Гісторыя Вікіпэдыі

Вікіпэдыя — анлайнавая энцыкляпэдыя, якая можа быць адрэдагаваная кім заўгодна.

Яна была афіцыйна адчыненая 15 студзеня 2001 году. Першапачаткова яна была створаная як дадатак да вольнай энцыкляпэдыі «Nupedia», якая пісалася экспэртамі, у мэтах стварэньня дадатковай крыніцы чарнавых артыкулаў і ідэяў. Вікіпэдыя хутка абыйшла Nupedia і стала вялікім міжнародным праектам, які канцэнтруе вакол сябе мноства дадатковых праектаў. У 2008 годзе Вікіпэдыя ўтрымлівала некалькі мільёнаў вольна выкарыстоўваных артыкулаў, напісаных мільёнамі яе ўдзельнікаў. Яна зьяўляецца адным з самых папулярных вэб-сайтаў і шырока выкарыстоўваецца ў якасьці даведніка.

Канцэпцыя збору ўсяго сусьветнага веданьня ў адным месцы ўзыходзіць да старажытней Александрыйскай бібліятэкі і Пэргамону, але сучасная канцэпцыя агульнай мэты, шырока вядомая надрукаваная энцыкляпэдыя сустракаецца незадоўга да Дзяніса Дыдэрота і энцыкляпэдыстаў 18-ага стагодзьдзя. Ідэя выкарыстаць аўтаматызаваныя машыны па-за друкаванай машынай, каб стварыць больш карысную энцыкляпэдыю можа быць прасачана ў артыкуле бібліятэкара Чарльза Амі Катэра «The Buffalo Public Library in 1983» (Library Journal, 1883), кнізе Пола Отлета Traite de documentation (1934; Отлет таксама заснаваў установу Mundaneum, 1910), зборнік эсэ Г. Г. Ўэлса World Brain (1937) і ў футурыстычным мікрафільме Ванэвара Буша, заснаванага на Memex з As We May Think (1945). Іншай вяхой быў Project Xanadu Тэда Нэльсана ў 1973.

З разьвіцьцём сусьветнага павуціньня, мноства людзей спрабавала разьвіць праекты інтэрнэт-энцыкляпэдыі. Адмысловец вольнага праграмнага забесьпячэньня Рычард Столман апісаў паўнавартаснасьць «Вольнай Унівэрсальнай Энцыкляпэдыі» у 1999. Ён апісаў «мэты, якія павінна зрабіць вольная энцыкляпэдыя, якія волі яна павінна даць грамадзтву, і як можна пачаць яе распрацоўваць.» Фонд Вольнага Праграмнага забесьпячэньня заахвочвае людзей «наведваць сайт і ўносіць у яго свой фундуш». Адным малавядомым папярэднікам быў Interpedia, які Робэрт МакГенры канцэптуальна зьвязваў зь Вікіпэдыяй.

Вікіпэдыя была першапачаткова задуманая як праект-пераемнік Нупэдыі, больш раньняга (зараз больш не істотнага) праекту, заснаванага Джымі Ўэйлзам, каб вырабіць вольную энцыкляпэдыю. Нупэдыя была заснаваная на выкарыстаньні высока кампэтэнтных удзельнікаў і складанага шматкрокавага працэсу раўнапраўнай рэцэнзіі. Нягледзячы на яе сьпіс зацікаўленых распрацоўнікаў і прысутнасьці сталага галоўнага рэдактара, Лары Сэнгера, дыплямаванага студэнта філязофіі, найманага Ўэйлзам, напісаньне ўтрыманьня ішло надзвычай павольна: на працягу першага году было створана ўсяго 12 артыкулаў.

Ўэйлз і Сэнгер абмяркоўвалі розныя спосабы стварыць утрыманьне хутчэйшае. Ідэя заснаванага на wiki дадаткі адбылася з гутаркі паміж Лары Сэнгерам і Бэнам Ковітзам. Бэн Ковітз, праграміст і сталы кліент Ward Cunningham’s wiki (the WikiWikiWeb), прадставіў Сэнгеру wiki 2 студзеня 2001 году. У кастрычніку 2001 году Ўэйлз заявіў, што «У Лары была ідэя выкарыстаць праграмнае забесьпячэньне Wiki.» (Пазьней, у сьнежні 2005 году ён сьцьвярджаў, што Джэрэмі Розэнфэлд, службовец Bomis, прадставіў яму канцэпцыю.) Сэнгер лічыў, што wiki будзе добрай плятформай, і прапанаваў удзельнікам Нупэдыі ўсталяваць wiki, заснаванае на UseModWiki (тады v. 0.90), як пераемнік для Nupedia.

