашага розуму, неабходная нам, хоць мы і не можам сказаць, што яна азначае.</blockquote>
Уплыў Эйнштэйна на філасофію навукі дваццатага стагоддзя супастаўны з тым уплывам, які ён аказаў на фізіку дваццатага стагоддзя. Сутнасць прапанаванага ім падыходу ў філасофіі навукі заключаецца ў сінтэзе самых розных філасофскіх вучэнняў, якія Эйнштэйн прапаноўваў выкарыстоўваць у залежнасці ад навуковай задачы, якая рашаецца. Ён лічыў, што для сапраўднага вучонага, у адрозненне ад філосафа, [[неарэалізм, філасофія|неарэалізм]] з’яўляецца непрымальным. Зыходзячы з канкрэтнай сітуацыі, адзін і той жа навуковец можа быць ідэалістам, рэалістам, пазітывістам і, нават, платонікам і піфагарыйцам. Паколькі для паслядоўнага сістэматычнага філосафа падобны эклектызм можа здацца непрымальным, Эйнштэйн лічыў, што сапраўдны вучоны ў вачах падобнага філосафа выглядае як апартуніст. Адстойваны Эйнштэйнам падыход атрымаў у сучаснай філасофіі навукі назву «''Эпістэмалагічны апартунізм''»<ref>[http://plato.stanford.edu/entries/einstein-philscience The Stanford Encyclopedia of Philosophy/Einstein’s Philosophy of Science]</ref><ref>{{кніга|аўтар= В.П. Филатов|частка= Эпистемологический Оппортунизм|загаловак=Энциклопедия эпистемологии и философии науки|спасылка= http://www.enc-dic.com/enc_epist/Jepistemologicheski-opportunizm-869.html|адказны=Составление и общая редакция. И. Т. Касавин|месца=Москва|выдавецтва=«Канон+» РООИ «Реабилитация»|год=2009|старонкі=1158-1159|старонак=1248|isbn=978-5-88373-089-3|тыраж=800}}</ref>.

=== Рэлігійныя погляды ===

Рэлігійныя погляды Эйнштэйна з’яўляюцца прадметам даўніх спрэчак. Некаторыя сцвярджаюць, што Эйнштэйн верыў у існаванне [[Бог]]а, іншыя называюць яго [[Атэізм|атэістам]]. І тыя, і іншыя для пацверджання свайго пункту гледжання цытавалі вялікага навукоўца.

У [[1921]] годзе Эйнштэйн атрымаў тэлеграму ад нью-ёркскага [[рабін]]а Герберта Гольдштэйна: «''Ці верыце вы ў Бога кропка аплачаны адказ 50 слоў''». Эйнштэйн уклаўся ў 24 словы: «''Я веру ў Бога [[Бенедыкт Спіноза|Спінозы]], які праяўляе сябе ў заканамернай гармоніі быцця, але зусім не ў Бога, які клапоціцца пра лёс і справы людзей''»<ref>{{кніга|аўтар=Denis Brian.|год=1996|загаловак = Einstein: A Life | выдавецтва = New York: John Wiley & Sons | isbn = 0-471-11459-6 }}</ref>. Яшчэ больш рэзка ён выказаўся ў інтэрв’ю «''Нью-Ёрк Таймс''» (лістапад [[1930]]): «''Я не веру ў Бога, які ўзнагароджвае і карае, у Бога, мэты якога злеплены з нашых чалавечых мэтаў. Я не веру ў неўміручасць душы, хоць слабыя розумы, апантаныя страхам або недарэчным эгаізмам, знаходзяць сабе прытулак у такой веры''»{{sfn |Львов В. Е.|1959|с=233.}}.

У [[1940]] годзе ён апісаў свае погляды ў часопісе «''Nature''», у артыкуле пад назвай «''Навука і рэлігія''»<ref name="Nature146">{{артыкул|аўтар=Альберт Эйнштейн|год=1940|загаловак=[http://scepsis.ru/library/id_147.html Наука и религия]|арыгінал = Science and religion|выданне=Nature|том=146|старонкі=605—607}}</ref>. Там ён піша:

<blockquote>
На маю думку, рэлігійна адукаваны чалавек — гэта той, хто ў максімальна магчымай для яго ступені вызваліў сябе ад путаў эгаістычных жаданняў і паглынуты думкамі, пачуццямі і памкненнямі, якіх ён прытрымліваецца з прычыны іх звышасобаснага характару… безадносна ад таго, ці робіцца спроба звязаць гэта з боскай істотай, бо ў адваротным выпадку нельга было б лічыць [[Гаўтама Буда|Буду]] або Спінозу рэлігійнымі асобамі. Рэлігійнасць такога чалавека палягае ў тым, што ў яго няма сумненняў у значнасці і велічы гэтых звышасобасных мэтаў, якія не могуць быць рацыянальна абгрунтаваныя, але і не маюць у гэтым патрэбы… У гэтым сэнсе рэлігія — старажытнае імкненне чалавецтва ясна і цалкам усвядоміць гэтыя каштоўнасці і мэты, узмацняць і пашыраць іх уплыў.
</blockquote>

Далей ён праводзіць некаторую сувязь паміж навукай і рэлігіяй, і кажа што «''навука можа быць створана толькі тымі, хто наскрозь прасякнуты імкненнем да ісціны і разумення. Але крыніца гэтага пачуцця бярэ пачатак з вобласці рэлігіі. Адтуль жа — вера ў магчымасць таго, што правілы гэтага свету рацыянальныя, то бок пазнавальныя для розуму. Я не магу ўявіць сапраўднага навукоўца без моцнай веры ў гэта. Вобразна сітуацыю можна апісаць та��: навука без рэлігіі — кульгавая, а рэлігія без навукі — сляпая''»<ref name="SP&R">Albert Einstein, [http://www.einsteinandreligion.com/scienceandreligion.html «Science, Philosophy and Religion: a Symposium»], 1941. См. тж. [http://scepsis.ru/library/id_147.html полный перевод Л. Ярославского]</ref>. Фразу «''навука без рэлігіі — кульгавая, а рэлігія без навукі — сляпая''» часта цытуюць па-за кантэкстам, пазбаўляючы яе сэнсу.

Затым Эйнштэйн зноў піша, што не верыць у персаніфікаванага Бога і сцвярджае:

<blockquote>Не існуе ні панавання чалавека, ні панавання бажаства як незалежных прычын з’яў прыроды. Вядома, дактрына Бога як асобы, якая ўмешваецца ў прыродныя з’явы, ніколі не можа быць у літаральным сэнсе аспрэчаная навукай, бо гэтая дактрына можа заўсёды знайсці прытулак у тых галінах, куды навуковае веданне яшчэ не здольнае пранікнуць. Але я перакананы, што такія паводзіны часткі прадстаўнікоў рэлігіі не толькі невысакародны, але і фатальны.</blockquote>

У 1950 годзе ў лісце М. Беркавітцу Эйнштэйн пісаў: «''У адносінах да Бога я агностык. Я перакананы, што для выразнага разумення першараднай важнасці маральных прынцыпаў у справе паляпшэння і акультурвання жыцця не патрабуецца паняцце заканадаўцы, асабліва — заканадаўцы, які працуе па прынцыпе ўзнагароды і пакарання''»<ref>Альберт Эйнштэйн у лісце М. Беркавітцу, [[25 кастрычніка]] [[1950]] года; Einstein Archive 59-215; from Alice Calaprice, ed., The Expanded Quotable Einstein, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2000, p. 216.</ref>.

[[Файл:Albert Einstein in later years.jpg|thumb|У апошнія гады.]]

Яшчэ раз Эйнштэйн апісаў свае рэлігійныя погляды, адказваючы тым, хто прыпісваў яму веру ў [[Іўдаізм|яўрэйска]]-[[Хрысціянства|хрысціянскага]] Бога<ref name=DH /><ref>{{cite web
 | title  = Albert Einstein (1879-1955)
 | url  = http://www.stephenjaygould.org/ctrl/quotes_einstein.html
 | access-date  = 2007-05-21
 | archive-url  = https://www.webcitation.org/60qXsxr9G?url=http://www.stephenjaygould.org/ctrl/quotes_einstein.html
 | archive-date  = 11 жніўня 2011
 | url-status  = dead
 }}</ref>:
<blockquote>Тое, што вы чыталі аб маіх рэлігійных перакананнях — зразумела, хлусня. Хлусня, якую сістэматычна паўтараюць. Я не веру ў Бога як у асобу і ніколі не хаваў гэтага, а выказваў вельмі ясна. Калі ўва мне ёсць нешта, што можна назваць рэлігійным, то гэта, несумненна, бязмежнае захапленне будовай сусвету ў той меры, у якой навука раскрывае яго.</blockquote>

У 1954 годзе, за паўтара года да смерці, Эйнштэйн у лісце да нямецкага філосафа Эрыка Гуткінда так ахарактарызаваў сваё стаўленне да рэлігіі<ref>[http://www.guardian.co.uk/science/2008/may/13/peopleinscience.religion/print What he wrote] // [[The Guardian]], 13 May 2008 [http://www.religare.ru/article54059.htm рускі пераклад]</ref>:
<blockquote>«''Слова „Бог“ для мяне ўсяго толькі праява і прадукт чалавечых слабасцей, а Біблія — збор шаноўных, але ўсё ж прымітыўных легенд, якія, тым не менш, з’яўляюцца даволі дзіцячымі. Ніякая, нават самая выдасканаленая, інтэрпрэтацыя не зможа гэта (для мяне) змяніць''».
{{oq|en| The word God is for me nothing more than the expression and product of human weaknesses, the Bible a collection of honourable, but still primitive legends which are nevertheless pretty childish. No interpretation no matter how subtle can (for me) change this.}}</blockquote>

