Мальфрыда

Як адзначае Фёдар Успенскі, імя Мальфрыда традыцыйна лічаць скандынаўскім, але ў Скандынавіі першай вядомай з крыніц Мальфрыдай была ў пачатку XII ст. дачка вялікага князя кіеўскага Мсціслава Уладзіміравіча, іншыя ж скандынаўскія Мальфрыды вядомы значна пазнейшым часам — XIII—XIV ст.^[2] Імя не мела мужчынскага адпаведніка ў іменаслове Рурыкавічаў. На думку Успенскага, імя нямецкага паходжання і яго зыходная форма Amalfrida, першая галосная адпала яшчэ ў нямецкім асяроддзі, дзе вядома жаночае імя Malfrida і яго мужчынскі адпаведнік Malfrid.^[3] Але Мальфрыда, згаданая пад 1000 годзе, не абавязкова была немкай, яна магла паходзіць з кантактнай зоны^[4] з дастаткова моцным уплывам нямецкага іменаслова^[3]. Урэшце, паводле Успенскага, для роду паходжанне імя не мела значэння^[5], а Мальфрыда, улічваючы рэдкасць згадак жаночых імён летапісамі, стала адным з устойлівых жаночых імёнаў дынастыі нашчадкаў Уладзіміра Святаславіча^[6].

Адносна ўласна Мальфрыды памерлай у 1000 годзе было шмат здагадак, адны даследчыкі бачылі яе жонкай Уладзіміра Святаславіча, другія — атаяснялі з маці Уладзіміра, Малушай.^[2]

У XVIII ст. Васіль Тацішчаў са спасылкай на Іаакімаўскі летапіс называў Мальфрыду чацвёртай жонкай князя Уладзіміра, якая разам з сынам Святаславам пазней атрымала ва ўдзел Оўруч^[7]. Паводле самога Тацішчава, Іаакімаўскі летапіс — дужа складаная для вывучэння крыніца, ён не бачыў арыгінала, толькі выпіскі, зробленыя сваім інфарматарам, які выпісваў толькі адрозныя ад іншых летапісаў месцы, і, такім чынам, кантэкст звестак быў страчаны, потым і сам Тацішчаў не даў выпісак цалкам, а зрабіў з іх свае выпіскі. Таму не вядомы ўзровень апрацоўкі звестак летапісу інфарматарам і самім Тацішчавым^[8]. Такім чынам, няма пэўнасці ні ў верагоднасці выпісак, ні ў верагоднасці перадачы іх Тацішчавым. Цяпер даследчыкі з асцярожнасцю ставяцца да ўсіх унікальных звестак Тацішчава. Таксама Тацішчаў называе Мальфрыду «чахіняй, княжной баемскай», на думку Успенскага, гэта не выглядае неймаверным, прынамсі бо Багемія была адной з нямецкіх моўных кантактных зон, але версію немагчыма верыфікаваць^[3].

Таксама, калі Тацішчаў называе Мальфрыду маці толькі Святаслава, а маці Мсціслава называе Адэль, то Аповесць мінулых часоў пад 980 годам дае спіс жонак і сыноў Уладзіміра, дзе згадана невядомая імем жонка — маці Святаслава і Мсціслава. Пры гэтым Мсціслаў названы ў спісе двойчы, спачатку як сын Рагнеды, а ніжэй — разам са Святаславам як сын гэтай безыменнай жонкі^[9]. На думку Юрыя Заяца, падваенне згадкі Мсцілава было следам рэдагавання спісу ў XII ст., калі некаторых сыноў, у тым ліку Мсціслава, прыпісалі Рагнедзе, але не выдалілі з зыходных месцаў, што ��ыправілі ў пазнейшых рэдакцыях. Такім чынам, звесткі Тацішчава супярэчаць абодвум варыянтам з Аповесці мінулых часоў, але і яе тэкст не цалкам арыгінальным дайшоў да цяперашняга часу.

Пазней Аляксей Шахматаў выказаў здагадку, што згадка Аповесці мінулых часоў пра смерці Мальфрыды тычыцца маці Уладзіміра — Малушы.^[10]

На думку Успенскага, з пункту гледжання надання імёнаў, найболей імаверна, памерлая ў 1000 годзе Мальфрыда была маці Уладзіміра. Калі яна адна з жонак, то паўстае пытанне, чаму пазней імя надаецца сярод нашчадкаў Яраслава Уладзіміравіча, які некалькі разоў названы летапісам сынам Рагнеды. Нашчадкі Рагнеды і Уладзіміра імавернай не бралі шлюбы з нашчадкамі Мальфрыды і Уладзіміра, каб такім чынам імя трапіла ў сямейны іменаслоў Яраслава, бо былі блізкай раднёй прынамсі да пакалення праўнукаў Уладзіміра. Хаця Мальфрыда Мсціслаўна і была прапрапрапраўнучкай Уладзіміра, тры пакаленні яе продкаў з абодвух бакоў вядомы і сярод іх няма ўнутрыдынастычных шлюбаў.^[2] Развагі Успенскага пакідаюць у баку магчымасць, што маці Яраслава магла быць і не Рагнеда^[11][12][13], але яны слушныя для кожнай іншай маці Яраслава, калі яна не Мальфрыда.

Таксама паводле Успенскага «няма нічога немагчымага» і ў язычніцкі час або адразу па хрышчэнні Уладзімір мог трымацца нейкага парадку надання імёнаў, калі, напрыклад, называў дачок адной жонкі імем іншай жонкі^[4]. То-бок, напрыклад, адзінаўтробная сястра Яраслава магла быць названа Мальфрыдай без кроўнай роднасці з Мальфрыдай, адной з жонак свайго бацькі, і такім чынам імя трапіла ў сямейны іменаслоў нашчадкаў Яраслава. Даследчык адзначае, што цяпер дужа мала вядома пра структуру княжацкай сям’і таго часу, у тым ліку не вядома ці быў на праўдзе такі парадак^[4]. Таму Успенскі лічыць такую магчымасць меней імавернай^[4].

• Литвина А. Ф., Успенский Ф. Б. Выбор имени у русских князей в X—XVI вв.: Династическая история сквозь призму антропонимики. — М.: Индрик, 2006. — 904 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-85759-339-5.
• Татищев В. Н. История российская. — М.; Л., 1963. — Т. 2, Ч. 2.