Быў значны супраціў з боку рэдактараў і рэцэнзэнтаў «Нупэдыі» да ідэі зьвязаць яе з ўэб-сайтам wiki-стылю. Сэнгер прапанаваў даць новаму праекту яго ўласную назву, Вікіпэдыя, і Вікіпэдыя была хутка запушчаная на ўласным дамэне, wikipedia.com, 15 студзеня.

Сэрвэр (разьмешчаны ў Сан-Дыега), які выкарыстоўваўся для гэтых праектаў, быў бязвыплатна прадстаўлены Bomis. Шматлікія цяперашнія і былыя службоўцы Bomis занесьлі некаторае ўтрыманьне ў энцыкляпэдыю; асабліва Тым Шэл, сузаснавальнік і ў цяперашні час галоўны адміністратар Bomis, і праграміст Джэйсан Рычы.

Мяркуецца, што першыя зьмены, калі-небудзь зробленыя на Wikipedia, зьяўляюцца выпрабавальнымі зьменамі Ўэйлза. Аднак, самы стары артыкул, які ўсё яшчэ захоўваецца — гэта артыкул аб UuU, створаная 16 студзеня 2001 году, у 21:08 UTC.

У праекту зьявілася шмат новых прыхільнікаў, пасьля таго як ён быў згаданы тры разу на ўэб-сайце Slashdot і двух невялікіх згадваньнях у сакавіку 2001 году. У той жа час ён атрымаў бачны паказчык на гісторыю на ўэб-сайце аб ствараных супольнасьцю тэхналёгіях і культуры Kuro5hin 25 ліпеня. Акрамя гэтых адносна хуткіх прытоках наведвальнікаў, быў устойлівы струмень наведвальнікаў ад іншых крыніцаў, асабліва Google, які адзіны адпраўляў сайту сотні новых наведвальнікаў кожны дзень. Упершыню сайт быў асьветлены ў друку ў «Нью-Ёрк Таймс» 20 верасьня 2001 году.

Колькасьць артыкулаў на праекце перавысіла 1000 12 лютага 2001 году, а 7 верасьня — 10 000. На першым годзе свайго існаваньня ў Вікіпэдыі былі створаныя больш за 20 000 энцыкляпэдычных артыкулаў — у сярэднім больш за 1500 артыкулаў у месяц. 30 жніўня 2002 году колькасьць артыкулаў дасягнула 40 000. Хуткасьць росту больш або меней устойліва павялічылася з самога запуску праекту, за выключэньнем некалькіх запаволеньняў, выкліканых праграмным забесьпячэньнем і жалезам.

Вікіпэдыя рана ў сваім разьвіцьці пачала пашырацца інтэрнацыянальна, з стварэньнем новых моўных разьдзелаў. Першы дамэн, зарэзэрваваны для не-ангельскай Вікіпэдыі быў deutsche.wikipedia.com (16 сакавіка 2001 г.), празь некалькі хвілін суправаджаны каталянскім; апошні на працягу прыблізна двух месяцаў быў адзіным з артыкуламі на не-ангельскай мове. Першыя зьвесткі аб францускай Вікіпэдыі зьявіліся 23 сакавіка, і затым у траўні 2001 гэта суправаджалася хваляй новых моўных разьдзелаў на кітайскай, нідэрляндзкай, Эспэранта, іўрыце, італьянскай, японскай, партугальскай, расейскай, гішпанскай, і швэдзкай мовах. Да іх хутка далучаліся арабскі і вугорскі разьдзелы. У верасьні 2001, было абвешчана абавязковая ўмова да шматмоўнасьці Вікіпэдыі, уключаючы адкат усіх галоўных моў, і ўстановы асноўных стандартаў і перакладу асноўных старонак для новых wiki. У канцы гэтага году было абвешчана аб Афрыкаанскім, нарвэскім, і сэрбскім разьдзелах.

