Прагляд крыніцы для Удзельнік:Алёхно/Ліцьвіны

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.
[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1900-14).jpg|значак|Ліцьвіны ў [[Беларускі нацыянальны строй|народных строях]], канец XIX — пачатак XX ст.]]

'''Ліцьвіны'''<ref name="BKP-2005">{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}</ref> ('''літвіны'''<ref name="BKP-2005"/>, '''літва'''; {{мова-be-old|литвины|скарочана}}<ref name="ESBM-6">{{Літаратура/ЭСБМ|6к}} С. 12.</ref>) — гістарычнае найменьне і саманазва ўраджэнцаў [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася поруч з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 46, 96.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref name="Arlou-2012-156">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref><ref>Багдановіч А. Да пытання аб ужыванні назвы «Русь» на тэрыторыі Беларусі ў XIV—XVI стст. // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Серыя 3, Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. Права. № 1, 1996. С. 3—5.</ref><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 320—321.</ref>. Па [[Крэўская унія|Крэўскай уніі]] «ліцьвінамі» называліся каталікі ВКЛ у канфэсыйным сэнсе, а таксама ўсё жыхарства ў нацыянальным сэнсе, у той час як «русінамі» (а таксама «ліцьвіны рускае веры», «ліцьвіны грэчаскага закону» і да т. п.) у ВКЛ называліся праваслаўныя ў канфэсыйным сэнсе<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. С. 81.</ref><ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48.</ref>. 
Паводле энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» 1989 году, 4-га тому [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-га тому [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год), гэта назва жыхароў Вялікага Княства Літоўскага, пераважна заходніх [[беларусы|беларусаў]] і ўсходніх [[летувісы|летувісаў]] у XIV—XVIII стагодзьдзях, якая ў XVI—XVIII стагодзьдзях набыла гучаньне палітоніма — дзяржаўна-палітычнага вызначэньня ўсяго насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]], [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 382.</ref><ref name="Cakvin-1999">[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны // {{Літаратура/БЭ|9к}} С. 314.</ref>. У XVI—XVIII стагодзьдзях назва «ліцьвіны» была найбольш абагульняльнай этнанімічнай формай самасьвядомасьці беларускага народу і адлюстроўвала найбольш шырокі ўзровень яго нацыянальнае кансалідацыі<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 48—49.</ref><ref>Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. С. 172, 176.</ref>.

== Паходжаньне ==
{{Асноўны артыкул|Літва старажытная}}
[[Файл:Litva. Літва (1009).jpg|значак|Першы пісьмовы ўпамін [[Літва старажытная|Літвы]] ({{мова-la|«Litua»|скарочана}} — чытаецца як «Літва»), 1009 г.]]

Пачатковай формай назвы народу ёсьць форма «ліцьвін» (''Литвинъ'', ''Litwini'', ''Lethowini''), якая ўжываецца ў розных (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх ды іншых) [[Сярэднявечча|сярэднявечных]] крыніцах<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 52, 64, 73, 303, 388.</ref>.

Нако��т этнічнага паходжаньня ліцьвінаў беларускія гісторыкі маюць розныя погляды:
* літва была заходнеславянскім народам ([[Люцічы|люцічы]]), які ў раньнім сярэднявеччы перасяліўся ў [[Панямоньне]] ([[Вацлаў Пануцэвіч]]<ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 236—255, 291—294.</ref>, [[Павал Урбан]]<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 58—72.</ref>, [[Алесь Жлутка]]<ref>{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 106—107.</ref>);
* ад пачатку [[Балтыйскія мовы|балтыйская]] літва жыла пераважна ў [[Вяльля|Вялейска]]-[[Нёман]]скім міжрэччы і зазнала славянізацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім ужо ў XIII—XIV стагодзьдзях ([[Мікола Ермаловіч]]<ref>Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае. — Менск: Беллітфонд, 2000.</ref>, [[Аляксандар Краўцэвіч]]<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008.</ref><ref name="Kraucevic-2013-10">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 10.</ref>);
* назва «літва» пашырылася ў якасьці азначэньня грамадскае супольнасьці (прафэсійныя ваяры) асоб рознага этнічнага паходжаньня ([[Зьдзіслаў Сіцька]], [[Зьміцер Сасноўскі]]);
* літва была ўсходнегерманскім ([[Готы|гоцкае]] групы) народам, які славянізаваўся ў Вялікім Княстве Літоўскім у XIII—XIV стагодзьдзях, утварыўшы канфэсійную супольнасьць «ліцьвінаў» (Алёхна Дайліда<ref>Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/Pacatki_Vialikaha_kniastva_Litouskaha_ad_stvarennia_da_Kreuskaj_unii.html Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019]; сьціслая вэрсія кнігі: [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/Vytoki_Vialikaje_Litvy.html Вытокі Вялікае Літвы. Менск, 2021.]</ref><ref>[[Сяргей Тарасаў|Тарасаў С.]] [https://esxatos.com/tarasau-recenziya-na-zbornik-artykulau-z-dadatkami-daylidy-pachatki-vyalikaga-knyastva Рэцэнзія на зборнік артыкулаў з дадаткамі А. Дайліды «Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі»], Эсхатос, 2019 г.</ref>).

Пры розных поглядах на этнічнае паходжаньне літвы розныя беларускія гісторыкі згаджаюцца, што ліцьвіны ўжо ў XIV—XV стагодзьдзях былі славянамі паводле мовы і сьвядомасьці і складалі адзін народ з славянскім жыхарствам Вялікага Княства Літоўскага (надаўшы яму нацыянальную назву «ліцьвінаў»).

== Тытульны народ у праўных крыніцах Вялікага Княства Літоўскага==

Адным зь першых сьведчаньняў нацыянальнае кансалідацыі тытульнага народу ліцьвінаў у ВКЛ ёсьць утварэньне Літоўскае мітраполіі ў 1299 г. Дакумэнты гэтае мітраполіі не захаваліся, але ў бізантыйскіх крыніцах яе мітрапаліт меў тытул "мітрапаліта Літвы" (''μητροπολίτης Λιτβων''). Бізантыйскія афіцыйныя лісты 1364 і 1380 гг. паведамляюць, што Літоўская мітраполія была адноўлена ў 1354 г. "на жаданьне '''''народу'''''" Літвы<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} с. 50.</ref>. 

Паводле прывілея Ягайлы 1387 г. і ліста Ягайлы і Вітаўта да віленскага біскупа Васілы з 1397 г., Віленскае каталіцкае біскупства было створана для "нацыі ліцьвінаў" (''nacione Lithvanos''), "народу літоўскага" (''gentem Lithuanicam'')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} с. 165, 171.</ref>. Віленскае біскупства абыймала ўсе землі ўласна ВКЛ з Падняпроўем і Палессем (якія і называліся "Літвой" або "Літоўскім княствам"), у той час як Жамойцкае біскупства было створана ў 1417 г., паводле слоў прывілея вялікага князя Вітаўта, для асобнага "жамойцкага народу" (''gens Samagitarum''). 

Першыя віленскія біскупы адзначаны ў дакумэнтах як "літоўскае нацыі" або "родам ліцьвін": Якуб Пліхта (1398–1407) (''vicarium Lythuanie, eiusdemque '''nacionis''' et lingue''), Мікалай Дзяжковіч (1453–1467) (''Nicolaus Dzierzgowicz dictus, '''natione Lituanus'''''), Андрэй Гасковіч (1481–1491) (''Andreas Petri Goschovicz de Vilna, '''natione Lituanus''''')<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} с. 182-183.</ref>.

[[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага.jpg|міні|Тытульны ліст [[Статут ВКЛ 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага]] 1588 году]]

У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва «Ліцьвіны» (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''А мне великому князю Казимиру блюсти Псковитина как и своего Литвина; також и Псковичом блюсти Литвина, как и Псковитина''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, [https://books.google.by/books?id=u5cNAAAAQAAJ&pg=PA93&dq=%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0+%D0%BA%D0%B0%D0%BA+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiLrev6ur38AhVL3KQKHdIgBMMQ6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%BA%D0%B0%D0%BA%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&f=false 73].</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Киянина, как и Литвина, во чти держати''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, [https://books.google.by/books?id=emdcAAAAcAAJ&pg=PA34&dq=%D0%9A%D1%96%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiDx_Luu738AhUb57sIHavtDKIQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=%D0%9A%D1%96%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0&f=false С. 34].</ref><ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''содноченья народу Літовского с Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бо касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, дакананае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літовской''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станов]] літовскіх''» (то бо да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 211.</ref>.