Найбольш поўны агляд рэлігійных поглядаў Эйнштэйна апублікаваў яго сябар, Макс Джэмер, у кнізе «''Эйнштэйн і рэлігія''»<ref>{{кніга|аўтар=Max Jammer. |загаловак=Einstein and Religion |выдавецтва=Princeton University Press |спасылка=http://books.google.ru/books?id=TnCc1f1C25IC |год=1999 |isbn=0-691-00699-7|ref=Jammer}}</ref>. Зрэшты, ён прызнае, што кніга грунтуецца не на прамых яго гутарках з Эйнштэйнам, а на вывучэнні архіўных матэрыялаў{{sfn|Jammer|1999|p=6.}}. Джэмер лічыць Эйнштэйна глыбока рэлігійным чалавекам, называе яго погляды «''касмічнай рэлігіяй''»{{sfn|Jammer|1999|p=149.}} і лічыць, што Эйнштэйн не атаясамліваў Бога з Прыродай, падобна Спінозе, але лічыў яго асобнай неперсаніфікаванай сутнасцю, што выяўляецца ў законах Сусвету як «''дух, значна большы за чалавечы''», паводле слоў самога Эйнштэйна{{sfn|Jammer|1999|p=115.<br /><blockquote>In a similar vein, Einstein declared that there is no personal God, but “every one who is seriously involved in the pursuit of science becomes convinced that a spirit is manifest in the laws of the Universe—a spirit vastly superior to that of man, and one in the face of which we with
our modest powers must feel humble.”</blockquote>}}{{sfn|Jammer|1999|p=148—149.<br /><blockquote>To sum up, Einstein, like Maimonides and Spinoza, categorically rejected any anthropomorphism in religious thought. Like Spinoza, Einstein regarded the idea of a personal God as an anthropomorphism. Unlike Spinoza, who saw the only logical consequence of the denial of a personal God in an identiﬁcation of God with Nature [deus sive natura], Einstein maintained that God manifests himself “in the laws of the Universe as a spirit vastly superior to that of man, and one in the face of which we with our modest powers must feel humble.” Einstein agreed with Spinoza that he who knows Nature knows God, but not because Nature is God but because the pursuit of science in studying Nature leads to religion. In the terminology of theology, Einstein’s religion may therefore be called a naturalistic theology according to which knowledge of God can be obtained by observing the visible processes of nature, but with the proviso that the manifestation of the divine in the universe is only partially comprehensible to the human intellect.</blockquote>}}.

Разам з тым, бліжэйшы вучань Эйнштэйна [[Леапольд Інфельд]] пісаў, што, «''калі Эйнштэйн кажа пра Бога, ён заўсёды мае на ўвазе ўнутраную сувязь і лагічную прастату законаў прыроды. Я назваў бы гэта „матэрыялістычным падыходам да бога“''»<ref>Скибицкий М. М. Бог и «верующие» ученые. М., 1976. С. 17.</ref>.

[[Рычард Докінз]] мяркуе (у прыватнасці ў сваёй кнізе «''{{нп4|Бог як ілюзія|Бог як ілюзія|ru|Бог как иллюзия}}''»), што Альберт Эйнштэйн выкарыстоўваў слова «''бог''» толькі ў якасці [[метафара|метафары]] для загадкавасці Сусвету.

== Ацэнкі і памяць ==

{{нп4|Чарлз Персі Сноў|Чарлз Персі Сноў|ru|Сноу, Чарльз Перси}} аб Эйнштэйне<ref name=Snow />:
<blockquote>
Калі б не існавала Эйнштэйна, фізіка XX стагоддзя была б іншай. Гэтага нельга сказаць ні аб адным іншым вучоным… Ён заняў у грамадскім жыцці такое становішча, якое наўрад ці зойме ў будучыні іншы навуковец. Ніхто, уласна, не ведае, чаму, але ён увайшоў у грамадскую свядомасць усяго свету, стаўшы жывым сімвалам навукі і уладаром дум дваццатага стагоддзя.<br />
Ён казаў: «''Клопат пра чалавека і яго лёс павінны быць асноўнай мэтай у навуцы. Ніколі не забывайце пра гэта пасярод вашых чарцяжоў і ўраўненняў''». Пазней ён таксама сказаў: «''Каштоўнае толькі тое жыццё, якое пражытае для людзей''»…<br />
Эйнштэйн быў самым высакародным чалавекам, якога мы калі-небудзь сустракалі.
</blockquote>

[[Роберт Опенгеймер]]<ref>{{кніга |аўтар= Oppenheimer I. R.
|загаловак= Einstein, a Centennial Volume
|месца= Boston
|выдавецтва= Harvard Univ. Press
|год= 1979
|pages=44
}}</ref>:
<blockquote>
У ім заўсёды была нейкая чароўная чысціня, адначасова і дзіцячая, і бязмежна упартая''".
</blockquote>

[[Бертран Артур Уільям Расел|Бертран Расел]]{{sfn |Кузнецов Б. Г.|1980|с=252. }}:
<blockquote>
Я думаю, яго праца і яго скрыпка давалі яму значную меру шчасця, але глыбокае спачуванне да людзей і цікавасць да іх лёсу засцераглі Эйнштэйна ад непрыстойнай такому чалавеку меры безнадзейнасці… Зносіны з Эйнштэйнам дастаўлялі незвычайнае задавальненне. Нягледзячы на геніяльнасць і славу, ён трымаў сябе абсалютна проста, без найменшых прэтэнзій на пераважнасць… Ён быў не толькі вялікім навукоўцам, але і вялікім чалавекам.
</blockquote>

[[Годфры Харалд Хардзі|Г. Х. Хардзі]] характарызаваў Эйнштэйна двума словамі: «''Лагодны і мудры''».

=== Прызнанне ===

У архівах Нобелеўскага камітэта захавалася каля 60 намінацый Эйнштэйна ў сувязі з фармулёўкай тэорыі адноснасці; яго кандыдатура нязменна вылучалася штогод з 1910 па 1922 гады (акрамя 1911-га і 1915-га). Аднак прэмія была прысуджана толькі ў 1922 годзе — за тэорыю фотаэлектрычнага эфекту, якая ўяўлялася членам Нобелеўскага камітэта больш бясспрэчным укладам у навуку. У выніку гэтай намінацыі Эйнштэйн атрымаў (раней адкладзеную) прэмію за 1921 год адначасова з [[Нільс Бор|Нільсам Борам]], які быў уганараваны прэміяй 1922 года.

Эйнштэйну былі прысвоены ганаровыя доктарскія ступені ад шматлікіх універсітэтаў, у тым ліку: Жэневы, Цюрыха, Ростака, Мадрыда, Бруселя, Буэнас-Айрэса, Лондана, Оксфарда, Кембрыджа, Глазга, Лідса, Манчэстэра, Гарварда, Прынстана, Нью-Ёрка (Олбені), Сарбоны.

Некаторыя іншыя ўзнагароды<ref>[http://www.einstein-website.de/z_information/honours.html Einstein’s honours, prizes and awards] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170702040314/http://www.einstein-website.de/z_information/honours.html |date=2 ліпеня 2017 }} {{ref-en}}</ref>:

<div class="references" style="column-count:2;">
* званне ганаровага грамадзяніна Нью-Ёрка (1921) і Тэль-Авіва (1923);
* медаль Матэўчы (1921);
* нямецкі ордэн «''За заслугі''» (1923, у 1933 годзе Эйнштэйн адмовіўся ад гэтага ордэна);
* медаль Коплі (1925), «''за тэорыю адноснасці і ўклад у квантавую тэорыю''»;
* залатая медаль Каралеўскага астранамічнага таварыства Вялікабрытаніі (1926);
* медаль імя Макса Планка (1929), Германскае фізічнае таварыства (''Deutsche Physikalische Gesellschaft'');
* прыз Жуля Жансена (1931), Французскае астранамічнае таварыства (''Société astronomique de France'');
* медаль Франкліна (''Benjamin Franklin Medal'', 1935)
</div>

Пасмяротна Альберт Эйнштэйн таксама быў адзначаны шэрагам адрозненняў:

<div class="references" style="column-count:2;">
* 1992: ён быў названы нумарам 10 у падрыхтаваным Майклам Хартам спісе самых уплывовых асоб у гісторыі.
* 1999: часопіс «''Тайм''» назваў Эйнштэйна «''Асобай стагоддзя''».
* 1999: апытанне Гэлапа дало Эйнштэйну нумар 4 у спісе самых шанаваных у XX стагоддзі людзей.
* 2005 быў абвешчаны ЮНЕСКА годам фізікі з нагоды стагоддзя «''года цудаў''», увянчанага адкрыццём спецыяльнай тэорыі адноснасці.
</div>

У [[Вашынгтон|сталіцы ЗША]] ўсталяваны помнік Эйнштэйну працы Роберта Беркса ([[1979]])<ref>Гл. [[:en:Albert Einstein Memorial]].</ref>.

Некаторыя памятныя мясціны, звязаныя з Эйнштэйнам:

<div class="references" style="column-count:2;">
* Ульм, Банхофштрасе, дом 135, тут Эйнштэйн нарадзіўся і жыў да пераезду сям’і ў Мюнхен (1880). Дом разбураны пры бамбардзіроўцы авіяцыяй саюзнікаў вясной 1945 года.
* Берн, вуліца Крамгасе (''Kramgasse''), дом 49, пражываў з 1903 па 1905 год. Зараз у ім размяшчаецца «''Дом-музей Альберта Эйнштэйна''».
* Цюрых, Мусонштрасе, дом 12, пражываў з 1909 па 1911 год.
* Цюрых, Гофштрасе, дом 116, пражываў з 1912 па 1914 год.
* Берлін, Вітэльсбахерштрасе, дом 13, пражываў з 1914 па 1918 год. Гэты берлінскі дом, як і наступны, быў разбураны ў ходзе ваенных дзеянняў 1945 года.
* Берлін, Габерландштрасе, дом 5, пражываў з 1918 па 1933 год.
* Прынстан, Мерсер-стрыт, дом 112, пражываў з 1933 па 1955 год.
</div>

Мемарыяльныя дошкі:

<center>
<gallery perrow=5>
Файл:Home Albert Einstein 1895 Memorial.jpg|<center>У Аарау</center>
Файл:Einstein deska.jpg|<center>У Празе</center>
Файл:Gedenktafel Ehrenbergstr 33 (Dahl) Albert Einstein.JPG|<center>У Берліне</center>
Файл:8839 - Milano - Via Bigli - Palazzo Olivazzi - Lapide Albert Einstein - Foto Giovanni Dall'Orto - 14-Apr-2007.jpg|<center>У [[Мілан]]е</center>
Файл:Einstein-barrakka.JPG|<center>На [[Мальта|Мальце]]</center>
</gallery>
</center>