У студзені 2002 году 90 % усіх артыкулаў Вікіпэдыі былі на ангельскай мове. Да студзеня 2004 году меней 50% былі ангельскімі, і інтэрнацыяналізацыя працягнула расьці. У 2007 прыблізна 75 % усіх артыкулаў знаходзіліся ў межах не-ангельскіх разьдзелаў Вікіпэдыі.

Праект Вікіпэдыя рос хутка падчас свайго жыцьця да цяперашняга часу на некалькіх узроўнях. Індывідуальныя wiki-праекты расьлі арганічна, дапаўняючы яго новымі артыкуламі; новыя wiki-праекты былі дададзеныя на ангельскай і іншых мовах, і ўсе новыя праекты, якія капіююць гэтыя мэтады росту ў іншых зьвязаных абласьцях (навіны, цытатнікі, даведнікі і гэтак далей), былі заснаваныя гэтак жа.

Каб выконваць гэта, сама Вікіпэдыя расла са стварэньнем Фундацыі Вікімэдыя, якая працаваў як цела парасоніка, і з ростам праграмнага забесьпячэньня і палітыкі, каб зьвяртацца да запатрабаваньняў рэдакцыйнай супольнасьці.

Уведзеныя матэматычныя формулы, выкарыстоўвалыя TeX; ангельская Вікіпэдыя ўтрымоўвае больш 100 000 артыкулаў (іншая самая вялікая, нямецкая — больш 10 000); заснаваная Фундацыя Вікімэдыя; Вікіпэдыя прымае яго эмблему сьвета з мазаікі; арганізаваная першая сустрэча Вікіпэдыстаў. Асноўныя прынцыпы Арбітражнай сыстэмы Вікіпэдыі і камітэта (гутаркова вядомай як «Arbcom») разьвітыя ў асноўным Фларэнс Дэвуа, Фрэдам Бодэрам і іншымі раньнімі ключавымі Вікіпэдыстамі.

Міжнародная колькасьць артыкулаў Вікіпэдыі працягвае хутка расьці, падвойваючыся ў памеры праз 12 месяцаў, ад 500 000 артыкулаў да 1 мільёну (ангельскіх было толькі менш паловы зь іх) на больш чым 100 мовах. Сэрвэры разьмешчаныя ад Каліфорніі да Фларыды; Уведзеныя катэгорыі і табліцы стыляў CSS; адбываецца першая спроба блякаваць Вікіпэдыю (Кітай, чэрвень 2004 году, працягласьцю ў 2 тыдні). Пачынаюцца афіцыйныя выбары кіраваньня і ArbCom. Фларэнс Нібар-Дэвуа — адзіны абраны чалавек, які спрыяў ArbCom. Яна і іншыя пачынаюць крытыкаваць праблемы раўнавагі і засяроджваньні і накіроўваюць высілкі на стварэньне артыкулаў у закінутых абласьцях. Прапанаваныя першыя фармальныя праекты, наўмысна ўраўнаважвальныя ўтрыманьне і якія імкнуцца да сыстэмнага ўхілу, якія зьяўляюцца вынікам структуры супольнасьці Вікіпэдыі.

Шматмоўныя і падпарадкаваныя парталы ўсталяваныя; збор сродкаў у першым квартале афіцыйна складае амаль $100 000 для мадэрнізацыяў сыстэмы, каб зьвяртацца з растам попыта; Вікіпэдыя становіцца самым папулярным даведкавым ўэб-сайтам у Інтэрнэце паводле Hitwise; Кітай зноў блякуе Вікіпэдыю (кастрычнік); ангельская Вікіпэдыя ўтрымоўвае больш за 750 000 артыкулаў. Адбываецца першы скандал, калі вядомая асоба знаходзіць сваю апаганеную біяграфію, якая была незаўважанай на працягу шматлікіх месяцаў (Інцыдэнт Сайгенталера). Усьлед за гэтай і іншымі праблемамі, распрацоўваюцца першая палітыка і сыстэмныя зьмены, каб процістаяць гэтым формам злоўжываньня. Яны ўключаюць у сеючы абнаўленьне палітыкі прывілею Checkuser, новую асаблівасьць, названую паўабаронай, стражэйшую палітыку па біяграфіях тых людзей што зараз жывуць і маркіроўкі такіх артыкулаў для стражэйшага рэцэнзаваньня і абмежаваньне стварэньня новага артыкула толькі зарэгістраванымі карыстачамі.