У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>:
{{Цытата|...В том панстве Великом Князстве Литовском и во всих землях ему прыслухаючых достойностей духовных и свецких, городов, дворов и кгрунтов, староств в держаньи и пожываньи и вечностей жадных чужоземцом и заграничником ани суседом таго панства давати не маем; але то все мы и потомки нашы Великие Князи Литовские давати будуть повинны только '''Литве''' а Руси, родичом старожытным и врожонцам Великаго Князства Литовского и иных земль тому Великому Князству належачых. <...> ...Але на достоенства и всякий вряд духовный и свецкий не маеть быти обиран, ани от нас Господаря ставлен, только здавна продков своих уроженец Великого Князства Литовского '''Литвин''' и Русин.}}

{{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}}

У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымского закону Литве, а греческого Руси''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літовская''», «''станы літовскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>:
{{Цытата|…Што вышей о народе том славном Великого Князства ач двоего закону хрестианского людей, але '''одного и однакого народу''' описано и поменено, (...) ровно и однако яко и рымского и всякого хрестианского закону и веры людех у Великом Князстве Литовском и во всих землях ку нему прыслухаючых належыт, гдыж сполне межы собою и с собою в одном панстве Великом Князстве Литовском и землях ему прыслухаючых и в границах одных мешкают и '''одным народом суть'''…}}

У акце Люблінскае уніі, выдадзеным прадстаўнікамі ВКЛ на сойме ў Любліне 1 ліпеня 1569 г., “літоўскі народ” (адзін з стваральнікаў Рэчы Паспалітае “абодвух народаў”) прадстаўлялі: гетман вялікі літоўскі і кашталян віленскі Грыгор Хадкевіч, ваявода троцкі Стэфан Збараскі, падканцлер і кашталян троцкі Астафей Валовіч, маршалак вялікі літоўскі і стараста ковенскі Ян Хадкевіч, біскуп віленскі Валяр’ян Пратасевіч, падскарбі земскі Мікалай Нарушэвіч, маршалак дворны Мікалай Крыштаф Радзівіл, крайчы літоўскі Ян Кішка, стольнік літоўскі Мікалай Дарагастайскі, а таксама паслы зь зямель і паветаў ВКЛ: з Троцкага ваяводства – падкаморы Андрэй Дзежка, харужы Троцкай зямлі Касьпер Раецкі, Міхайла Варона, з Жамойцкай зямлі  – падкаморы Мікалай Станкевіч Білевіч, зь Віцебскага ваяводства – гараднічы віцебскі Андрэй Кісель, падсудак віцебскі Тымафей Гурко, з Мсьціслаўскага ваяводства – Ісай Шчолкан, Грыгор Макароўскі, зь Менскага ваяводства – харужы дворны ВКЛ Васіль Рагоза, зь Вількамірскага павету – Мікалай Конча, Крыштаф Размысовіч, зь Пінскага павету – войскі пінскі Станіс��аў Шырма, падсудак пінскі Іван Дамановіч, з Мазырскага павету – Фёдар Л��нковіч, Ян Клопат, з Рэчыцкага павету – пісар земскі рэчыцкі Андрэй Халецкі, Ізмайла Зянковіч, і інш.<ref>Akta unji Polski z Litwą 1385–1791. Kraków, 1932. №149. с. 355-357.</ref>

 [[Файл:Leŭ Sapieha. Леў Сапега (1616).jpg|значак|[[Леў Сапега]]]]

У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ:
{{Цытата|И то ест наша волность, которою се мы межи иншыми народы хрестиянскими хвалимъ, же пана, ижбы водле воли своее, а не водле правъ наших пановал, над собою не маем, а яко славы учстивое, такъ живота и маетности волно уживаем. <...> А если которому народу встыдъ правъ своихъ не умети, поготовю намъ, которые '''не обчым яким языком, але своимъ власнымъ права списаные маем''' и кождого часу, чого намъ потреба ку отпору всякое кривды, ведати можемъ.}}

За часу караляваньня замежнае дынастыі Вазаў (1589–1668) яе контррэфармацыйная палітыка імкнулася разлучыць народ ВКЛ зноў па канфэсыйнай прыкмеце на “літву” (католікаў) і “русь” (праваслаўных або уніятаў). Але ў палітычным і нацыянальным сэнсе “літоўскім народам” працягваў называцца ўвесь народ Вялікага Княства Літоўскага (у сэнсе прывілеяў 1563–1568 гг. і умоў Люблінскае уніі 1569 г.), які ў сэнаце Рэчы Паспалітае прадстаўлялі ваяводы і кашталяны віленскія, троцкія, полацкія, віцебскія, мсьціслаўскія, смаленскія, менскія, наваградскія і берасьцейскія. У 1569–1795 гг. гэтыя пасады займалі пераважна роды Сапегаў, Радзівілаў, Хадкевічаў, Валовічаў, Вішнявецкіх, Агінскіх, Слушкаў, Тышкевічаў, Пацеяў і інш.

У акце “Каэквацыі літоўскіх станаў” 1697 г. (таксама вядомым як акт Каэквацыі “літоўскага народу”) ВКЛ прадстаўлялі: кашталян віцебскі Міхал Коцел, харужы ашмянскі Станіслаў Пазьняк, цівун і пісар троцкі Міхал Шчука, інстыгатар ВКЛ і войскі гарадзенскі Станіслаў Рукевіч, кухмістр ВКЛ і стараста ваўкавыскі Крыштаф Камароўскі, падсудак Віцебскага ваяводства Язэп Гурко, падкаморы берасьцейскі Людвік Пацей, харужы мсьціслаўскі Марцыян Валовіч, стараста менскі і чачэрскі і дэпутат ад Менскага ваяводства Крыштаф Завіша, стараста мазырскі Міхал Халецкі і інш.<ref> Volumina Legum. T. 5. Petersburg, 1860. s. 420-421.</ref><ref>[https://www.facebook.com/groups/zyvielitva/permalink/2932402633710648]</ref>

== Гісторыя ==
=== Да ўтварэньня Вялікага Княства Літоўскага ===
Хаця этнакультурная сытуацыя ў Літве 10–13 ст. застаецца няяснаю, беларускія гісторыкі мелі бачаньне на пашырэньне славянскае культуры і хрысьціянства ў Літве ўжо ў 11–12 стагодзьдзях<ref>Э. Зайкоўскі. Этнічная i канфесійная сітуацыя ў гістарычнай Літве на рубяжы XIV–XV стст. // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV–XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. Мінск, 2011. с. 20-25.</ref><ref>Ю. Заяц. История белорусских земель Х – первой половины ХІІІ в. в отображении летописей и хроник Великого княжества Литовского. // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 12. Мн., 1997. с. 88</ref><ref> Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. с. 79-80, 94.</ref>.

Шчыльныя і прыязныя дачыненьні літвы з полацка-менскімі князямі відаць у падзеях 1128–1132 гадоў, калі кіеўскія князі хадзілі «''во Литву ко Изяславу''», а «''…Киянъ тогда много побиша Литва''», у 1159–1167 г., калі менскі князь Валадар вадзіў літву ў паходы на Польшчу і на Полацк, у 1180 г., калі літва дапамагала полацка-менскім князём у вайне супраць смалянаў, у 1198 г., калі літва разам з палачанамі хадзіла на [[Вялікія Лукі]], і іншых падзеях. Летапісы ВКЛ апавядаюць пра літоўскага князя Гінвіла-Юрыя (паводле хронікі Ратунда, ён хрысьціўся ў праваслаўі ў Наваградку ў 1148 г., а памёр у 1199 г. у Оршы), што ён “''з псковяны і з смоляны воевал ся долго о граніцы прылеглые''”. Ад 1200 г. літва разам з полацка-менскімі князямі ваявала проці крыжакоў: полацкі княжыч Усевалад быў зяцем літоўскага князя Даўгерда (“аднаго з самых магутных ліцьвінаў”), “быў як яго зяць для іх амаль сваім”, “часта ачольваў іхнія войскі” ды “заўжды памагаў ліцьвінам і радаю, і справаю”. У 1216 і 1223 г. полацкія князі зьбіралі “вялікае войска з русінаў і ліцьвінаў” для паходу на крыжакоў<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 35-37.</ref>. 

=== У Вялікім Княстве Літоўскім ===
[[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (XVIII).jpg|значак|Кароль [[Міндоўг]] (выява з шляхецкага зборніка 18-га ст.)]]

Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а ёсьць меркаваная{{Заўвага|Разглядаецца дасьледінкамі як фальсыфікат канца XIV ст.<ref name="Zlutka-2005-41">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} С. 41.</ref>}} грамата 1261 году, дзе ён мянуе свой народ у [[Лацінская мова|лаціне]] «''Litwinos''» («ліцьвіны»), а сябе тытулуе «''rex Litwinorum''» — «гаспадар ліцьвінаў»<ref name="Zlutka-2005-43">{{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях|к}} с. 43.</ref>.

Менскі дасьледнік Алёхна Дайліда мяркуе, што назоў “ліцьвіны” ў першым пэрыядзе ВКЛ, да Крэўскай уніі (у 1238–1385 гг.) быў назовам мясцовае евангеліцкае канфэсыйнае супольнасьці і ўласна “Літоўскім” Вялікае Княства было названа падчас стварэньня з гэтым канфэсыйным сэнсам, – чым тлумачыцца імклівае пашырэньне ідэнтычнасьці “ліцьвінаў” у ВКЛ, крыжовыя паходы на ВКЛ розных каталіцкіх дзяржаў (з адпаведнай фразэалёгіяй: “вераадступныя хрысьціяне ліцьвіны” (''perfidos christianos Letoinos'', 1245 г.), пагроза “для веры” палякаў у 1294 і 1319 г. і т.п.), стварэньне Літоўскае мітраполіі ў 1299 г., славянізацыя ліцьвінаў і іншыя гістарычныя факты<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 50-52.</ref>.