=== Ганаровыя найменаванні ===

<div class="references" style="column-count:2;">
* {{нп4|Эйнштэйн, адзінка вымярэння|Эйнштэйн|en|Einstein (unit)}} — адзінка колькасці фатонаў, ужываная ў фотахіміі
* Хімічны элемент [[Эйнштэйній]] (№ 99 у [[Перыядычная сістэма элементаў|Перыядычнай сістэме элементаў]] Д. І. Мендзялеева)
* Астэроід (2001) Эйнштэйн
* Кратар Эйнштэйн на Месяцы
* Спадарожнік-абсерваторыя [[НАСА]] «''Эйнштэйн''» (HEAO2) з {{нп4|рэнтгенаўскі тэлескоп|рэнтгенаўскім тэлескопам|en|X-ray telescope}} ([[1978]]—[[1982]])
* Квазар «''[[Крыж Эйнштэйна]]''»
* «''Кольцы Эйнштэйна''» — эфект, які ствараецца «''[[Гравітацыйная лінза|гравітацыйнымі лінзамі]]''»
* Астрафізічная абсерваторыя ў Патсдаме
* Інстытут гравітацыйнай фізікі таварыства Макса Планка, Гольм, Германія
* Некалькі прэстыжных узнагарод за навуковыя дасягненні:
** Міжнародны Залаты медаль ЮНЕСКА імя Альберта Эйнштэйна<ref>[http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=26451&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html Золотая Медаль ЮНЕСКО имени Альберта Эйнштейна], создана в 1979 году в честь столетия со дня рождения А. Эйнштейна</ref>
** Albert Einstein Award (фонд Люіса і Розы Страусс, ЗША)
** Медаль Альберта Эйнштэйна (швейцарскае «''Таварыства Альберта Эйнштэйна''», Берн)
** Albert Einstein World Award of Science (Сусветны Культурны Савет, World Cultural Council)
** Einstein Prize (Амерыканскае фізічнае таварыства, APS)
* Гімназіі ў [[Мюнхен]]е, у горадзе [[Санкт-Аўгусцін]] і ў [[Ангермюндэ]]
* Некалькі медыцынскіх устаноў, у тым ліку:
** Цэнтр медыцыны ў [[Філадэльфія|Філадэльфіі]], [[Пенсільванія]] (''Albert Einstein Medical Center'')
** Медыцынскі каледж пры {{нп4|Ешыва-ўніверсітэт|ўніверсітэце Ешыва|en|Yeshiva University}}
* Вуліца, прылеглая да [[Тэль-Авіўскі ўніверсітэт|Тэль-Авіўскага ўніверсітэта]] ў Ізраіле<ref>[http://www.elal.co.il/elal/russian/allaboutyourflight/destinations/israel/russia_5_things_tlv_240213.html Достопримечательности Тель Авива.]</ref>.
</div>

<center>
<gallery perrow=4>
Файл:Einstein Rings.jpg|thumb|<center>«Кольцы Эйнштэйна»</center>
Файл:Einstein cross.jpg|thumb|<center>«Крыж Эйнштэйна»</center>
Файл:UNESCO Einstein medal1.jpg|thumb|<center>Медаль ЮНЕСКА імя Альберта Эйнштэйна</center>
Файл:Einsteinturm 7443.jpg|thumb|<center>Абсерваторыя ў Патсдаме імя Эйнштэйна</center>
</gallery>
</center>

=== Культурны ўплыў ===

Альберт Эйнштэйн ператварыўся ў героя шэрагу мастацкіх раманаў, фільмаў і тэатральных пастановак. У прыватнасці, ён выступае ў якасці дзейнай асобы ў фільме Нікаласа Рога «''Insignificance''», камедыі Фрэда Шэпізі «''I.Q.''» (у якой яго грае Вальтэр Матау), кінафільме Філіпа Марціна «''Эйнштэйн і Эдынгтан''» (''Einstein and Eddington'') 2008 года, у савецкіх/расійскіх фільмах «''Выбар мэты''», «''Вольф Месінг''», камічнай п’есе Стыва Марціна, раманах Жана-Клода Кар’е «''Калі ласка, месье Эйнштэйн''» (''Einstein S’il Vous Plait'') і Алана Лайтмэна «''Мары Эйнштэйна''» (''Einstein’s Dreams''), паэме {{нп4|Арчыбальд Мак-Ліш|Арчыбальда Мак-Ліша|en|Archibald MacLeish}} «''Эйнштэйн''». Гумарыстычны складнік асобы вялікага фізіка фігуруе ў пастаноўцы Эда Метцгера «''Альберт Эйнштэйн: Практычны багемец''». «''Прафесар Эйнштэйн''», які стварае хронасферу і прадухіляе прыход да ўлады Гітлера, з’яўляецца адным з ключавых персанажаў створанага ім альтэрнатыўнага Сусвету ў серыі камп’ютарных стратэгій рэальнага часу «''{{нп4|Command & Conquer|Command & Conquer|ru|Command & Conquer}}''». Вучоны ў фільме «''Каін XVIII''» цалкам відавочна загрымаваны пад Эйнштэйна.

[[Файл:DPAG-2005-Relativität-Atome-Quanten-AlbertEinstein.jpg|thumb|Паштовая марка Германіі 2005 года "''100 год тэорыі адноснасці''"з партрэтам і ўраўненнем Эйнштэйна.]]

Знешні выгляд Альберта Эйнштэйна, які ў сталым узросце звычайна з’яўляўся ў простым швэдры з растрапанымі валасамі, прыняты за аснову ў выяўленні вобразаў «''шалёных навукоўцаў''» і «''рассеяных прафесараў''» у папулярнай культуры. Акрамя таго, у ёй актыўна эксплуатуецца і матыў забыўлівасці і непрактычнасці вялікага фізіка, які пераносіцца і на зборны вобраз яго калег. Часопіс «''[[Time|Тайм]]''» нават назваў Эйнштэйна «''здзейсненай марай мультыплікатара''»<ref>{{cite web
 |author        = Frederic Golden.
 |datepublished = 3 красавіка 2000
 |url           = http://www.time.com/time/time100/poc/magazine/albert_einstein5a.html
 |title         = Person of the Century: Albert Einstein
 |access-date    = 26 лютага 2009
 |lang          = en
 |archive-url    = https://web.archive.org/web/20060221080452/http://www.time.com/time/time100/poc/magazine/albert_einstein5a.html
 |archive-date   = 21 лютага 2006
 |url-status       = dead
}}</ref>.

Шырокую вядомасць набылі фатаграфіі Альберта Эйнштэйна. Найбольш пазнавальная была зроблена на 72-м дні нараджэння фізіка (1951). Фатограф Артур Сас папрасіў Эйнштэйна ўсміхнуцца для камеры, на што той паказаў язык. Гэта выява стала іконай сучаснай папулярнай культуры, выяўляючы партрэт адначасова і генія, і жыццярадаснага жывога чалавека. [[21 чэрвеня]] [[2009]] года на аўкцыёне ў амерыканскім Нью-Гемпшыры адзін з дзевяці арыгінальных фотаздымкаў, аддрукаваных у 1951 годзе, быў прададзены за 74 тысячы долараў. А Эйнштэйн падарыў гэты здымак свайму сябру — журналісту Ховарду Сміту — і падпісаў на ім, што «''жартаўлівая грымаса адрасавана ўсяму чалавецтву''»<ref>{{cite web|author=Hans-Josef Kupper|datepublished=2000|url=http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html#tongue|title=A picture goes around the world – Einstein’s tongue|access-date=14 лютага 2012|lang=en|archive-url=https://www.webcitation.org/65TeZYR9Q?url=http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html#tongue|archive-date=15 лютага 2012|url-status=live}}</ref>.

Папулярнасць Эйнштэйна ў сучасным свеце настолькі вялікая, што ўзнікаюць спрэчныя моманты ў шырокім выкарыстанні імя і знешнасці навукоўца ў рэкламе і гандлёвых марках. Паколькі Эйнштэйн завяшчаў частку сваёй маёмасці, у тым ліку выкарыстанне яго выяў, [[Яўрэйскі ўніверсітэт у Іерусаліме|Яўрэйскаму ўніверсітэту ў Іерусаліме]], брэнд «''Альберт Эйнштэйн''» быў зарэгістраваны ў якасці гандлёвай маркі.

=== Навукова-папулярная фільмаграфія ===
* д/ф «''Альберт Эйнштэйн. Формула жыцця і смерці''» ({{lang-en|Einstein's Equation of Life and Death}}) ([[BBC]], [[2005]] год).
* х/ф «''Эйнштэйн і Эдынгтан''» ({{lang-en|Einstein and Eddington}}) ([[BBC]]/{{нп4|HBO|HBO|ru|HBO}}, [[2008]], рэж. [[Філіп Марцін]]; у ролі Эйнштэйна зняўся Эндзі Серкіс).
* серыял (4 серыі) «''Эйнштэйн. Тэорыя кахання''» (Расія, 2013)

== Міфы і альтэрнатыўныя версіі ==

Рознабаковая навуковая і палітычная актыўнасць Альберта Эйнштэйна выклікала з’яўленне шырокай міфалогіі, а таксама немалой колькасці нетрадыцыйных ацэнак розных аспектаў яго дзейнасці. Ужо пры жыцці навукоўца ўзнікла шырокая літаратура, якая прымяншала або адмаўляла яго значэнне ў сучаснай фізіцы. Значную ролю ў яе ўзнікненні адыгралі «''арыйскія''» фізікі [[Філіп Эдуард Антон фон Ленард|Філіп Ленард]] і [[Іаганес Штарк]], а таксама матэматык {{нп4|Эдмунд Тэйлар Уітэкер|Эдмунд Уітэкер|ru|Уиттекер, Эдмунд Тейлор}}. Асаблівае распаўсюджанне такая літаратура атрымала ў [[нацысцкая Германія|нацысцкай Германіі]], дзе, напрыклад, [[спецыяльная тэорыя адноснасці]] цалкам прыпісвалася «''арыйскім''» навукоўцам. Спробы прымяншэння ролі Эйнштэйна ў развіцці сучаснай фізікі працягваюцца і ў цяперашні час. Напрыклад, не так даўно была адноўлена версія аб прысваенні Эйнштэйнам навуковых адкрыццяў сваёй першай жонкі, [[Мілева Марыч|Мілевы Марыч]]<ref>[http://physicsworld.com/cws/article/print/17201 ''John Stachel.'' Anti-Einstein sentiment surfaces again.] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20120124095031/http://physicsworld.com/cws/article/print/17201 |date=24 студзеня 2012 }}</ref>.