Ангельская Вікіпэдыя атрымлівае 1½-мільённы артыкул; «Вікіпэдыя» становіцца зарэгістраванай гандлёвай маркай Фундацыі Вікімэдыя; скандалы вакол біяграфій памагатых кангрэса выклікаюць грамадзкую ўвагу: шматкратныя інцыдэнты, у якіх штатныя супрацоўнікі кангрэса і арганізатар выбарчай кампаніі злоўленыя ў спробе таемна зьмяніць біяграфіі ў Вікіпэдыі, арганізатар выбарчай кампаніі сыходзіць у адстаўку.

Джымі Ўэйлз на Вікіманіі 2006 паказвае, што Вікіпэдыя дасягнула дастатковага аб’ёму і заклікае акцэнтаваць увагу на якасьці, заклік магчыма мацней усяго выяўлены ў імкненьні да 100 000 асабліва-якасных артыкулаў; створаная новы прывілей «oversight», якая дазваляе адзначаць вызначаныя вэрсіі архіваваных старонак зь недапушчальным утрыманьнем як нябачныя; Паўабарона супраць ананімнага вандалізму, уведзенага ў 2005, апыняецца больш пасьпяховай чым чакалася: абароненыя больш 1 000 старонак; Вікіпэдыя прызнаная адзін зь лепшых сусьветных брэндаў у 2006 годзе.

Вікіпэдыя працягвае расьці, прыблізна з 5 мільёнамі зарэгістраваных удзельнікаў; усе моўныя разьдзелы Вікіпэдыі разам утрымоўваюць 1,74 мільярду словаў у 7,5 мільёну артыкулаў прыблізна на 250 мовах; ангельская Вікіпэдыя ўстойліва папаўняецца на 1700 артыкулаў у дзень, дамэн wikipedia.org уваходзіць у дзясятку самых наведвальных у Інтэрнэце; публічна запускаецца Citizendium.

У студзені ангель��кі разьдзел Вікіпэдыі ўтрымоўваў больш за 2 172 800 артыкулаў, у якіх было зроблена больш за 193 207 500 зьмен. Розныя вікіпраекты ў шматлікіх абласьцях працягваюць пашыраць і паляпшаць утрыманьне артыкулаў у межах сваіх магчымасьцяў. У красавіку быў створаны 10-мільённы артыкул.

• У студзені 2002 году быў уведзены «Phase II» з праграмнага забесьпячэньня wiki, замяняючы стары UseModWiki. Напісаны Магнасам Манскам адмыслова для праекту, ён уключаў PHP wiki-рухавік.
• У ліпені 2002 году адбылася пераробка праграмнага забесьпячэньня, выкарыстоўванага ў Вікіпэдыяй; «Phase III» замяніў старэйшую вэрсію «Phase II», і стаў звацца MediaWiki. Ён быў напісаны Лі Дэніелам Крокерам у адказ на патрабаваньні праекту.
• У кастрычніку 2002 году Дэрэк Рамсэй пачаў выкарыстоўваць «бот», або праграму, дадаючы вялікую колькасьць артыкулаў аб гарадах Злучаных Штатаў; гэтыя артыкулы былі створаныя аўтаматычна з амэрыканскіх дадзеных перапісаў. Часам, падобныя боты выкарыстоўваліся раней для іншых тэм. Гэтыя артыкулы наогул добра атрымліваліся, але некаторыя карыстачы крытыкавалі іх за аднастайнасьць і аднолькавы стыль напісаньня.
• У студзені 2003 году была дададзеная падтрымка матэматычных формул TeX. Код занёс Tomasz Wegrzanowski.
• 9 чэрвеня 2003 году — ISBN у артыкулах зараз высылаюцца на старонку Special:Booksources, які прыводзіць іх утрыманьне з крыніцаў старонкі Wikipedia:Book. Раней, адрасы спасылкі ISBN былі закадаваныя, а новыя прапаноўваліся на старонцы Wikipedia:ISBN.
• Пасьля 6 сьнежня 2003 году розныя сыстэмныя паведамленьні, паказваныя карыстачам Вікіпэдыі, больш не былі гэтак складана кадаваныя, што дазваляла адміністратарам Вікіпэдыі зьмяніць вызначаныя часткі інтэрфэйсу Мэдыявікі, напрыклад паведамленьні, якія паказваюцца блякаваным карыстачам.
• 12 лютага 2004 году сэрвэрныя былі перамешчаныя з Сан-Дыега, Каліфорнія ў Тампу, Фларыда.
• 29 траўня 2004 году ўсе розныя ўэб-сайты былі абноўленыя да новай вэрсіі праграмнага забесьпячэньня MediaWiki.
• З 3 чэрвеня 2004 году адміністратары маглі зьмяняць стыль інтэрфэйсу, зьмяняючы CSS у адзінай табліцы стыляў MediaWiki:Monobook.css.
• 7 чэрвеня 2005 году ў 15:00 па Ўсходнім Стандартным Часе (ЗША) вялікая частка сэрвэраў Вікімэдыя пераносіліся праз вуліцу ў новае месца. Усе праекты Вікімэдыя ў гэты час былі прыпыненыя.