Польскі дакумэнт 1257 г. паведамляе, што {{Не перакладзена|Лукаў (Польшча)|Лукаў|pl|Łuków}} (70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]]) месьціўся “на мяжы зь ліцьвінамі” (''in confinio Letwanorum''). Крыжацкія сьведчаньні 13–14 ст. шматкроць кажуць, што Горадня месьціцца ў Літве і ў Гарадзенскай воласьці жывуць ліцьвіны (''Lethowini'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 56.</ref>. У крыжацкім помніку “Паведамленьні аб літоўскіх дарогах” (складзены між 1384 і 1401 гг.) “Аўкштота або вышняя Літва” (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймае Вільню, Горадню, Ваўкавыск, Слонім, Наваградак, Крэва і Валожын. Складзены ў канцы XIV ст. «[[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]]» улучаў большасьць гарадоў на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] у разьдзел “''літоўскія гарады''”<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Спіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 392.</ref>, сярод іх [[Ворша]], [[Полацак]], [[Віцебск]], [[Слуцак]], [[Менск]], [[Наваградак]], [[Барысаў]], [[Крычаў]]<ref name="Arlou-2012-156"/>. 

[[Файл: Vilnia, Pračyścienskaja. Вільня, Прачысьценская (I. Trutnev, XVII, 1870).jpg|значак|Віленскі (мітрапалічы) збор Прачыстае, збудаваны вялікім князем Альгердам у 1347 г. (паводле малюнка 17-га ст.)]]

У 1299 г. была створана [[Літоўская мітраполія]]: яна абыймала Наваградскае, Полацкае і Тураўскае біскупствы (менаваныя ў бізантыйскім лісьце 1361 г. “літоўскімі” (των Λιτβων). Мітрапаліт меў тытул “мітрапаліт Літвы” (μητροπολίτης Λιτβων) і меў намесьнікаў у Горадні і Вільні (“''из старины''”, як адзначана ў лісьце 1451 г.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 50.</ref>. Літоўская мітраполія была першаю ўстановаю, на грунце якое адбылася кансалідацыя тытульнага народу ВКЛ, народу ліцьвінаў, што ясна відаць зь бізантыйскага дакумэнта пра падзеі 1354 г., які кажа, што Літоўская мітраполія была тады адноўлена на жаданьне “народу” Літвы: 
{{Цытата|«…магутны князь Літоўскае зямлі (Альгерд) <…> гатовы быў на ўсё, каб <…> яго край быў самастойным і быў паднесены на ўзровень мітраполіі, кіраванае ўласным мітрапалітам, пра што і прасіў сьвяты і высокі збор; і гэты збор <…> паставіў пасланага адтуль і прызнанага дастойным кандыдата (Рамана) на мітрапаліта таго краю, згодна з жаданьнем '''яго народу''', зь мясцовымі патрэбамі і жаданьнем згаданага князя»<ref>Памятники древнерусского канонического права / Русская историческая библиотека, т. 6. Санкт-Петербург, 1880. Прил., №15. стб. 94.</ref>.}}

[[Файл: Vilenskija mučaniki. Віленскія мучанікі (1417).jpg|значак|[[Віленскія мучанікі]]-ліцьвіны Антоні (Круглец), Ян (Кумец) і Яўстах (Няжыла) (выява каля 1417 г.)]]

Ліцьвінамі былі [[віленскія пакутнікі]] 1347 году — Кумец, Круглец і Няжыла, дваране вялікага князя [[Альгерд]]а. Жывоты кажуць, што яны былі “''родомъ Литвы''”, “''Литовския ж им имена Кроуглець, Коумець, Нежило''”<ref>Baronas D. Trys Vilniaus kankiniai: gyvenimas ir istorija. — Vilnius, 2000. S. 252, 268, 278, 286.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 60.</ref>, прытым пабочныя зьвесткі яўна сьведчаць аб канфэсыйным характару гэтае ідэнтычнасьці “літвы”<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 50-51.</ref>.

Шматлікія сьведчаньні розных крыніц аб Крэўскай уніі і зьнітаванай зь ёй рэлігійнай рэформе 1387–1388 гг. у Літве паказуюць, што пераводзілі на каталіцтва (меншаю часткаю) і на праваслаўе (большаю часткаю) канфэсыйную супольнасць ліцьвінаў (вернікаў былое Літоўскае мітраполіі), – з чаго робіцца зразумелым як пашырэнь��е ад таго часу назову “літва”, “ліцьвіны” як агульнанацыянальнага, так і славянскі моўны і культурны характар гэтага тытульнага народу ВКЛ<ref>Крэўская рэлігійная рэформа і яе наступствы // Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019.</ref>. “Літоўскімі” ад таго часу называюцца ўсе князі ВКЛ (незалежна ад веравызнаньня{{Заўвага|Напрыклад, пад 1399 г.: «''А се имена убитыхъ князей Литовскихъ: князь великий Андрей Олгердовичь Полотцкий, князь велики Дмитрей Олгердовичь Брянский, братъ ихъ изъ двоюродныхъ князь Михайло Евнутьевичь, внукъ Гедиманов, князь Иван Дмитриевич Киндырь, <...> князь Левъ Кориадовичь, князь Михайло Васильевичь, да братъ его князь Семенъ Васильевичь, князь Михайло Подберезский, да братъ его князь Александръ, <...> князь Андрей Дрютский, князь Монт Толунтович, князь Иван Юрьевич Бельский…''»</ref>ПСРЛ, т. 11. М., 2000. с. 174.</ref>.}}), існуе “літоўскі” ваенны звычай (напрыклад, у друцкага князя Івана Бабы ў 1432 г.: “''изрядивъ свой полк с копьи по литовски''”), літоўская мерная сыстэма (з “літоўскі рублём”, “літоўскім грошам”, “літоўскім локцем”, “літоўскім гарнцам” і г.д.)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 80-81, 197-207.</ref>.

У 1406 годзе, паводле [[Хроніка літоўская і жамойцкая|Хронікі літоўскай і жамойцкай]], адзін з баяраў вялікага князя літоўскага [[Вітаўт]]а — «''Андрэй ліцьвін''» — на перамовах, калі Вітаўт важыўся ўкласьці мір зь непрыяцелем, крыкнуў вялікаму князю: «''Не міры, Вітаўце, не міры''»{{Заўвага|[[ПСРЛ]]. Т. 32. — М.: Наука, 1975. С. 78.}}. Дзеля гэтага Вітаўт даў Андрэю прозьвішча «Няміра», і ад яго пайшоў баярскі род [[Неміровічы|Неміровічаў]]<ref name="Jermalovic-2000-37"/>.

[[Файл:Grunvaldzkaja bitva. Грунвальдзкая бітва (1474-83).jpg|міні|Ліцьвіны (праваруч) на [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкім полі]] 15 ліпеня 1410 г.]]

[[Файл:Bieł-čyrvona-bieły ściah. Бел-чырвона-белы сьцяг (1579).jpg|значак|Ліцьвіны вызваляюць [[Полацак]] з-пад [[Маскоўская дзяржава|маскоўскай]] акупацыі, 1579 г.]]

У [[Грунвальдзкая бітва|Грунвальдзкай біцьве]] 1410 году ад Літвы бралі ўдзел [[Вільня|віленская]], [[Наваградак|наваградзкая]], [[берасьце]]йская, [[ваўкавыск]]ая, [[віцебск]]ая, [[Горадня|гарадзенская]], [[Дарагічын (Падляскае ваяводзтва)|дарагічынская]], [[кіеў]]ская, [[Коўна|ковенская]], [[Камянец-Падольскі|крамянецкая]], [[Ліда|лідзкая]], [[Меднікі|медніцквая]], [[Мельнік|мельніцкая]], [[пінск]]ая, [[Полацак|полацкая]], [[Трокі|троцкая]], тры [[смаленск]]ія, [[старадуб]]ская ды іншыя харугвы. Разам, з 40 літоўскіх харугваў, 28 былі з [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Знешняя палітыка Вітаўта: заходні накірунак // Наш радавод. Кн. 2, 1990. С. 173.</ref><ref>Русіновіч К. [http://www2.polskieradio.pl/eo/print.aspx?iid=135324 Шлях на Грунвальд], [[Беларуская рэдакцыя Польскага Радыё]], 9 ліпеня 2010 г.</ref>. Усе яны выступілі пад гербам [[Пагоня]]й, апрача 10 вялікакняскіх, якія выступілі пад гербам [[Калюмны|Калюмнамі]]<ref>Воюш І. Пратаформы інфармацыйна-камунікацыйнай дзейнасці падчас княжання Вітаўта (другая палова XIV — пачатак XV ст.) // Журнал Белорусского государственного университета. Журналистика. Педагогика. № 1, 2017. С. 9.</ref>.