Ніжэй прыводзіцца кароткая зводка такіх міфаў, а таксама тых альтэрнатыўных версій, якія абмяркоўваліся ў сур’ёзнай літаратуры.

=== Навуковыя заслугі Мілевы Марыч ===

Адзін з шматлікіх міфаў, звязаных з Эйнштэйнам, заключаецца ў тым, што Мілева Марыч, яго першая жонка, нібыта дапамагала яму ў распрацоўцы тэорыі адноснасці ці нават была яе сапраўдным аўтарам. Гэтае пытанне даследавалася гісторыкамі<ref name=GW>{{cite web|url=http://arxiv.org/abs/1204.3551|title=Did Mileva Marić assist Einstein in writing his 1905 path breaking papers?|last=Weinstein G.|publisher=Cornell University |year=2012 |lang=en |access-date=2012-06-24}}</ref>. Дакументальных пацверджанняў для такога заключэння не выяўлена. Мілева не паказвала асаблівых здольнасцей да матэматыкі або фізікі, яна нават не змагла (з двух спроб) здаць выпускныя іспыты ў політэхнікуме<ref>{{кніга |аўтар= Holton G. |загаловак= Einstein, History, and Other Passions |выдавецтва=Harvard University Press |год=1996 |pages=177—193 }}</ref>. Не вядома ні адной яе навуковай працы — ні ў гады жыцця з Эйнштэйнам, ні пазней (яна памерла ў [[1948]] годзе). Нядаўна апублікаванае ліставанне з Эйнштэйнам не змяшчае з яе боку якіх-небудзь згадак ідэй тэорыі адноснасці, у той час у лістах Эйнштэйна ёсць шматлікія разважанні на гэтыя тэмы<ref name=GW/>.

=== Пуанкарэ як аўтар тэорыі адноснасці ===

У абмеркаванні гісторыі [[Спецыяльная тэорыя адноснасці|спецыяльнай тэорыі адноснасці]] (СТА) час ад часу ўзнікае абвінавачванне ў адрас Эйнштэйна: чаму ў першым сваім артыкуле «''Да электрадынамікі цел, што рухаюцца''» ён не спаслаўся на працы папярэднікаў, у прыватнасці на працы [[Анры Пуанкарэ|Пуанкарэ]] і [[Хендрык Антон Лорэнц|Лорэнца]]? Часа�� нават сцвярджаецца, што СТА стварыў Пуанкарэ, а ў артыкуле Эйнштэйна нічога новага не было<ref name=GVL/>.

Лорэнц да канца жыцця так і не стаў прыхільнікам тэорыі адноснасці і заўсёды адмаўляўся ад гонару лічыцца яе «''папярэднікам''»{{sfn |Пайс А.|1989|с=161. }}: «''Асноўная прычына, па якой я не змог прапанаваць тэорыі адноснасці, заключаецца ў тым, што я прытрымліваўся ўяўлення, быццам толькі пераменная <math>t</math> можа лічыцца сапраўдным часам, а прапанаваны мной мясцовы час <math>t'</math> павінен разглядацца толькі ў якасці дапаможнай матэматычнай велічыні''». У лісце Эйнштэйну Лорэнц успамінаў: «''Я адчуваў неабходнасць больш агульнай тэорыі, якую спрабаваў распрацаваць пазней… Заслуга ў распрацоўцы такой тэорыі належыць Вам (і, у меншай ступені, Пуанкарэ)''»{{sfn |Пайс А.|1989|с=164. }}.

Недастатковая ўвага да змястоўных работ Пуанкарэ сапраўды мела месца, але, па справядлівасці, гэты папрок варта адрасаваць не толькі Эйнштэйну, але ўсім фізікам пачатку XX стагоддзя. Нават у Францыі ў працах па СТА ўклад Пуанкарэ спачатку ігнараваўся, і толькі пасля канчатковага сцвярджэння СТА (1920-я гады) гісторыкі навукі зноў знайшлі забытыя працы і аддалі Пуанкарэ належнае:

<blockquote>Даўшы штуршок для далейшых тэарэтычных даследаванняў, праца Лорэнца не аказала якога-небудзь істотнага ўплыву на наступны працэс зацвярджэння і прызнання новай тэорыі… Але і працы Пуанкарэ не ўдалося вырашыць гэтую праблему… Фундаментальнае даследаванне Пуанкарэ не аказала прыкметнага ўплыву на погляды шырокіх колаў навукоўцаў…<ref>{{кніга |аўтар= Тяпкин А. А., Шибанов А. С.
|загаловак= Пуанкаре |выданне= 2-е издание |месца= М. |выдавецтва= Молодая гвардия
|год= 1982 |старонкі=304-305 |серыя= Жизнь замечательных людей }}</ref></blockquote>

Прычыны гэтага — адсутнасць сістэмнасці ў рэлятывісцкіх артыкулах Пуанкарэ<ref>{{артыкул
 |аўтар=Суворов С. Г.
 |загаловак=Эйнштейн: становление теории относительности и некоторые гносеологические уроки
 |выданне=Успехи физических наук |спасылка=http://ufn.ru/ufn79/ufn79_7/Russian/r797c.pdf
 |месца=М. |год=1979 |том=128 (июль) |нумар=3 }}</ref> і істотныя адрозненні Эйнштэйна і Пуанкарэ ў фізічным разуменні рэлятывізму. Формулы, прыведзеныя ў Эйнштэйна, пры знешнім падабенстве з формуламі Пуанкарэ мелі іншы фізічны змест<ref name=GVL>{{артыкул |аўтар=Гинзбург В. Л. |загаловак=Как и кто создал теорию относительности? |спасылка=http://cs6302.vk.me/u19740882/doc/cc440ceb39df/Kak_i_kto_sozdal_teoriyu_otnositelnosti.pdf |выданне=Вопросы философии |месца=М. |год=1974 |нумар=8 |старонкі=125-140 }}{{Недаступная спасылка}}</ref><ref>{{артыкул
 |аўтар=Кобзарев И. Ю.
 |загаловак=Доклад Пуанкаре и теоретическая физика накануне создания теории относительности
 |спасылка=http://ufn.ru/ru/articles/1974/8/e/ |выданне=Успехи физических наук
 |месца=М. |год=1974 |том=113 |нумар=4 |старонкі=692 }}</ref>.

Сам Эйнштэйн растлумачыў, што ў яго працы «''Да электрадынамікі цел, што рухаюцца''» новымі былі два палажэнні: «''думка пра тое, што значэнне пераўтварэнняў Лорэнца выходзіць за рамкі ўраўненняў Максвела і датычыцца сутнасці прасторы і часу… і выснова пра тое, што „Лорэнц-інварыянтнасць“ з’яўляецца агульнай умовай для кожнай фізічнай тэорыі''»{{sfn |Зелиг К.|1966|с=67—68.}}. П. С. Кудраўцаў пісаў у «''Гісторыі фізікі''»:

{{пачатак цытаты}}
Сапраўдным стваральнікам тэорыі адноснасці быў Эйнштэйн, а не Пуанкарэ, не Лорэнц, не Лармор і не хто-небудзь іншы. Справа ў тым, што ўсе гэтыя аўтары не адрываліся ад электрадынамікі і не разглядалі праблему з больш шырокага пункту гледжання… Іншая справа — падыход Эйнштэйна да гэтай праблемы. Ён зірнуў на яе з прынцыпова новых пазіцый, з цалкам рэвалюцыйнага пункту гледжання<ref>{{кніга |аўтар=Кудрявцев П. С. |загаловак=Курс истории физики |выдавецтва=Просвещение |месца=М. |год=1974 |спасылка=http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/biblio.htm |старонкі=46 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121231221320/http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/biblio.htm |archive-date=31 снежня 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121231221320/http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/biblio.htm |archivedate=31 снежня 2012 }}</ref>.
{{канец цытаты}}

Неабходна таксама адзначыць, што ні Лорэнц, ні Пуанкарэ ніколі не аспрэчвалі прыярытэт Эйнштэйна ў тэорыі адноснасці. Лорэнц ставіўся да Эйнштэйна вельмі цёпла (менавіта ён рэкамендаваў Эйнштэйна на Нобелеўскую прэмію), а Пуанкарэ даў Эйнштэйну высокую і дружалюбную ацэнку ў сваёй вядомай характарыстыцы<ref name=ECHAR/>.

=== Адкрыццё формулы E=mc² ===

Закон узаемасувязі масы з энергіяй [[E=mc²]] — самая вядомая формула Эйнштэйна. Некаторыя крыніцы прыярытэт Эйнштэйна ставяць пад сумнеў<ref>{{cite web|url=http://online.wsj.com/article/SB122057596002301929.html|title=Great and Imperfect|access-date=23 лютага 2009|lang=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20081014031553/http://online.wsj.com/article/SB122057596002301929.html|archive-date=14 кастрычніка 2008|url-status=dead}}</ref>, паказваючы, што падобныя або нават такія ж формулы знойдзеныя гісторыкамі навукі ў больш ранніх працах [[Мікалай Аляксеевіч Умаў|Умава]] ([[1873]])<ref>Умов Н. А. «Теория простых сред и её приложение к выводу основных законов электростатических и электродинамических взаимодействий». — Одесса, т. 9, 1873.</ref>, [[Джозеф Джон Томсан|Дж. Дж. Томсана]] ([[1881]]), [[Олівер Хэвісайд|Хэвісайда]] ([[1890]]), [[Анры Пуанкарэ|Пуанкарэ]] ([[1900]]) і Ф. Хазенерля (1904). Усе гэтыя даследаванні адносіліся да прыватнага выпадку — да меркаваных уласцівасцей [[Эфір (фізіка)|эфіру]] або зараджаных цел. Напрыклад, Умаў вывучаў магчымую залежнасць шчыльнасці эфіру ад шчыльнасці энергіі электрамагнітнага поля, а аўстрыйскі фізік Ф. Хазенерль у працах 1904—1905 гадоў<ref>''F. Hasenohrl''. Zur Theorie der Strahlung in bewegten Korpern. Ann. Phys., Band 15, Seite 344—370, (1904); 16, 589 (1905).</ref>, выказаў здагадку, што энергія выпраменьвання эквівалентная дадатковай «''электрамагнітнай масе''» і звязаная з ёй формулай: <math>~E=\frac{3}{4}mc^2</math><ref name=KUDR41/>.