• У красавіку 2001 году Ўэйлз фармальна вызначае «нэйтральны пункт гледжаньня», асноўную непрадажную рэдакцыйную палітыку Вікіпэдыі, перафармуляваньне палітыкі «Недахопы Ўхілу», падкрэсьленую Сэнгером для Нупэдыі ўвесну або ўлетку 2000, у якім было шмат падобных асноўных прынцыпаў.
• У лютым 2002 году праблемы па рызыцы, якая складалася ў магчымым уводзе цэнзуры і камэрцыялізацыі Bomis Inc (першапачатковага ўладальніка Вікіпэдыі), прымусілі большасьць удзельнікаў гішпанскай Вікіпэдыі аддзяліцца і незалежна ўсталяваць сваю як Enciclopedia Libre. Пасьля растлумачэньня стану Вікіпэдыі і яе некамэрцыйнай прыроды пазьней у тым жа годзе, перамовы аб зьліцьці кампаній Enciclopedia Libre і паўторна заснаванай гішпанскай Вікіпэдыяй зрэдку мелі месца ў 2002 і 2003, але ніякіх высноў не было зроблена. На ліпень 2007 году, гэтыя праекты працягваюць суіснаваць як істотныя крыніцы даведкавай інфармацыі на гішпанскай мове, прыблізна з 36 700 артыкуламі (EL) і 248 800 артыкуламі (Гішпанская Вікіпэдыя) адпаведна.
• Таксама, у 2002 годзе палітыка і стылявыя праблемы былі растлумачаныя з стварэньнем Кіраўніцтва па Стылі, нараўне з мноствам іншых палітык і рэкамэндацыяў.
• У ліпені 2003 году ўведзена правіла супраць рэдагаваньня карыстачом сваёй аўтабіяграфіі.
• 28 кастрычніка 2003 году здарылася першая «сапраўдная» сустрэча Вікіпэдыстаў у Мюнхэне. Сустрэчы рушылі ўсьлед у іншых гарадах, і хутка мноства рэгулярных сустрэч Вікіпэдыстаў было ўсталявана па ўсім сьвеце. Таксама, з тых часоў паўсталі некалькі інтэрнэт-супольнасьцяў, уключаючы адно на папулярным ўэб-сайце LiveJournal.
• З 10 ліпеня да 30 жніўня 2004 году спасылкі «Wikipedia:Browse» і «Wikipedia:Browse by overview», зьмешчаныя перш на Галоўнай Старонцы, былі замененыя спасылкамі да кароткіх аглядаў. 27 жніўня 2004 году быў запушчаны Партал Супольнасьці, службовец цэнтрам высілкаў супольнасьці.
• У траўні 2006 году ў ангельскай Вікіпэдыі была ўведзеная новая асаблівасьць «oversight», дазваляючы групе высока давераных карыстачоў сьціраць старонкі, утрымоўвальныя парушэньні аўтарскіх праў або паклёпніцкую або асабістую інфармацыю. Да гэтага, выдаляць старонкі было працаёмка, таксама, выдаленыя вэрсіі заставаліся бачнымі іншым адміністратарам і маглі быць адноўленыя імі.
• У красавіку 2007 году ў выніку 4 месяцаў перагляду палітыкі працоўнай групай зь некалькіх сотняў рэдактараў, супольнасьць прагаласавала за аб’яднаньне асноўных палітык Вікіпэдыі ў адну асноўную палітыку. Прапанова не атрымлівала згоду; істотнае паданьне стала відавочным, што існая структура трох моцных, засяроджаных палітык, якія ахопліваюць адпавядные вобласьці, часта бачыліся як больш карысная для праверкі якасьці, чым адна аб’яднаная.