Віленскі біскуп [[Якуб Пліхта]] (1398–1407) паходзіў «зь Літвы, зь ейнага народу і мовы»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 27.</ref> ({{мова-la|«Johannis dicti Plychta… vero vicarium Lythuanie, eiusdemque nacionis et lingue»|скарочана}}<ref>Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Nr. 81. — Kraków, 1939. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=1WssAAAAIAAJ&dq=Plychta+vero+Lythuanie&focus=searchwithinvolume&q=Plychta+vero S. 61].</ref>), а пазьней віленскімі біскупамі былі [[Мацей зь Вільні]] (1422—1453) “родам ліцьвін” (''origine Lytwanum''), [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]] (1453—1467) “з народу ліцьвінаў” (''natione Lituanus''), [[Ян Ласовіч]] зь Вільні (1468—1481) “ліцьвін” (''Lithuanus'') ды [[Андрэй Гасковіч]] зь Вільні (1481—1491) “з народу ліцьвінаў” (''natione Lituanus'')<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Wł. Abracham, J. Fijałek, J. Rozwadowski et al. — Kraków etc.: Gebethner i Wolff, 1914. S. 152—158.</ref>.

У летапісным апавяданьні пра [[Бітва пад Хойніцамі|бітву пад Хойніцамі]] 1454 году вялікі князь Казімер называў «''мае верныя слугі літва''» паноў [[Алехна Судзімонтавіч|Алёхну Судзімонтавіча]], Багдана Андрушкавіча, Яна Кучука, Станьку Касьцевіча і Івана Ільлініча<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 206.</ref>. У 1492 годзе, у час паднясеньня на вялікакняскі сталец [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]], маршалак дворны Літавор Багданавіч Храбтовіч ад імя ўсіх літоўскіх князёў і паноў ([[Алелькавічы|Алелькавічаў]], [[Гальшанскія|Гальшанскіх]], [[Глінскія (род)|Глінскіх]] ды іншых) выступіў з прамовай да гаспадара, у якой казаў: «''памятай, што над літвой пануеш''» і «''просім цябе, каб <…> праўдзівым літоўскім і Вітаўтавым прыкладам нас радзіў і судзіў''»<ref>Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. T. II. — Warszawa, 1846. S. 293—294.</ref>.

У Кракаўскім унівэрсытэце у XV—XVI стагодзьдзях “ліцьвінамі” (''Lithuanus'') запісваліся ўсе студэнты з Вялікага Княства Літоўскага (зь [[Вільня|Вільні]], [[Дарагічын]]а, [[Менск]]у, [[Полацк]]у, [[Пінск]]у, [[Клецк]]у і інш.), у тым ліку [[Францішак Скарына]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994">Дубавец С., Сагановіч Г. [https://web.archive.org/web/20080720173405/http://knihi.com/vy/letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. — Менск, 1994.</ref>.

[[Файл:Lićviny. Ліцьвіны (1608).jpg|значак|Ліцьвіны (Litvani) з «Nova et acurata totius Europae tabula», 1608 г.]]

Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай (1569 г.) ураднікі з усіх ваяводстваў Вялікага Княства Літоўскага прадстаўлялі ў сенаце “літоўскі народ” ВКЛ, чым выказвалі сваю дзяржаўна-нацыянальную самасьвядомасць. «''Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адменных звычаяў''», — пісаў у сваім лісьце да [[Крыштап Мікалай Радзівіл «Пярун»|Крыштапа Радзівіла]] [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер]] [[Леў Сапега]] ў канцы XVI ст.<ref>{{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4к}} С. 95.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 321.</ref>

У статуце Літоўскага Трыбуналу (“''Способ прав трыбунальскіх''”) 1581 г. канцлер вялікі літоўскі Астафей Валовіч пісаў: “''На тых сойміках вышей менованых кождое воеводство, земля або повет обіраті мають, і будуть повінны, межы собою особ годных богобойных, цнотлівых, '''прав і звычаев''' оного панства Велікаго князства Літовского умеетных''”, прытым было заўважана, што “''земля Жомойтская іж своі волності і звычаі особлівые мають... ''”. Літоўскі Трыбунал быў найвышшым судом ВКЛ да 1795 г. 

[[Файл:Litva. Літва (J. Müller, 1692).jpg|значак|[[Літва старажытная|Літва]]. Мапа з атлясу 1692 году (перадрукоўвалася ў 1702 годзе)]]

У 1669 г. у прадмове да сваёй “Гісторыі Літвы” А. Віюк-Каяловіч выслаўляў гетмана Паўла Яна Сапегу як героя Літвы і пісаў, што яго абралі ваяводам віленскім і вялікім гетманам літоўскім “просьбамі ўсіх, на жаданьне войска і па выбару арыстакратыі” («''omnium votis, studiis exercitus, nobilitatis suffragiis, auctoritate Regia, Palatinus Vilnensis et supremus Lituanae Militiae Imperator dictus''»)<ref>Короткий В. Русь, Литва, Москва между Рюриковичами и Палемоновичами в «Литовской истории» Альберта Виюка-Кояловича // Senoji Lietuvos literatūra. – №27, 2011. с. 275.</ref>.

[[Файл: Horadnia, Sapieha. Горадня, Сапега (1716).jpg|значак|Сойм у палацы Сапегаў у Горадні (малюнак 1716 г.)]]

[[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]]

“Каэквацыя” (ураўнаньне) правоў літоўскага народу 1697 г. спрыяла ўтварэньню адзінага “Польскага” шляхецкага народу Рэчы Паспалітае, але патрыятычная шляхта Літвы на працягу ўсяго 18-га стагодзьдзя падкрэсьлівала сваю нацыянальную адметнасьць ад палякаў. 

“Літоўскія патрыёты” і “Айчына Вялікае Княства Літоўскае” вядомы з розных дакументаў соймікаў ВКЛ 18-га стагодзьдзя. Напрыклад, у 1729 г. соймік Віленскага ваяводства на чале з Багуславам Янам Чыжом, старастам прапойскім, даручыў паслом на вялікі сойм Бенедыкту Вольскаму і Яну Гарайну патрабаваць раздаваньня пасад у ВКЛ толькі “літоўскім” ураднікам і казаў аб “заслугах перад Айчынай” канцлера Міхала Вішнявецкага, кашталяна віцебскага Марцыяна Агінскага і канюшага ВКЛ Міхала Радзівіла<ref> Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. т. 8. Вильна, 1875. №163</ref>. 

У 1738 г. падчашы віленскі Ян Гарайн і судзьдзя гродскі віленскі Багуслаў Ян Чыж паклалі падваяводзе віленскаму Мікалаю Петрушэвічу інструкцыю для паслоў Віленскага ваяводства, у якой пісалі аб “заслугах для Айчыны” “патрыётаў” ВКЛ – маршалка Трыбунала Страшэвіча, падкаморага браслаўскага Рудаміны, падваяводы віленскага Петрушэвіча, стражніка ВКЛ Антонія Пацея, пісара ВКЛ Дамініка Валовіча, кашталяна віцебскага Юрыя Тышкевіча<ref> Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. т. 8. Вильна, 1875. №164</ref>.

У 1756 г. соймік Наваградскага ваяводства на чале з мастаўнічым аршанскага павету Ігнацыем Якавіцкім патрабаваў ад галоўнага сойму, каб “Літоўскія ўрады” не раздавалі “каронным” (палякам) ды згадваў “заслугі для Айчыны нашай” канцлера ВКЛ Міхала Чартарыйскага, падканцлера Міхала Сапегі, гетмана польнага Міхала Масальскага і інш.<ref>Акты, издаваемые Виленскою археографическою комиссиею. т. 13. Вильна, 1886. №65</ref>.

Канстытуцыю гэнэральнае канфэдэрацыі ВКЛ 1764 г. прысьведчылі: біскуп віленскі Ігнацы Масальскі, кашталян троцкі Тадэўш Агінскі, чашнік ВКЛ Гервазі Аскерка, сакратар ВКЛ Томаш Зянковіч, інстыгатар ВКЛ Андрэй Зянковіч, канонікі віленскія Томаш Корсак, Мікалай Тышкевіч, Ігнацы Аскерка, стараста аршанскага павета Ян Ёзафовіч, стараста рэчыцкі Казімір Халецкі, пасол Полацкага ваяводства Ёзэф Сяліцкі, скарбнік мозырскі Станіслаў Пузына, абозны ўпіцкі Казімір Карп, войскі менскі Марцін Ваньковіч, стараста вяленскі Ян Хадкевіч, стражнік вількамірскага павета Антоні Тамашэвіч, чашнік аршанскі Казімір Рудніцкі-Сіпайла, чашнік браслаўскага павета Францішак Беліковіч, ротмістр мазырскага павета Яўхім Корсак, пісар земскі берасьцейскі Павал Бухавецкі і інш.<ref>Volumina Legum. T. 7. Petersburg, 1860. s. 60-65.</ref>.

Апошні кароль Рэчы Паспалітае Станіслаў Панятоўскі казаў: “Мы лічым сябе радавітым ліцьвінам, бо нарадзіліся і прынялі сьвяты хрост у Воўчыне (ля Бярэсьця), а будучы ў рыцэрскім стане, займалі пасаду Літоўскага стольніка”<ref>А. Мальдзіс. Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII стагоддзя. Мн., 1982. с. 89.</ref>.

Апошні падскарбі вялікі літоўскі Міхал Клеафас Агінскі ў сваіх мэмуарах пісаў: “Найславутшыя роды Польшчы пераважна вядуць сваё паходжаньне зь Літвы. Чартарыйскія, Радзівілы, Агінскія, Сапегі, Тышкевічы, Пацы, Сангушкі – то ліцьвіны”<ref>Pamiętniki Michała Ogińskiego o Polsce i Polakach: od roku 1788 aż do końca roku 1815. T. III. Poznań, 1871. s. 190.</ref>.