Эйнштэйн першы прапанаваў гэтыя суадносіны як усеагульны закон [[дынаміка|дынамікі]], які адносіцца да ўсіх відаў [[Матэрыя (фізіка)|матэрыі]] і не абмежаваны [[электрамагнетызм]]ам. Акрамя таго, большасць пералічаных навукоўцаў звязвалі гэты закон з існаваннем асаблівай «''электрамагнітнай масы''», якая залежыць ад энергіі<ref name=KUDR41>{{кніга |аўтар=Кудрявцев П. С. |загаловак=Курс истории физики |выдавецтва=Просвещение |месца=М. |год=1974 |спасылка=http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/biblio.htm |том=3 |старонкі=39-44 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121231221320/http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/biblio.htm |archive-date=31 снежня 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121231221320/http://www.edu.delfa.net/Interest/biography/biblio.htm |archivedate=31 снежня 2012 }}</ref>. Эйнштэйн аб’яднаў усе віды мас і адзначыў зваротную залежнасць: інертнасць любога фізічнага аб’екта расце з ростам энергіі.

=== Аўтарства ўраўненняў гравітацыйнага поля ===

Як ужо гаварылася вышэй, канчатковыя ўраўненні гравітацыйнага поля агульнай тэорыі адноснасці (АТА) былі выведзеныя практычна адначасова (рознымі спосабамі) Эйнштэйнам і [[Давід Гільберт|Гільбертам]] у лістападзе 1915 года. Да нядаўняга часу лічылася, што Гільберт атрымаў іх на 5 дзён раней, але апублікаваў пазней: Эйнштэйн прадставіў у Берлінскую акадэмію сваю працу, якая змяшчае правільны варыянт ураўненняў, [[25 лістапада]], а нататка Гільберта «''Падставы фізікі''» была агучана на 5 дзён раней, [[20 лістапада]] 1915 года на дакладзе ў Гётынгенскім матэматычным таварыстве, і затым перададзена Каралеўскаму навуковаму грамадству ў Гётынген. Артыкул Гільберта быў апублікаваны [[31 сакавіка]] [[1916]] года. Двое навукоўцаў пры падрыхтоўцы сваіх рукапісаў вялі ажыўленае ліставанне, частка якога захавалася; з яе ясна відаць, што абодва даследчыкі аказвалі адзін на аднаго ўзаемны і плённы ўплыў. У літаратуры ўраўненні поля называюцца «''[[Ураўненні Эйнштэйна|ўраўненнямі Эйнштэйна]]''».

У [[1997]] годзе былі выяўленыя новыя дакументы, а менавіта карэктура артыкула Гільберта, датаваная 6 снежня. З гэтай знаходкі Л. Коры, які зрабіў яе, з суаўтарамі зрабілі выснову, што Гільберт выпісаў «''правільныя''» ўраўненні поля не на 5 дзён раней, а на 4 месяцы пазней Эйнштэйна<ref>''Визгин В. П.'' [http://ufn.ru/ru/articles/2001/12/d/ Об открытии уравнений гравитационного поля Эйнштейном и Гильбертом (новые материалы)]. УФН, № 171 (2001), стр. 1347.<br />[http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Hilbert.html Hilbert], где цитируется, например, статья: {{артыкул
|аўтар    = L Corry, J Renn, J Stachel.
|загаловак = Belated Decision in the Hilbert-Einstein Priority Dispute
|выданне  = Science
|год      = 1997
|нумар    = 278 (14 Nov)
}}.</ref>. Аказалася, што праца Гільберта, падрыхтаваная да друку раней эйнштэйнаўскай, у двух акалічнасцях істотна адрозніваецца ад свайго канчатковага друкаванага варыянта<ref>''Визгин В. П.'' Указ. соч., стр. 1358—1359.</ref>:

# У ёй няма ўраўненняў поля ў іх класічнай форме, упершыню апублікаваных у артыкуле Эйнштэйна (не раскрыты выраз з абсалютнай вытворнай). Пазней, праўда, выявілася, што верхняя трэць 8-га аркуша карэктуры чамусьці была адрэзаная; аднак кантэкст гэтай лакуны не дае падстаў меркаваць, што менавіта гэты фрагмент змяшчае ураўненні поля<ref>{{артыкул|аўтар=Leo Corry, Jürgen Renn, John Stachel.|загаловак=Response to F. Winterberg|спасылка=http://www.mpiwg-berlin.mpg.de/texts/Winterberg-Antwort.html|выданне=Z. Naturforsch|год=2004|band=59a|pages=715-719|archive-url=https://archive.today/20050313161944/http://www.mpiwg-berlin.mpg.de/texts/Winterberg-Antwort.html|archive-date=13 сакавіка 2005}}</ref>.
# Апроч ураўненняў поля, Гільберт увёў дадаткова 4 неагульнакаварыянтныя ўмовы, якія, на яго думку, неабходныя для адназначнасці рашэння ўраўненняў.

Гэта азначае, што варыянт Гільберта быў спачатку не скончаны і не цалкам неагульнакаварыянтны, канчатковы выгляд праца прыняла толькі перад друкам, калі эйнштэйнаўская праца ўжо ўбачыла свет. У ходзе завяршальнай праўкі Гільберт уставіў у свой артыкул спасылкі на паралельную снежаньскую працу Эйнштэйна, дадаў заўвагу аб тым, што ўраўненні поля можна ўявіць і ў іншым выглядзе (далей ён выпісаў класічную формулу Эйнштэйна, але без доказу), і прыбраў усе развагі аб дадатковых умовах. Гісторыкі мяркуюць, што гэтая праўка шмат у чым была праведзена пад уплывам эйнштэйнаўскага артыкула<ref>''Визгин В. П.'' Указ. соч., стр. 1359, 1362.</ref>. Выснова Л. Коры была таксама пацверджаная ў артыкуле Т. Заўэра<ref>{{артыкул
|аўтар    = Tilman Sauer.
|загаловак = The relativity of discovery: Hilbert's first note on the foundations of physics
|спасылка   = http://arxiv.org/PS_cache/physics/pdf/9811/9811050v1.pdf
|выданне  = Arch. Hist. Exact Sci
|год      = 1999
|нумар    = 53
|pages = 529-575
}}</ref>.

У далейшай палеміцы, акрамя Коры, удзельнічаў Ф. Вінтэрберг, які крытыкаваў Коры (у прыватнасці, за замоўчванне наяўнасці лакуны ў карэктуры)<ref>F. Winterberg. On «Belated Decision in the Hilbert-Einstein Priority Dispute», published by L. Corry, J. Renn, and J. Stachel" — гл. http://www.bourabai.kz/winter/hilbert.pdf {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20121015232814/http://www.bourabai.kz/winter/hilbert.pdf |date=15 кастрычніка 2012 }}</ref>.

Акадэмік Анатоль Лагуноў (з суаўтарамі) таксама распачаў спробу аспрэчыць прыведзеныя Коры і паўтораныя шэрагам іншых аўтараў высновы<ref>Гл. [http://ufn.ru/ru/articles/2004/6/f/ А. А. Логунов, М. А. Мествиришвили, В. А. Петров. Как были открыты уравнения Гильберта-Эйнштейна?]</ref>. Ён адзначыў, што не захаваная частка 8-га аркуша можа змяшчаць нешта значнае, напрыклад, ураўненні ў класічным выглядзе, і, акрамя таго, гэтыя ўраўненні могуць быць атрыманы «''трывіяльным шляхам''» з відавочна выпісанага ў карэктуры [[лагранжыян]]а. На гэтай падставе Лагуноў прапанаваў называць ураўненні поля «''ўраўненнямі Гільберта-Эйнштэйна''». Гэта прапанова Лагунава не атрымала заўважнай падтрымкі навуковай супольнасці.

Нядаўні артыкул Івана Тодарава<ref>{{артыкул
|аўтар    = Todorov, Ivan T.
|загаловак = Einstein and Hilbert: The Creation of General Relativity
|спасылка   = http://arxiv.org/PS_cache/physics/pdf/0504/0504179v1.pdf
|выданне  = Institut für Theoretische Physik, Universität Göttingen
|год      = 2005
}}</ref> змяшчае даволі поўны агляд сучаснай сітуацыі і гісторыі пытання. Тодараў характарызуе рэакцыю Лагунова як занадта гнеўную, аднак лічыць, што яна справакаваная празмернай аднабаковасцю пазіцыі Коры з суаўтарамі. Ён пагаджаецца з тым, што «''толькі на этапе друку Гільберт прыбраў усе дадатковыя ўмовы і прызнаў безумоўную фізічную значнасць каварыянтных ураўненняў''»{{efn|«''Only at the stage of proofreading does Hilbert suppress all extra conditions and recognize the unqualified physical relevance of the covariant equation''»<ref>{{артыкул
|аўтар    = Todorov, Ivan T.
|загаловак = Einstein and Hilbert: The Creation of General Relativity
|спасылка   = http://arxiv.org/PS_cache/physics/pdf/0504/0504179v1.pdf
|выданне  = Institut für Theoretische Physik, Universität Göttingen
|год      = 2005
}}</ref>.}}, але адзначае, што ўплыў Гільберта і супрацоўніцтва з ім былі вырашальнымі для прыняцця неагульнакаварыянтнасці таксама і самім Эйнштэйнам. Тодараў не знаходзіць карысным для гісторыі навукі залішнюю канфліктнасць і лічыць, што значна больш правільным было б, па прыкладзе саміх Эйнштэйна і Гільберта, наогул не рабіць прыярытэтнае пытанне каменем спатыкнення.