• У сьнежні 2002 году быў створаны першы роднасны праект — Вікіслоўнік; Ён выкарыстае тое ж праграмнае забесьпячэньне, што і Вікіпэдыя.
• 20 чэрвеня 2003 году, у той жа дзень, калі была заснаваная Фундацыя Вікімэдыя, створаны Вікіцытатнік. Празь месяц запушчаны «Wikibooks». Вікісховішча будзе ўсталяваны да канца году.
• 20 красавіка 2004 году ў ангельскім падзеле налічаецца 250 000 артыкулаў
• 7 ліпеня 2004 году, колькасьць артыкулаў на ангельскай мове дасягае 300 000.
• 20 лістапада 2004 году ў ангельскім падзеле налічаецца 400 000 артыкулаў.
• У траўні 2005 году Вікіпэдыя, паводле кампаніі Hitwise, становіцца самым папулярным даведкавым ўэб-сайтам у Інтэрнэце, апускаючы Dictionary.com на другое месца.
• 29 верасьня 2005 году колькасьць артыкулаў ангельскай Вікіпэдыі пераходзіць адзнаку ў 750 000.
• 15 жніўня 2006 году Фундацыя Вікімэдыя запускае Віківэрсытэт.

• Адзін зь першых збораў сродкаў быў праведзены з 18 лютага да 1 сакавіка 2005 году і сабраў $94 000, перасягнучы чаканьні на $21 000.
• 6 студзеня 2006 году скончыўся збор Q4 2005, сабраўшы ў агульнай колькасьці больш $390 000.
• У чэрвені 2007 году было абвешчана, што нямецкая Вікіпэдыя будзе фінансавацца дзяржавай.

Былі выпадкі, калі Вікіпэдыя блякавалася нацыянальнымі ўладамі. Да цяперашняга часу яны зьвязаныя з КНР, Іранам, Тунісам, Узбэкістанам і Сырыяй.

Кітайская Вікіпэдыя блякавалася ўжо неаднаразова. Упершыню доступ карыстачоў з КНР да сэрвэраў Вікімэдыі быў заблякаваны з 2 па 21 чэрвеня 2004. Гэта зьвязваюць з 15-і ўгодкамі падзей на плошчы Цяньаньмэнь 4 чэрвеня 1989. Другі раз доступ да Вікіпэдыі з Кітая быў абмежаваны з 23 па 27 верасьня 2004. Аднак гэтае абмежаваньне не насіла ўсёабдымнага характару і закранула не ўсіх карыстачоў у Кітаі. Чыньнікі гэтага блякаваньня дагэтуль невядомыя. Трэцяе блякаваньне дзейнічала з 19 кастрычніка 2005 году па 10 лістапада 2006 году.

Доступ да Вікіпэдыі для карыстачоў з Ірану быў зачынены 3 сьнежня 2006 году, адначасова зь іншымі папулярнымі сайтамі, напрыклад, YouTube і IMDB. Лічыцца, што гэтае блякаваньне зьвязаная з разгорнутай у краіне кампаніяй па барацьбе з уплывам заходняй культуры.

Ўэб-сайт Вікімэдыя быў заблякаваны на некалькі дзён (23 — 27 лістапада, 2006) у Тунісе.

Доступ да арабскай Вікіпэдыі быў зачынены з 30 красавіка 2008 году і не зьняты дагэтуль.

Трафік, памер і рост (Глядзі таксама: en:Wikipedia:Statistics)

Адзнакі росту ангельскай Вікіпэдыі

Дата	Колькасьць
Красавік 2003	125 000[1]
Красавік 2004	250 000
17 сакавіка 2005	500 000[2]
1 сакавіка 2006	1 000 000[3]
10 верасьня 2007	2 000 000[4]

• Вікіпэдыя:Гісторыя