[[Файл:Tadevuš Kaściuška. Тадэвуш Касьцюшка (K. Wojniakowski, 1800-11).jpg|міні|[[Тадэвуш Касьцюшка]]]]
Водца [[Паўстаньне 1794 году|паўстаньня 1794 году]] [[Тадэвуш Касьцюшка]], ураджэнец [[Слонімскі павет|Слонімшчыны]], казаў: «''Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны?''». У лісьце да маскоўскага гаспадара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]] за два гады да сьмерці ён пісаў: «''Нарадзіўся я ліцьвінам…''»<ref name="Arlou-2012-157">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 157.</ref>.

=== Пасьля Захопу (1795 г.) ===
[[Файл:Lićvinka. Ліцьвінка (1825).jpg|значак|[[Шляхта|Шляхцянка]]-ліцьвінка ў сьвяточным строі (паводле моды таго часу). {{Артыкул у іншым разьдзеле|Жорж Жак Гатын|Ж. Гатын|ru|Гатин, Жорж Жак}}, 1825 г.]]

{{Падвойная выява|справа|Литвины из альбома Яна Левицкого 2.jpg|111|Biełarusy, Mahiloŭ. Беларусы, Магілёў (1882) (2).jpg|101|«Ліцьвіны. Сяляне з ваколіцаў [[Вільня|Вільні]]» (1841 г.) і «Тыпы беларусаў [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]» (1882 г.)}}

Ліцьвінамі працягваў называцца наш народ (усіх канфесый) да 1840-х гадоў. Вальнае прымусовае перайменаваньне расейскімі ўладамі ліцьвінаў у “беларусаў” ішло ад 1840-х гадоў (ад часу скасаваньня уніяцкае царквы ў 1839 г. і скасаваньня дзеяньня Літоўскага Статуту ў 1840 г.), а асабліва пасьля задушэньня паўстаньня 1863 г. (гл. разьдзел “Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў»”). 

Працягвалі менаваць сябе ліцьвінамі многія нашыя грамадскія дзеячы: заснавальнік новай беларускай драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснай літаратурнай беларускай мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] (1808—1884), які нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Рэчыцкі павет|Рэчыччыне]] і [[Менскі павет|Меншчыне]]<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — {{Менск (Мн.)}}, 1958. с. 362.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/>, народжаны на [[Слуцкае княства|Случчыне]] паэт [[Уладзіслаў Сыракомля|Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч)]] (1823—1862) (сучасьнікі менавалі яго «лірнікам літоўскім»<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-324"/>, «літоўскім паэтам», «песьняром Літвы», а сам ён неаднаразова казаў «Я — ліцьвін» і падкрэсьліваў, што і яго прапрадзед быў «шчырым ліцьвінам»<ref>[[Кастусь Цьвірка|Цвірка К.]] Лірнік беларускай зямлі // Уладзіслаў Сыракомля. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: «Кнігазбор», 2006. С. 3.</ref>), пісьменьнік [[Арцём Вярыга-Дарэўскі]] (1816—1884), які нарадзіўся на [[Полацкае ваяводзтва|Полаччыне]] і жыў у [[Віцебск]]у<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994"/><ref>Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 324—325.</ref>, славуты навуковец [[Ігнат Дамейка]] (1802—1889)<ref>Ян Чачот. Выбраныя творы. — {{Менск (Мінск)}}: Беларускі кнігазбор, 1996. С. 9.</ref><ref>[[Станіслаў Лясковіч|Лясковіч С.]] [https://web.archive.org/web/20090924033606/http://dyatlovo.com/modules/content/index.php/ignat-dameika-naciy Да пытаньня нацыянальнага самавызначэньня Ігната Дамейкі] // Лідскі летапісец. № 19.</ref>, пісьменьніца [[Эліза Ажэшка]] (1841—1910)<ref>Шчарбачэвіч Н. [http://zviazda.by/be/news/20160815/1471291123-karespandent-zvyazdy-praehalasya-pa-znakavyh-myascinah-elizy-azheshki Карэспандэнт «Звязды» праехалася па знакавых мясцінах Элізы Ажэшкі] // [[Звязда]]. № 22, 16 жніўня 2016. С. 12.</ref> і іншыя.

[[Кастусь Каліноўскі|Вінцэнт Каліноўскі]] ў адным зь невыдадзеных нумароў «Мужыцкае праўды» менаваў нашу зямлю літоўскаю, а народ літоўцамі<ref>[[Васіль Герасімчык|Герасімчык В.]] [https://web.archive.org/web/20180620212041/https://www.nv-online.info/2018/03/13/zyamlya-nasha-z-vyakou-vechnyh-nazyvaetstsa-litouskaya-a-my-to-nazyvaemsya-litoutsy-nenadrukavany-numar-muzhytskaj-praudy.html Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды»] // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.</ref><ref>Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — {{Горадня (Гродна)}}, 2018.</ref>:
{{Цытата|Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.}}

У 19-ым і пачатку 20-га ст. суседнія народы – украінцы і расейцы – менавалі наш народ ліцьвінамі<ref>{{мова-ru|«...до сих пор Малорусы называют Белорусов Литвинами»|скарочана}} Первольф О. Славяне, их взаимные отношения и связи. Т. 3, ч. 2. — Варшава, 1893. [https://books.google.by/books?id=qYhBAAAAYAAJ&pg=PA167&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi-1a2l0MDzAhV6RvEDHfgAA2g4MhDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&f=false С. 167].</ref>. З вуснаў украінца пра беларуса можна было пачуць: «''Хіба лихо озме литвина, щоб він не [[Дзеканьне|дзекнув]]''». У 1889 годзе адзначалася, што «''і за [[Заходні Буг|Бугам]], напрыклад у [[Седлецкая губэрня|Седлецкай губэрні]], беларуса іначай не назавуць, як ліцьвінам''»{{Заўвага|{{мова-ru|«и за Бугом, напр. в Седлецкой губ., белорусса иначе не назовут, как литвином»<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 26.]</ref>|скарочана}}}} (а ўжо ў наш час у ваколіцах [[Беласток]]у запісалі пра беларуса: «''Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!''» або «''Ліцьвін — то чортаў сын!''»<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994"/>). 

Гісторык і краязнаўца {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Міхневіч|Ўладзімер Міхневіч|ru|Михневич, Владимир Осипович}} у 1899 годзе засьведчыў, што расейцы ў той час таксама ўсё яшчэ называлі беларусаў ліцьвінамі{{Заўвага|{{мова-ru|«Малоросса он [великоросс, россиянин] называет „хохлом“, белорусса — „литвином“ или „поляком“»|скарочана}}}}<ref>Михневич В. О. Кто и когда выдумал Россию? // Исторический Вестник. Том. 75, 1899. С. 507.</ref>. 
Як “ліцьвіны” апісаны ў 1901 і 1925 г. беларусы [[Старадубскі павет|гістарычнай Старадубшчыны]] (часткі [[Чарнігаўская губэрня|Чарнігаўскай губэрніі]])<ref>Святский, Д. О. [http://diderix.petergen.com/lub-kost.htm Крестьянские костюмы в области соприкосновения Орловской, Курской и Черниговской губерний (Севский уезд Орловской губернии)]. — СПб., 1910.</ref><ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Язык і языкаведа. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2007. С. 854.</ref>. 
Увогуле, у пагранічных зь Беларусьсю раёнах Расеі назва ліцьвіны існавала да сярэдзіны XX стагодзьдзя<ref>{{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|3к}} С. 287.</ref>. Жыхары [[Курск]]ай і [[Арол (горад)|Арлоўскай абласьцей]] [[Расея|Расеі]] называлі беларусаў «ліцьвінамі» ажно да [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325">Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. С. 325.</ref>.

[[Файл:Miensk Litoŭski. Менск Літоўскі (A. Jelski, 1900).jpg|значак|''[[Менск|Менск Літоўскі]]''. З вокладкі кнігі [[Аляксандар Ельскі|Аляксандра Ельскага]], 1900 г.]]