Варта падкрэсліць таксама, што ўласна прыярытэт Эйнштэйна ў стварэнні агульнай тэорыі адноснасці ніколі не аспрэчваўся, у тым ліку і Гільбертам. Адзін з міфаў, звязаных з Эйнштэйнам, сцвярджае, што Гільберт сам, без усялякага ўплыву Эйнштэйна, вывеў галоўныя ўраўненні АТА. Сам Гільберт так не лічыў і ніколі не прэтэндаваў на прыярытэт у якой-небудзь частцы АТА<ref>''Констанс Рид''. [http://kvant.info/reid/book.htm Гильберт]. М.: Наука, 1977.</ref>:
<blockquote>Гільберт ахвотна прызнаваў і часта пра гэта казаў на лекцыях, што вялікая ідэя належыць Эйнштэйну. «''Любы хлопчык на вуліцах Гётынгена разумее ў чатырохмернай геаметрыі больш, чым Эйнштэйн, — аднойчы заўважыў ён. — І тым не менш менавіта Эйнштэйн, а не матэматыкі, зрабіў гэтую працу''».</blockquote>

=== Эфір і тэорыя адноснасці ===

Сустракаецца сцвярджэнне, што Эйнштэйн, які спачатку адмаўляў [[Эфір (фізіка)|эфір]] у сваёй працы 1905 года «''Да электрадынамікі цел, што рухаюцца''», дзе ён называў увядзенне «''святланоснага эфіру''» залішнім, пазней прызнаў яго існаванне і нават напісаў працу пад назвай «''Эфір і тэорыя адноснасці''» ([[1920]])<ref name=ether>
{{кніга |аўтар=А. Эйнштейн.
|загаловак=Собрание научных трудов. Указ. соч |том=1 |старонкі=682—689
}}</ref>.

Тут чыста тэрміналагічная блытаніна. Светаносны эфір Лорэнца—Пуанкарэ Эйнштэйн ніколі не прызнаваў. У згаданым артыкуле ён прапануе вярнуць тэрміну «''эфір''» яго спрадвечны (з антычных часоў) сэнс: матэрыяльны запаўняльнік пустаты. Іншымі словамі, і Эйнштэйн пра гэта прама піша, эфір у новым разуменні — гэта фізічная прастора агульнай тэорыі адноснасці<ref name=ether/>:
<blockquote>Можна прывесці некаторы важны аргумент на карысць гіпотэзы пра эфір. Адмаўляць эфір — гэта ў канчатковым рахунку значыць прымаць, што пустая прастора не мае ніякіх фізічных уласцівасцей. З такім меркаваннем не суадносяцца асноўныя факты механікі…<br />
Рэзюмуючы, можна сказаць, што агульная тэорыя адноснасці надзяляе прастору фізічнымі ўласцівасцямі; такім чынам, у гэтым сэнсе эфір існуе. Згодна з агульнай тэорыі адноснасці, прастора немагчымая без эфіру; сапраўды, у такой прасторы не толькі было б немагчыма распаўсюджанне святла, але не маглі б існаваць маштабы і гадзіны і не было б ніякіх прасторава-часавых адлегласцей у фізічным сэнсе слова. Аднак гэты эфір нельга ўявіць сабе складзеным з частак, што прасочваюцца ў часе; такой уласцівасцю валодае толькі важкая матэрыя; сапраўды гэтак жа да яго нельга ўжываць паняцце руху.
</blockquote>

Гэты новы сэнс старога тэрміна не знайшоў, аднак, падтрымкі ў навуковым свеце<ref>{{артыкул |аўтар=Kostro, L. |загаловак=Albert Einstein's New Ether and his General Relativity |спасылка=http://www.mathem.pub.ro/proc/bsgp-10/0KOSTRO.PDF |выданне=Proceedings of the Conference of Applied Differential Geometry |год=2001 |старонкі=78–86 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100802120105/http://www.mathem.pub.ro/proc/bsgp-10/0KOSTRO.PDF |archive-date=2 жніўня 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100802120105/http://www.mathem.pub.ro/proc/bsgp-10/0KOSTRO.PDF |archivedate=2 жніўня 2010 }}</ref><ref>{{артыкул|аўтар=Stachel, J. |загаловак=Why Einstein reinvented the ether |выданне=Physics World |год=2001 |выпуск=55–56.}}</ref><ref>{{кніга |аўтар=Kostro, L.|загаловак=An outline of the history of Einstein's relativistic ether concept //In: ''Jean Eisenstaedt & Anne J. Kox'', Studies in the history of general relativity, 3 |месца=Boston-Basel-Berlin |выдавецтва=Birkäuser |год=1992 |pages=260–280 |isbn= 0-8176-3479-7}}</ref>.

=== Эйнштэйн і савецкая навука ===

Зацвярджэнне эйнштэйнаўскіх ідэй (квантавай тэорыі і асабліва тэорыі адноснасці) у [[СССР]] было няпростым. Частка навукоўцаў, асабліва навуковая моладзь, успрынялі новыя ідэі з цікавасцю і разуменнем, ужо ў 1920-я гады з’явіліся першыя савецкія працы і навучальныя дапаможнікі на гэтыя тэмы. Аднак былі фізікі і філосафы, якія рашуча ўсупрацівіліся канцэпцыям «''новай фізікі''»; сярод іх асабліва актыўны быў А. К. Ціміразеў (сын вядомага біёлага {{нп4|Клімент Аркадзевіч Ціміразеў|К. А. Ціміразева|ru|Тимирязев, Климент Аркадьевич}}), які крытыкаваў Эйнштэйна яшчэ да [[Кастрычніцкая рэвалюцыя|рэвалюцыі]]<ref>Гл. тэксты яго публікацый на сайце [http://sceptic-ratio.narod.ru/po.htm Вайна ў навуцы.]</ref>{{efn|Пасля яго артыкулаў у часопісах «''Чырвоная новь''» (1921, № 2) і «''Пад сцягам марксізму''» (1922, № 4) з’явілася крытычная заўвага [[Ленін]]а: «''Калі Ціміразеў у першым нумары часопіса павінен быў агаварыць, што за тэорыю Эйнштэйна, які сам, паводле слоў Ціміразева, ніякага актыўнага паходу супраць асноў матэрыялізму не вядзе, ухапілася ўжо велічэзная маса прадстаўнікоў буржуазнай інтэлігенцыі ўсіх краін, то гэта адносіцца не да аднаго Эйнштэйна, а да цэлага шэрагу, калі не да большасці вялікіх пераўтваральнікаў прыродазнаўства, пачынаючы з канца XIX стагоддзя''»<ref>''Ленин В. И.'' Избранные сочинения. М.: Политическая литература, 1987, т. 10, стр. 246.; [http://libelli.ru/works/45-1.htm В. И. Ленин «О значении воинствующего материализма»]</ref>.}}.

У 1922 годзе Эйнштэйн быў абраны замежным членам-карэспандэнтам [[АН СССР|РАН]]. Тым не менш за 1925—1926 гады Ціміразеў апублікаваў не менш за 10 анты-рэлятывісцкіх артыкулаў<ref name=viz/>.

Не прыняў тэорыю адноснасці і [[Канстанцін Эдуардавіч Цыялкоўскі|К. Э. Цыялкоўскі]], які адхіліў рэлятывісцкую касмалогію і абмежаванне на хуткасць руху, якія падрывалі тэорыі Цыялкоўскага па магчымым засяленні космасу{{efn|��ыялкоўскаму належаць словы: «''Другая выснова яго: хуткасць не можа перавышаць хуткасці святла… гэта тыя ж шэсць дзён, нібыта ўжытыя на стварэнне свету.''»<ref>[http://www.ritz-btr.narod.ru/ciolkovsky.html К. Э. Циолковский «Библия и научные тенденции запада»] // «Очерки о Вселенной», Калуга: Золотая аллея, 2001, стр. 284.</ref>}}. Тым не менш да канца жыцця, мабыць, Цыялкоўскі змякчыў сваю пазіцыю, таму што на рубяжы 1920—1930-х гадоў ён у шэрагу прац і інтэрв’ю згадвае рэлятывісцкую формулу Эйнштэйна <math>E=mc^2</math> без крытычных пярэчанняў<ref>Гл. [http://www.mai.ru/projects/flight/tsiolkov/bio002.htm Теория космических эр] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20081006121258/http://www.mai.ru/projects/flight/tsiolkov/bio002.htm |date=6 кастрычніка 2008 }}.</ref>. Аднак з немагчымасцю рухацца хутчэй святла Цыялкоўскі так ніколі і не змірыўся.

Хоць у 1930-я гады крытыка тэорыі адноснасці сярод савецкіх фізікаў спынілася, ідэалагічная барацьба шэрагу філосафаў з тэорыяй адноснасці як «''буржуазным цемрашальствам''» працягвалася і асабліва ўзмацнілася пасля арышта і расстрэла [[Мікалай Іванавіч Бухарын|Мікалая Бух��рына]], уплыў якога раней змякчаў ідэалагічны націск на навуку<ref name=viz/>. Наступная фаза кампаніі пачалася ў [[1950]] годзе; імаверна, яна была звязана з аналагічнымі па духу тагачаснымі кампаніямі супраць [[генетыка|генетыкі]] і [[кібернетыка|кібернетыкі]]. Незадоўга да таго ([[1948]]) выдавецтва «''Гостехиздат''» выпусціла пераклад кнігі «''Эвалюцыя фізікі''» Эйнштэйна і Інфельда з шырокай прадмовай пад назвай: «''Пра ідэалагічныя заганы ў кнізе А. Эйнштэйна і Л. Інфельда „Эвалюцыя фізікі“''»<ref name=ussr>{{артыкул
|аўтар=Френкель В. Я.
|загаловак = Пресса страны Советов против теории относительности
|выданне  = Вестник РАН
|спасылка   = http://www.ihst.ru/projects/sohist/papers/fren94vr.htm
|год      = 1994
|том      = 64
|нумар    = 1
|старонкі=50—55
}}</ref>. Праз 2 гады ў часопісе «''Савецкая кніга''» была змешчана разгромная крытыка як самой кнігі (за «''ідэалістычны ўхіл''»), так і выдавецтва, якое яе выпусціла (за ідэалагічную памылку).