Аб ужываньні назову “ліцьвіны” беларускімі сялянамі пісалі этнограф [[Павал Шэйн]] у 1902 г.<ref>Шейн, П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. Т. 2. — СПб., 1902. с. 21.</ref>, ксёндз Ян Жылінскі ў 1909 г.<ref>Litwa. Nr. 8 (14), 1909. S. 117.</ref><ref>[[LITWA: hłos monarchisty]]. № I (XXII), 2008. С. 2.</ref>, клясык беларускай літаратуры [[Якуб Колас|Якуб Колас (Канстантын Міцкевіч)]] у сваёй аўтабіяграфічнай трылёгіі «[[На ростанях]]»<ref>Якуб Колас. [https://be.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0:Na_rostaniah_1.pdf/41 ��а ростанях]. Т. 1. Кн. 1—2. — {{Менск (Мінск)}}, 1955. С. 40—41.</ref><ref name="Jermalovic-2000-37"/> ды дзеяч [[Беларуская дыяспара|беларускае дыяспары]] [[Яўхім Кіпель]] (1896—1969):
{{Цытата|''У Бабруйшчыне, і там, дзе я рос, тады яшчэ быў папулярны назоў „Літва“, а мы былі „ліцьвіны“. Было й німала тых, хто памятаў, што й край называўся „Літвой“. Было яшчэ таксама шмат сьветкаў паўстаньня 1863—1864 гадоў. Мой дзед па бацьку быў у паўстаньні, ды ў Машнічах, Слаўкавічах, Байлюкох і іншых суседніх вёсках і сёлах яшчэ былі жывымі сьветкі ды ўдзельнікі паўстаньня. „Мы — Літва“, — казаў мне заўсёды мой дзед. Ды й іншыя дзяды нам, дзецям, заўсёды казалі, што тут заўсёды была Літва. <…> Памяць пра Літву перахоўвалі ня толькі нашыя дзяды ды паны, як Быкоўскі, але й маладзейшыя людзі, і гэтыя ўспаміны перадавалі нам''»<ref>Дыдзік У. [http://pawet.net/library/history/bel_history/_bnr/10208/%D0%A3%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%96%D0%BD%D1%8B_%D0%AF%D1%83%D1%85%D1%96%D0%BC%D0%B0_%D0%9A%D1%96%D0%BF%D0%B5%D0%BB%D1%8F.html Успаміны Яўхіма Кіпеля] // Спадчына. № 3, 1995. С. 72—99.</ref>.}}

== Літоўская мова ==

=== Першы запіс (1351 г.) ===
У 1351 годзе князь [[Кейстут]] рушыў у [[Вугоршчына|Вугоршчыну]] ў выправу зь літоўскімі загонамі з [[Трокі|Трокаў]], [[Горадня|Горадні]], [[Дарагічын]]а і [[Берасьце|Берасьця]]). У час сустрэчы вугорскі кароль [[Людвік I Вялікі|Людвік (Лаёш) Вялікі]] і князь Кейстут учынілі мір, на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць [[карова|быка]] і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў “па-літоўску” (паводле вугорскай кронікі: ''lithwanice''): «''Рагаціна — розні нашы. Госпад на ны!''» (па-стараславянску “на ны” азначае “на нас”), у запісе кронікі — “''rogachina roznenachy gospanany''”, што перамовілі яго ліцьвіны (''Lithwani''). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскае мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: А. Мяжынскі, [[Аляксандар Брукнэр|А. Брукнэр]], {{Артыкул у іншым разьдзеле|Стывэн Крыстафэр Роўэл|С. Роўэл|be|Стывен Крыстафер Роўэл}}, {{Артыкул у іншым разьдзеле|Андраш Золтан|А. Золтан|be|Андраш Золтан}} ды іншыя<ref>[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.</ref>.

=== Славянская літоўская мова ===
{{Асноўны артыкул|Старабеларуская мова|Беларуская мова}}
[[Файл:Žygimont Kiejstutavič, Pahonia. Жыгімонт Кейстутавіч, Пагоня (1411, 1930).jpg|значак|Пячаць [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] з [[Пагоня]]й і кірылічным надпісам, 1411 г.]]

Віленскі біскуп [[Андрэй Васіла]] у 1397 г. сьведчыў, што яшчэ ў сярэдзіне 13 стагодзьдзя літоўскія князі прынялі "рускую" мову як мову сваіх двароў<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 62.</ref>.

Вядомыя ад сярэдзіны 14-га стагодзьдзя шматлікія азначэньні ў лацінскіх дакумэнтах ліцьвінаў іх “народнае мовы” (''in vulgari'' або ''vulgariter dicitur'') даюць прыклады толькі беларускае мовы (“''кулі ліпцу''” (''kule lipczv''), “''дзельніцы''” (''dzielnice''), “''сябрылы''” (''sabrili''), “''на чотыры сохі''” (''na czothiri sochi'') і т.п.). У акце разьмежаваньня ВКЛ з [[Мазавецкае княства|Мазоўшам]], укладзеным у 1358 г. у [[Горадня|Горадні]] князямі [[Кейстут]]ам, [[Патрыкей|Патрыкеем]], [[Войшвілт]]ам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, былі ўжыты трансьлітараваныя ў лаціну «гутарковыя» назвы памежных пунктаў «Каменны брод» (in vulgari a ''Kamyoni brod'') і «вусьце вялікай стругі» (''uscze welikey strugi'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 62.</ref>. Безьліч падобных фраз бачым у дакумэнтах з архіву Віленскае капітулы, складзеных пасьля 1387 г. вялікімі князямі ды літоўскімі ўраднікамі (Манівідамі, Кясгайламі, Радзівіламі і інш.) па ўсёй Літве – у Вільні, Дзявілтаве, Вількаміру і г.д.<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} с. 39-46.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 175-177.</ref>.

[[Файл:Ліст вялікага князя Вітаўта з подпісам “Сам” (1399).jpg|значак|Ліст вялікага князя Вітаўта 1399 г. з подпісам “''Сам''”<ref>Грамоти XIV ст. / упорядкування М.М. Пещак. – Київ: Наукова думка, 1974. №77.</ref>]]

Вялікі князь Ягайла ў прывілеі 1387 г. сьведчыў, што звычай гнаньня ворагаў “з нашай Літоўскай зямлі” “па-народнаму” (''vulgo dicitur'') называецца “пагоня” (''pogonia''). У граматах Ягайлы таксама ўжываліся такія “гутарковыя” словы, як “дзецкія” (vulgariter ''dzeckiye''), “серабшчызна” (vulgo ''srzebrzyzna''), “палюдзьдзе” (''poludze'' apellato) і інш. У сваёй лацінскай грамаце для віленскай катэдры з 1423 г. вялікі князь Вітаўт пісаў, што “лукно шасьціпяднае” (''lukno szescipedne'') гэта “простанародны” (vulgariter) назоў меры мёду. Яго брат Жыгімонт Кейстутавіч у лацінскай грамаце для касьцёла ў Геранёнах у 1411 г. пісаў аб мерах, што “па-народнаму” называюцца “шасьціпяднае пудла” (vulgariter dicitur ''szesczipanthne pudlo'') ды “пуд воску” (vulgariter dicitur ''pud vosku''). Першы віленскі біскуп (1388—1398) [[Андрэй Васіла]] ў сваім тэстамэнце ўжыў “гутарковыя” (vulgariter) словы “нашыць” (''naszycsz'') ды “лысы жрэбеч” (''lyssy szrzebyecz'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 62-63.</ref>.

У 1453 годзе ад пасады віленскага біскупа адмовіўся паляк Судзівой з Чэхла, бо заявіў вялікаму князю, што не ведае “літоўскае мовы” ({{мова-la|«Lithwanicum ydioma ignoro»|скарочана}}). Тады гэтую пасаду атрымаў [[Мікалай Дзяжковіч]] з [[Салечнікі|Салечнікаў]], «родам Ліцьвін» ({{мова-la|«Nicolaus Dzierzgowicz dictus, natione Lituanus»|скарочана}})<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 182, 184.</ref>.

У 1501 г. вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандр]] загадаў віленскаму біскупу [[Войцех Табар|Альбэрту Табару]] прызначаць ксяндзоў, здольных прамаўляць казані ў «літоўскай мове» (''Lythuanici idiomatis'') у шэрагу парафіяльных касьцёлаў, у тым ліку ў [[Ліда|Лідзе]], [[Беліца|Беліцы]], [[Быстрыца|Быстрыцы]], [[Слонім]]е, [[Валожын]]е, [[Краснае|Красным Сяле]], [[Маладэчна|Маладэчне]], [[Радашкавічы|Радашкавічах]], [[Койданава|Койданаве]], а таксама ў трох касьцёлах на [[Падляшша|Падляшшы]] (у [[Гонядзь|Гонядзі]] і ваколіцах)<ref name="Urban-2001-32-33">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} с. 32—33.</ref>. У 1521 годзе ліст з патрабаваньнем трымаць пры [[Касьцёл Сьвятога Яна Хрысьціцеля і Сьвятога Яна Апостала і Эвангеліста (Вільня)|касьцёле Сьвятых Янаў]] у Вільні «''літоўскага казнадзея''» ({{мова-la|«praedicatores vero plebanus Lithvanum»|скарочана}}) прысьведчылі сябры мескае рады Вільні на імя Бабіч, Мікалаевіч, Адзьвернік, Янушка Чорны, два Міхавічы, Сырамятнік, Воўк, Лаўрын і Мішусь<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 184.</ref>. Статут Віленскага біскупства 1528 году загадваў выкладаць навукі ў парафіяльных школах у ''літоўскай'' і польскай мовах ({{мова-la|«pariter utroque Lithuano et Polono idiomate|скарочана}})<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 184.</ref>.

Аб славянскай мове ліцьвінаў сьведчылі і замежнікі. У 1440-х гадох славянскай менаваў літоўскую мову пісьменьнік і гуманіст, будучы [[папа|рымскі папа]] [[Піюс II (папа рымскі)|Энэа Сыльвіё Пікаляміні]]: «''Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская''»{{Заўвага|{{мова-la|«Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orlentem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est''»|скарочана}}<ref>Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. — Parrhisiis, 1509. P. 109v—110.</ref>}}<ref name="Urban-2001-113">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 113.</ref><ref>{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265—266.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>. Ліцьвінаў менавалі славянскім народам, а літоўскую мову славянскаю такія эўрапейскія навукоўцы і дыпламаты, як Гэртман Шэдэль у «Сусьветнай хроніцы» (1493 год)<ref name="Panucevic-2014-265">{{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы|к}} С. 265.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, дырэктар [[Нюрнбэрг|Нюрнбэрскае]] гімназіі Ян Коклес Норык у «Дэкастыхоне» (1511 год){{Заўвага|{{мова-la|«Post Poloniam Lituania est spaciola quoque tellus verum paludibos sylvisque plurimum obducta… Lingua utuntur Sclavonica»|скарочана}}<ref>Jo. Coclei Norici Decastichon. In librum. Norinburgae, 1511, pp.Kv-K II — Inkunabel. Gymnasial Bibliothek zu Koeln, GB XI 490b, Panzer VII, 451, 86.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/>, Жыгімонт Гэрбэрштэйн, які наведваў ВКЛ між 1517 і 1526 гг.<ref name="Arlou-2012-160">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 160.</ref><ref name="Zajkouski-2009">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.</ref>, Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538 г.)<ref>Omnium Gentium Mores, Leges et Ritus. Ex mulris clarissimis rerum scriptoribus a Joanne Boemo Aubano Teutonico nuper collecti et novissime recogniti. Antverpiae, 1538. P. 80v-81.</ref>}}<ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Stankievic-2003-639">Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639.</ref>, вэнэцыянскі дыплямат Марка Фаскарына ў 1557 г.<ref>Historica Russiae Monumenta, ex antiquis exterarum gentium archivis et bibliothecis depromta ab A. J. Turgenevio, T. I. Nr. 135. — Petropoli, 1841. P. 149.</ref><ref>Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}, 2003. С. 639—640.</ref>, [[Хроніка Эўрапейскай Сарматыі]] 1578 г.<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 18—19.</ref> і інш.

[[Файл:Чэскі і рускі когут, валынскі півень, літоўскі пятух (1627, 1653).jpg|значак|Старонка слоўніка П. Бярынды (другое выданьне, Куцейна пад [[Ворша]]й, 1653 г.): «''Пѣтель: чэскі і рускі — когут, валынскі — півень, літоўскі — пятух''»]]

��этаксама менавалі нашу мову ў Масковіі, напрыклад, у актах [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] (запіс ад 1618 году): «… выехали из деревни человек с пятнадцать, а на них магерки литовския, и почали им говорить по-литовски: ''не утекайте-де!''»<ref>Акты Московского государства. Т. 1. — СПб., 1890. С. 148.</ref><ref name="Дубавец-Сагановіч-1994"/>. 

Праваслаўны культурны дзяяч [[Ляўрэнці Зізані]], ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага, атаясамліваў літоўскую мову з [[Старабеларуская мова|старабеларускай]]<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994"/><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>. Іншы культурны дзяяч і лексыкограф [[Памва Бярында]] таксама пад “літоўскай” разумеў славянскую мову ВКЛ: «''петель'' (царкоўнаславянская мова)'': ческі і рускі — когут, волынскі — півень, літовскі — петух''»<ref name="Sviazynski-2006">Свяжынскі У. Праблема афіцыйнай мовы ВКЛ у літоўскай і украінскай гістарыяграфіях // «Мова — Літаратура — Культура»: матэрыялы V Міжнароднай навуковай канферэнцыі (да 80-годдзя прафесара Льва Міхайлавіча Шакуна), Мінск, 16-17 лістапада 2006 года / Беларускі дзярж. ун-т; у аўтарскай рэдакцыі. — {{Менск (Мінск)}}: Права і эканоміка, 2007. С. 131.</ref>.

У 1649 годзе віленская капітула пастанавіла прыймаць у сэмінарыю дыяцэзіі толькі моладзь, якая належным чынам ведала «''літоўскую мову''» ({{мова-la|linguae lituanicae|скарочана}}), – гэты дакумэнт засьведчылі канонікі капітулы Геранім Сангушка, Аляксандр Хадкевіч, Адам Копаць, Юрый Валовіч, Андрэй Грыгаровіч і інш.<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=maturos%20et%20linguae%20lituanicae&f=false S. 312].</ref>. У статуце Віленскага біскупства 1669 году біскуп [[Аляксандар Казімер Сапега]] забараняў даваць бэнэфіцыі іншаземцам, якія не ведаюць ''літоўскай'' ({{мова-la|litvanica|скарочана}}) мовы, і загадваў прамаўляць казані ў касьцёлах дыяцэзіі па чарзе «''адну ў літоўскай мове, адну ў польскай''» ({{мова-la|«alteram in litvanica, alteram in polonica»|скарочана}})<ref>Fijałek J. Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Kraków, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PP7&dq=Fija%C5%82ek.+Uchrze%C5%9Bcijanienie+Litwy+przez+Polsk%C4%99+//+Polska+i+Litwa+w+dziejowym+stosunku.&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiom4-fv-z3AhUAS_EDHXgrAbMQ6AF6BAgIEAI#v=snippet&q=alteram%20in%20litvanica&f=false S. 312].</ref><ref>[http://vkl.by/articles/531 Віленскі сінод 1669] // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 131.</ref>. Сыноды Віленскага біскупства 1717 і 1744 гг. загадвалі прамаўляць казані ды навучаць люд у “народнай мове” (''vernacula lingua'')<ref>Козловский, И. Судьбы русского языка в Литве и на Жмуди. // Вестник Западной России. 1869, т. IV. кн. 12, отд. ІІ, с. 49.</ref>.

[[Файл:Udalryk Kryštap Radzivił. Удальрык Крыштап Радзівіл (1742-47).jpg|значак|[[Удальрык Крыштап Радзівіл|Удальрык Радзівіл]]]]

Гісторык мовы [[Сяргей Запрудзкі]] сярод сьведчаньняў менаваньня беларускае мовы «літоўскаю» прыводзіць аўтара лацінамоўнай польскай граматыкі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі|Пятра Статорыюса-Стоенскага|pl|Piotr Stoiński}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Статорыюс-Стоенскі||pl|Piotr Stoiński}} пісаў пра існаваньне мазавецкага, рускага і літоўскага дыялектаў поруч з польскай мовай, разумеючы пад літоўскім дыялектам беларускую мову<ref name="Zaprudzki-2013"/>}} (XVI ст.), славацкага падарожніка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Даніэль Крман|Даніэля Крмана|uk|Даніел Крман}} і [[Пісар вялікі літоўскі|пісара вялікага літоўскага]] [[Удальрык Крыштап Радзівіл|Ўдальрыка Радзівіла]] (1762—1770), які заклікаў да рэформы літоўскай граматыкі на фанэтычнай аснове<ref name="Zaprudzki-2013">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 91—93.</ref>. Ён жа адзначае сярод тых, хто сьцьвярджаў, што ліцьвіны гаварылі на славянскай мове, апроч Гераніма Праскага, яшчэ {{Артыкул у іншым разьдзеле|Паола Джовія Навакомскі|Паолу Джовію Навакомскага|uk|Паоло Джовіо}} і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Конрад Геснэр|Конрада Геснэра|be|Конрад Геснер}}<ref name="Zaprudzki-2013-92">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 92.</ref>. Гісторык [[Андрэй Катлярчук]] зьвяртае ўвагу на тое, што гістарычных ліцьвінаў да шэрагу славянамоўных народаў таксама залічваў швэдзкі навуковец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ёхан Гот Батвід||sv|Johannes Bothvidi}}{{Заўвага|{{мова-la|«Illyricam voco Linguam qua Sclavis, Croatis, Bohemis, Dalmatis, Polonis, Lithvanis, Russis, Muschovitis alias populi est communis»|скарочана}}}}<ref>[[Андрэй Катлярчук|Катлярчук А.]] Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — {{Менск (Мінск)}}: Энцыклапедыкс, 2002. С. 139, 142.</ref>.

[[Файл:Widaw in German, Vilna in Italian, Wilenski in Lithuanian (Belarusian), Wilna in Polish, Vilne in French, Vilna in Latin (V. Coronelli, 1690) (2).jpg|значак|Фрагмэнт мапы ВКЛ ([[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыя]], 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах: ''Widaw'' на нямецкай, ''Vilna'' на італьянскай, ''Wilenski'' [горад, замак] на літоўскай (г. зн. беларускай), ''Wilna'' на польскай, ''Vilne'' на францускай, ''Vilna'' на лаціне<ref name="Briedis-2009">Briedis L. Vilnius: City of Strangers. — Central European University Press, 2009. P. 15.</ref>]]

Нямецкі дыплямат {{Артыкул у іншым разьдзеле|Яган Георг Корб||ru|Корб, Иоганн Георг}} у дзёньніку свайго падарожжа 1698 году ў Масковію пры апісаньні [[Жодзін]]а адзначыў, што свае заезныя двары ліцьвіны называюць «круг»<ref>Корб И. Г. Дневник путешествия в Московию. — СПб., 1906. [https://books.google.by/books?id=erw6AQAAMAAJ&pg=PA28&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B+%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi_68Pqj8LzAhVwRfEDHW48B7I4KBDoAXoECAoQAg#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B%20%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A&f=false С. 28].</ref> ({{мова-la|«Diversoria sua Lithuani Krug appellant»|скарочана}}<ref>Korb J. G. Diarium itineris in Moscoviam perillustris ac… — Vienna, 1698. [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/55809-korb-j-g-diarium-itineris-in-moscoviam-perillustris-ac-ignatii-christophor-nobilis-domini-de-guarient-rall-ab-romanorum-imperatore-leopoldo-i-ad-tzarum-et-magnum-moscoviae-ducem-petrum-alexiowicium-anno-1698-vienna-1698#mode/inspect/page/38/zoom/4 P. 26].</ref>).