Гэты артыкул адкрыў цэлую лавіну публікацый, якія фармальна былі накіраваны супраць філасофіі Эйнштэйна, аднак заадно абвінавачвалі ў ідэалагічных памылках шэраг буйных савецкіх фізікаў — {{нп4|Якаў Ільіч Фрэнкель|Я. І. Фрэнкеля|ru|Френкель, Яков Ильич}}, С. М. Рытава, [[Леанід Ісаакавіч Мандэльштам|Л. І. Мандэльштама]] і іншых. Неўзабаве ў часопісе «''Пытанні філасофіі''» з’явіўся артыкул дацэнта кафедры філасофіі Растоўскага дзяржаўнага універсітэта М. М. Карпава «''Аб філасофскіх поглядах Эйнштэйна''» ([[1951]])<ref>''Карпов М. М.'' О философских взглядах А. Эйнштейна // Философские проблемы современной физики. М.: Изд-во АН СССР, 1952. С. 216—233.</ref>, дзе навуковец абвінавачваўся ў [[Суб’ектыўны ідэалізм|суб’ектыўным ідэалізме]], нявер’і ў бясконцасць Сусвету і іншых саступках рэлігіі. У [[1952]] годзе быў апублікаваны артыкул віднага савецкага філосафа А. А. Максімава<ref>Максимов А. А. Против реакционного эйнштейнианства в физике. Красный флот. 13 июня, 1952.</ref>, які кляйміў ужо не толькі філасофію, але і асабіста Эйнштэйна, «''якому буржуазная прэса стварыла рэкламу за яго шматлікія нападкі на матэрыялізм, за прапаганду поглядаў, якія падрываюць навуковы светагляд і абясцэньваюць ідэйна навуку''»<ref name=ussr/>. Аднак крытычная важнасць «''{{нп4|Стварэнне савецкай атамнай бомбы|атамнага праекта|ru|Создание советской атомной бомбы}}''» ў тыя гады, аўтарытэт і рашучая пазіцыя акадэмічнага кіраўніцтва прадухілілі разгром савецкай фізікі, аналагічны таму, які зладзілі генетыкам<ref name=viz>{{артыкул|аўтар=Визгин В. П. |загаловак=Ядерный щит в «тридцатилетней войне» физиков с невежественной критикой современных физических теорий |спасылка=http://ufn.ru/ru/articles/1999/12/j/ |выданне=Успехи физических наук |месца=М. |год=1999 |том=169 |нумар=12 |старонкі=1363-1388 }}</ref>. Пасля смерці [[Іосіф Вісарыёнавіч Сталін|Сталіна]] анты-эйнштэйнаўская кампанія была хутка згорнутая.

=== Іншыя міфы ===

* У [[1962]] годзе была ўпершыню апублікаваная лагічная задача, вядомая як «''{{нп4|Загадка Эйнштэйна|Загадка Эйнштэйна|ru|Загадка Эйнштейна}}''». Такую назву ёй далі, імаверна, у рэкламных мэтах, таму што няма ніякіх сведчанняў таго, што Эйнштэйн мае нейкае дачыненне да гэтай галаваломкі. Ні ў адной біяграфіі Эйнштэйна яна таксама не згадваецца.
* У вядомай біяграфіі Эйнштэйна{{sfn |Зелиг К.|1966|с=138—139.}} сцвярджаецца, што ў 1915 годзе Эйнштэйн нібыта ўдзельнічаў у праектаванні новай мадэлі ваеннага самалёта. Гэты занятак цяжка ўзгадніць з яго пацыфісцкімі перакананнямі. Даследаванне паказала, аднак<ref name="frenkel_1_5">{{кніга |аўтар= Френкель В. Я., Явелов Б. Е. |загаловак= Эйнштейн: изобретения и эксперимент. Указ. соч
|спасылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/BIO/EINSTEIN.001/CHAPTER_5.HTM
}}</ref>, што Эйнштэйн проста абмяркоўваў з дробнай авіяфірмай адну ідэю ў галіне аэрадынамікі — крыло тыпу «''каціная спіна''» (горб на верхняй частцы профілю). Ідэя апынулася няўдалай і, як пазней выказаўся Эйнштэйн, легкадумнай; зрэшты, развітой тэорыі палёту тады яшчэ не існавала.
* Эйнштэйна часта згадваюць у ліку [[Вегетарыянства|вегетарыянцаў]]. Хоць ён на працягу многіх гадоў падтрымліваў гэты рух, строгай вегетарыянскай дыеты ён пачаў прытрымлівацца толькі ў 1954 годзе, прыкладна за год да сваёй смерці<ref>{{cite web|url=http://www.ivu.org/history/northam20a/einstein.html|title=History of Vegetarianism&nbsp;— Albert Einstein|access-date=2009-03-14|archive-url=https://www.webcitation.org/60qXuuOVL?url=http://www.ivu.org/history/northam20a/einstein.html|archive-date=11 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>.
* Існуе нічым не пацверджаная легенда<ref>{{cite web|url=http://www.agat.net.ru/anomal/einstein.htm|title=Тайна Альберта Эйнштейна|access-date=2009-07-05|archive-url=https://www.webcitation.org/60qXv1Nu5?url=http://www.agat.net.ru/anomal/einstein.htm|archive-date=11 жніўня 2011|url-status=dead}}</ref>, што перад смерцю Эйнштэйн спаліў свае апошнія навуковыя працы, якія змяшчаюць адкрыццё, патэнцыйна небяспечнае для чалавецтва. Часта гэтую тэму звязваюць з «''{{нп4|Філадэльфійскі эксперымент|Філадэльфійскім эксперыментам|en|Philadelphia Experiment}}''». Легенда нярэдка згадваецца ў розных СМІ, на яе аснове зняты фільм «''Апошняе ўраўненне''» ({{lang-en|The Last Equation}})<ref>{{cite web|url=http://www.scifimoviepage.com/upcoming/previews/lastequation.html|title=THE LAST EQUATION (2010)|access-date=2009-07-05|archive-url=https://www.webcitation.org/60qXvgWdz?url=http://www.scifimoviepage.com/upcoming/previews/lastequation.html|archive-date=11 жніўня 2011|url-status=live}}</ref>.

== Працы ==

* {{cite web
 | url    = http://www.alberteinstein.info
 | title    = Einstein Archives Online
 | access-date    = 20 студзеня 2009
 | archive-url    = https://www.webcitation.org/60qXwH4mf?url=http://www.alberteinstein.info/
 | archive-date    = 11 жніўня 2011
 | url-status    = live
 }}
* {{cite web
 | url    = http://www.ethbib.ethz.ch/eth-archiv/einstein/dokumente.html
 | title    = Einstein Online, ETH Bibliothek
 | access-date    = 11 лютага 2009
 | archive-url    = https://www.webcitation.org/60qXwMBt1?url=http://www.library.ethz.ch/de/Ressourcen/Digitale-Kollektionen/Einstein-Online
 | archive-date    = 11 жніўня 2011
 | url-status    = dead
 }}
* [[:en:List of scientific publications by Albert Einstein|Поўны спіс навуковых прац Эйнштэйна]] {{ref-en}}

== Гл. таксама ==
* [[Агульная тэорыя адноснасці]]
* [[Прынцып эквівалентнасці сіл гравітацыі і інерцыі]]
* [[Спецыяльная тэорыя адноснасці]]
* [[Ураўненні Эйнштэйна]]
* [[Эквівалентнасць масы і энергіі]]

== Заўвагі ==
{{notelist}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{кніга|загаловак=Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.18 Кн.1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ|адказны=Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=2004|том=18|старонкі=51-52|старонак=472|isbn=985-11-0295-4 (Т. 18 Кн. 1)|тыраж=10&nbsp;000}}
* {{кніга |аўтар=Айзексон, У. |загаловак=Эйнштейн. Его жизнь и его Вселенная |ref=Айзексон
  |месца=М. |выдавецтва=Corpus |год=2015 |старонак=832 |isbn=978-5-17-079635-9 }}
* {{кніга |загаловак= Альберт Эйнштейн: Обрести достоинство и свободу
  |месца= М., Иерусалим |выдавецтва= Мосты культуры / Гешарим |год= 2006 |старонак= 256 |isbn=5-93273-213-X }}
* {{кніга |аўтар= Гернек Ф. |загаловак= Альберт Эйнштейн. Жизнь во имя истины, гуманизма и мира
  |месца= М. |выдавецтва= Прогресс |год=1966 |ref=Гернек }}
* {{артыкул |аўтар= Дюкас Э., Хофман Б. |загаловак= Альберт Эйнштейн как человек
  |спасылка=http://lib.ru/MEMUARY/ZHZL/einshtein.txt
  |выданне=Вопросы философии |месца=М. |год      = 1991 |нумар=1 }}
* {{кніга |аўтар=Зелиг К. |загаловак=Альберт Эйнштейн |выданне=2-е изд |ref=Зелиг К.
  |месца=М. |выдавецтва=Атомиздат |год=1966 }}
* {{кніга |аўтар=Кузнецов Б. Г. |загаловак= Эйнштейн. Жизнь. Смерть. Бессмертие
  |спасылка=http://bibliotekar.ru/albert-eynshteyn/index.htm
  |выданне= 5-е изд., перераб. и доп |месца= М. |выдавецтва= Наука |год= 1980
  |ref=Кузнецов Б. Г. }}
* {{кніга |аўтар=Львов В. Е. |загаловак= Жизнь Альберта Эйнштейна |месца=М. |выдавецтва=Молодая гвардия
  |год=1959 |серыя= Жизнь замечательных людей |ref=Львов В. Е. }}
* {{кніга |аўтар=Надеждин Н. Я. |загаловак=Альберт Эйнштейн. Беллетризованная биография |серыя=Секрет успеха
  |месца= М. |выдавецтва=Академия развития |год=2011 |старонак=224 |isbn=978-5-98986-501-7 }}
* {{кніга |аўтар=Пайс А. |ref=Пайс А. |загаловак=Научная деятельность и жизнь Альберта Эйнштейна |спасылка=http://www.edu.delfa.net/Interest/biblio/pajs_einshtein.djvu |месца=М. |выдавецтва=Наука |год=1989 |старонак=568 |isbn=5-02-014028-7 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140413171908/http://www.edu.delfa.net/Interest/biblio/pajs_einshtein.djvu |archive-date=13 красавіка 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140413171908/http://www.edu.delfa.net/Interest/biblio/pajs_einshtein.djvu |archivedate=13 красавіка 2014 }}
* {{артыкул |аўтар=Пайс А. |загаловак=Как Эйнштейн получил Нобелевскую премию
  |ref=Как Эйнштейн получил Нобелевскую премию |выданне=Эйнштейновский сборник, 1982—1983 |год=1986
  |месца=М. |выдавецтва=Наука |старонкі=85—105. }}
* {{кніга |аўтар= Паркер Б. |загаловак= Мечта Эйнштейна: В поисках единой теории строения Вселенной
  |спасылка= http://ega-math.narod.ru/Reid/Parker.htm |месца= СПб. |выдавецтва= Амфора |год= 2001
  |isbn= 5-94278-141-9 }}
* {{кніга |аўтар= Сноу Ч. П. |загаловак= Эйнштейн 
  |спасылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/ECCE/SNOW/S_EINSTEIN.HTM
  |выданне=В книге: Портреты и размышления |месца=М. |выдавецтва=Прогресс |год=1985 |старонкі= 137—156
  |isbn= 5-94278-141-9 }}
* {{кніга
 |аўтар         = Френкель В. Я., Явелов Б. Е.
 |загаловак      = Эйнштейн — изобретатель
 |адказны = Отв. ред. проф. Б. Г. Кузнецов.
 |месца         = М.
 |выдавецтва  = Наука
 |год           = 1982
 |старонак       = 161
 |серыя         = История науки и техники
 |тыраж         = 126&nbsp;000
}} (обл.)
* {{кніга
|аўтар= Френкель В. Я., Явелов Б. Е.
|загаловак= Эйнштейн: изобретения и эксперимент
|спасылка= http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/BIO/EINSTEIN.001/CONTENT.HTM
|выданне= 2-е выданне, переработанное и дополненное
|месца= М.
|выдавецтва= Наука
|год= 1990
|старонак= 239
|серыя= История науки и техники
|isbn= 5-02-000802-8
}}
* {{кніга
|аўтар= Хофман Б.
|загаловак= Альберт Эйнштейн — творец и бунтарь
|месца= М.
|выдавецтва= Прогресс
|год= 1983
}}
* {{кніга
|аўтар= Roger Highfield, Paul Carter.
|загаловак= The Private Lives of Albert Einstein
|месца= London
|выдавецтва= Faber and Faber
|год= 1993
|isbn= 0-571-17170-2 (US ed. ISBN 0-312-11047-2)
}}

== Спасылкі ==
{{Commonscat}}
* {{cite web
 | url    = http://www.peoples.ru/science/physics/einstein/
 | title    = Альберт Эйнштейн на сайте peoples.ru
 | access-date    = 18 студзеня 2009
 | archive-url    = https://web.archive.org/web/20090116182704/http://www.peoples.ru/science/physics/einstein/
 | archive-date    = 16 студзеня 2009
 | url-status    = dead
 }}
* {{cite web
 | url    = http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%AD%D0%B9%D0%BD%D1%88%D1%82%D0%B5%D0%B9%D0%BD%2C_%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%82
 | title    = Альберт Эйнштейн на сайте vokrugsveta.ru
 | access-date    = 18 студзеня 2009
 | archive-url    = https://web.archive.org/web/20110815043104/http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%AD%D0%B9%D0%BD%D1%88%D1%82%D0%B5%D0%B9%D0%BD%2C_%D0%90%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%82
 | archive-date    = 15 жніўня 2011
 | url-status    = dead
 }}
* {{артыкул
|аўтар=Макс Борн.
|загаловак = Альберт Эйнштейн и световые кванты
|выданне  = Успехи физических наук
|спасылка   = http://ufn.ru/ufn56/ufn56_5/Russian/r565h.pdf
|год      = 1956
|том      = 59
|нумар    = 1
}}
* {{cite web
 |last          = Куприянов
 |first         = Алексей.
 |datepublished = 2006
 |url           = http://polit.ru/science/2006/11/13/einstein.html
 |title         = Научное сообщество против Академии: Как 85 лет назад Эйнштейн не получил Нобелевскую премию
 |work          = Полит.ру
 |access-date    = 20 студзеня 2009
 |archive-url    = https://web.archive.org/web/20111014004744/http://polit.ru/article/2006/11/13/einstein/
 |archive-date   = 14 кастрычніка 2011
 |url-status       = dead
}}
* {{cite web
 |last          = Смирнов
 |first         = А. Р.
 |datepublished = 2005
 |url           = http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/450652db-9c6d-461f-5dec-4b18adbadc04/58-61_08_2005.pdf
 |title         = Альберт Эйнштейн: поиск единства в природе и обществе
 |access-date    = 15 сакавіка 2009
 |archive-url    = https://web.archive.org/web/20110927135248/http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/450652db-9c6d-461f-5dec-4b18adbadc04/58-61_08_2005.pdf
 |archive-date   = 27 верасня 2011
 |url-status       = dead
}}
* {{cite web
 | url    = http://www.lenta.ru/news/2008/05/13/belief/
 | title    = Неизвестное письмо Эйнштейна уточняет его взгляды на религию
 | access-date    = 11 красавіка 2010
 | archive-url    = https://web.archive.org/web/20100430191437/http://lenta.ru/news/2008/05/13/belief/
 | archive-date    = 30 красавіка 2010
 | url-status    = dead
 }}
* {{артыкул
|аўтар=Френкель В. Я.
|загаловак = Пресса страны Советов против теории относительности
|выданне  = Вестник РАН
|спасылка   = http://www.ihst.ru/projects/sohist/papers/fren94vr.htm
|год      = 1994
|том      = 64
|нумар    = 1
|старонкі=50-55
}}
* {{cite web
 | url    = http://eggs.net.ua/star.php?sid=164
 | title    = Исторические анекдоты об Эйнштейне
 | access-date    = 21 верасня 2009
 | archive-url    = https://web.archive.org/web/20080221070227/http://eggs.net.ua/star.php?sid=164
 | archive-date    = 21 лютага 2008
 | url-status    = dead
 }}
* {{cite web
 | url    = http://www.einstein-website.de/contentsinformation.html
 | title    = Albert Einstein in the World Wide Web
 | access-date    = 20 студзеня 2009
 | archive-url    = https://web.archive.org/web/20110618025757/http://www.einstein-website.de/contentsinformation.html
 | archive-date    = 18 чэрвеня 2011
 | url-status    = dead
 }}
* {{cite web
 | url  = http://www.lbi.org/digibaeck/results/?term=Einstein&qtype=basic&dtype=any&filter=All&paging=25
 | title  = Albert Einstein — 747 рукапісаў, фатаграфій, дакументаў, архіў DigiBaeck
 | access-date  = 23 кастрычніка 2012
 | archive-url  = https://web.archive.org/web/20130331153646/http://www.lbi.org/digibaeck/results/?term=Einstein&qtype=basic&dtype=any&filter=All&paging=25
 | archive-date  = 31 сакавіка 2013
 | url-status  = dead
 }}
* {{cite web
 | url    = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/press.html
 | title    = The Nobel Prize in Physics 1921
 | access-date    = 20 студзеня 2009
 | archive-url    = https://web.archive.org/web/20110904232203/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/press.html
 | archive-date    = 4 верасня 2011
 | url-status    = dead
 }}
* {{cite web|url=http://www.regels.org/Einstein-Tagor.htm|title=Беседы Эйнштейна с Рабиндранатом Тагором о природе реальности, 1930|archive-url=https://web.archive.org/web/20150217031322/http://www.regels.org/Einstein-Tagor.htm|archive-date=17 лютага 2015|access-date=4 чэрвеня 2015|url-status=dead}}
* [http://slounik.org/120825.html Біяграфія на Slounik.org]
* [http://adukacyja.info/index.php?page=educ&id=257 Беларускі навуковец правярае тэорыю адноснасці Альберта Эйнштэйна]
* [https://geniuses.club/genius/albert-einstein Біяграфія на Geniuses.club]

{{Нобелеўская прэмія/фізіка 1901-1925}}
{{Уяўны эксперымент}}
{{Бібліяінфармацыя}}
{{Выдатны артыкул|Фізіка|Асоба}}

{{DEFAULTSORT:Эйнштэйн Альберт}}
[[Катэгорыя:Фізікі Германіі]]
[[Катэгорыя:Фізікі Швейцарыі]]
[[Катэгорыя:Фізікі ЗША]]
[[Катэгорыя:Фізікі XX стагоддзя]]
[[Катэгорыя:Касмолагі]]
[[Катэгорыя:Пацыфісты]]
[[Катэгорыя:Сацыялісты]]
[[Катэгорыя:Імігравалі ў ЗША з Германіі]]
[[Катэгорыя:Актывісты вегетарыянскага руху]]
[[Катэгорыя:Філатэлісты Германіі]]
[[Катэгорыя:Філатэлісты ЗША]]
[[Катэгорыя:Замежныя члены Лонданскага каралеўскага таварыства]]
[[Катэгорыя:Члены Французскай акадэміі навук]]
[[Катэгорыя:Члены-карэспандэнты РАН (1917—1925)]]
[[Катэгорыя:Члены-карэспандэнты АН СССР]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя члены АН СССР]]
[[Катэгорыя:Члены і члены-карэспандэнты Нацыянальнай акадэміі навук ЗША]]
[[Катэгорыя:Члены Прускай акадэміі навук]]
[[Катэгорыя:Выкладчыкі Цюрыхскага ўніверсітэта]]
[[Катэгорыя:Постаці сіянізму]]
[[Катэгорыя:Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па фізіцы]]
[[Катэгорыя:Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі з Германіі]]
[[Катэгорыя:Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі са Швейцарыі]]
[[Катэгорыя:Узнагароджаныя медалём Коплі]]
[[Катэгорыя:Узнагароджаныя медалём Матэўчы]]
[[Катэгорыя:Узнагароджаныя медалём імя Макса Планка]]
[[Катэгорыя:Вучоныя, у гонар якіх названы фізічныя адзінкі вымярэння]]
[[Катэгорыя:Члены Баварскай акадэміі навук]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Альберт Эйнштэйн| ]]
Шаблоны на гэтай старонцы:
Вярнуцца да Альберт Эйнштэйн.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Альберт_Эйнштэйн"