На выдадзенай у 1690 годзе ў [[Вэнэцыянская рэспубліка|Вэнэцыі]] мапе Вялікага Княства Літоўскага падаваліся варыянты назваў асобных мясьцінаў на розных мовах, дзе для Вільні з пазнакай «''Lit''» (на літоўскай мове) падавалася назва «Віленскі [горад, замак]» («Wilenski»)<ref name="Briedis-2009"/>. 

Апошні кароль Рэчы Паспалітае Станіслаў Панятоўскі (які менаваў сябе “радавітым ліцьвінам” – гл. вышэй) падчас наведваньня Нясьвіжа ў 1784 г. зьвярнуўся да Караля Радзівіла “па-просту”: “''Пане господару, каж віна даті, штоб в твоей хаце ліха не знаті''”<ref>E. Tyszkiewicz. Nasze strony. Obrazek litewski. Kraków, 1871. s. 15.</ref>. На Чатырохгадовым сойме 1788–1792 гг. віленскі земскі судзьдзя Тадэвуш Корсак прамаўляў “зь літоўскім акцэнтам”, які ўражваў палякаў<ref> Юргайціс, Р. Парламенцкая дзейнасць паслоў з віленскага сойміка ў сойме Рэчы Паспалітай у 1717–1793 гг. // Arche. 2011, № 6 (105). с. 109.</ref>. 

У той жа час (у 17–18 ст.) шэраг замежных дзеячаў (перадусім езуіты і ўлады Прусіі) шырока піярылі жамойцкую мову як “спрадвечную літоўскую”, што было ўжыта ў 19-ым ст. расейскімі ўладамі для пераносу імя літвы на жамойтаў. 

Славянскаю менавалі літоўскую мову такія выданьні, як францускі “Вялікі гістарычны слоўнік” 1674 г. (''un idiome de l'Esclavon'')<ref>[https://books.google.by/books?id=PPFPAAAAcAAJ&pg=PA431&lpg=PA431&dq=Le+langage+de+Lithuanie+est+un+idiome+de+l%27Esclavon+extr?me&source=bl&ots=FUiwaI_yDk&sig=ACfU3U1FJn7KjaPXkglx0F2-rnBrqTq39Q&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwix_pam6v3yAhWNsKQKHRK3DSAQ6AF6BAgNEAM#v=onepage&q&f=false Le Grand Dictionnaire historique, ou Le mélange curieux de l'histoire sacrée et profane, a été la première fois édité à Lyon en 1674], перамоўлена ў [https://books.google.by/books?id=0V1hAAAAcAAJ&pg=PA357&dq=Le+langage+de+Lithuanie+est+un+idiome+de+l%27Esclavon&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjcw7HgpJb4AhU8iv0HHd0JCP8Q6AF6BAgGEAI#v=onepage&q&f=false выданьні 1724 г.]</ref>, [[Лёндан]]скі “Вялікі гістарычны слоўнік” 1693 г. ({{мова-en|«Lithuania <...> called by the inhabitants, Litwa; <...> Their language is a dialect of the Sclavonick»|скарочана}})<ref>Bohun E. A Geographical Dictionary, representing the present and ancient names of all the countries, provinces, remarkable cities … of the whole world … With a short historical account of the same, etc. — London, 1693. [https://books.google.by/books?id=ag5mAAAAcAAJ&pg=PA234&dq=lithuanians+litwa+language&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiTm4DC_8fzAhWgSvEDHe4NBJ84UBDoAXoECAsQAg#v=onepage&q=lithuanians%20litwa%20language&f=false P. 234].</ref>, ангельская “Сусьветная гісторыя” 1747–1768 гг. ({{мова-en|«...Lithuania, called Litwa by the natives»|скарочана}})<ref>The Modern Part of an Universal History. Vol. XXXIV. — London, 1762. P. 409-410.</ref>, француская энцыклапедыя 1751 г. (''On y parle la langue Esclavonne'')<ref>[https://fr.wikisource.org/wiki/L%E2%80%99Encyclop%C3%A9die/1re_%C3%A9dition/LITHUANIE]</ref>, а таксама расейскае выданьне «Лексикон треязычный» 1704 г.<ref>Поликарпов-Орлов Ф. П. Лексикон треязычный, сиречь речений славенских, еллиногреческих и латинских сокровище. — Москва, 1704. [https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_004091708?page=9&rotate=0&theme=white]</ref>, расейскі літаратар {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Сумарокаў||ru|Сумароков, Александр Петрович}} (1717—1777)<ref>Полное собрание всех сочинений в стихах и прозе покойнаго действительнаго статскаго советника, ордена св. Анны кавалера и Лейпцигскаго ученаго собрания члена, Александра Петровича Сумарокова. Ч. X. — Москва, 1782. [https://books.google.by/books?id=33NdAAAAcAAJ&pg=PA128&dq=%D0%BD%D0%B0%D0%B7%D1%8B%D0%B2%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%8A+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj1uraa38DzAhWoQ_EDHcgPAFo4tAEQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D1%8A&f=false С. 128].</ref>, расейскі дзеяч [[Віктар Садкоўскі]] ў 1794 г.<ref name="Дубавец-Сагановіч-1994"/><ref>{{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)|к}} С. 5.</ref><ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-325"/>, расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 г. ({{мова-ru|«Язык Малороссийский <...> за Черниговым изменяется в Литовский»|скарочана}})<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref> і інш.

Мовазнаўца [[Яўхім Карскі]] ў сваёй чытані пра старабеларускую мову, зробленай у 1893 годзе, прывёў некалькі назваў беларускай мовы, сярод якіх былі літоўская і літоўска-руская<ref name="Zaprudzki-2013-82">[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]] [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/%d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку ХІХ ст.] // Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе / пад агул. Рэд. М. Прыгодзіча. — {{Менск (Мінск)}}: БДУ, 2013. С. 82.</ref>. 

У 1922 годзе прафэсар гісторыі [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэлікс Канечны||be|Фелікс Канечны}} апублікаваў артыкул з прапановай тэрміналягічна аддзяляць летувіскую мову ({{мова-pl|język letuwski|скарочана}}) ад гістарычнай літоўскай (беларускай), а таксама Летуву ({{мова-pl|Letuwa|скарочана}}) ад гістарычнай Літвы і летувісаў ({{мова-pl|Letuwini|скарочана}}) ад гістарычных ліцьвінаў{{Заўвага|Падобнае тэрміналягічнае разьмежаваньне ({{мова-pl|Letuwisi, letuwiski|скарочана}}) прапаноўваў яшчэ ў 1916 годзе польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Людвік Яноўскі||pl|Ludwik Janowski}}<ref>Janowski L. Litwa i Polska. — Lausanne, 1916. S. 5.</ref>}}.

=== Спрэчныя згадкі “літоўскае” мовы ===
Летувіскі бок і іх аднадумцы<ref>[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D1%9E_%D0%92%D1%8F%D0%BB%D1%96%D0%BA%D1%96%D0%BC_%D0%9A%D0%BD%D1%8F%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5_%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96%D0%BC.html Літоўская мова ў Вялікім Княстве Літоўскім] // Палітычная сфера. № 16—17 (1—2), 2011. С. 115—143.</ref> высоўваюць шэраг зьвестак 15–16 ст., якія, на іх думку, ёсць прыкладамі балцкае (летувіскае) “літоўскае” мовы. Аднак такія прыклады або зьняпраўджваюцца ўласна зьместам цытаваных дакумэнтаў, або не даюць уласна фраз “літоўскае” мовы, або належаць замежнікам ды, у любым разе, не стасуюцца з шматлікімі зьвесткамі з уласна ВКЛ аб славянскай “літоўскай” мове:
* Улюбёны давод летувісаў: што вялікі князь Вітаўт у сваім лацінскім лісьце да імпэратара Жыгімонта Люксэмбурскага 1420 году быццам пісаў, што слова Жамойць “па-літоўску азначае “ніжняя зямля”. Насамрэч, у тэксьце напісана, што слова Жамойць “'''перакладаецца''' ў літоўскую як “ніжняя зямля” (''ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior '''interpretatur'''''), а ў тым жа лісьце Вітаўт ужывае “народнае” слова “гайны”, што азначае логвы (indagines, alias in vulgari ''hayn''): “гайна” гэта беларускае слова, вядомае ў слоўніках наймя з такім значэньнем. Таксама аб сваёй “народнай” мове Вітаўт ясна сьведчыў і ў іншых лістох, напрыклад, у лісьце віленскай катэдры 1423 г., дзе згадваў “простанародную” (''vulgariter'') меру “лукно шасьціпяднае” (''lukno szescipedne''). Больш таго, згаданая ў лісьце 1420 г. “Аўкштота” (як жамойты і крыжакі менавалі “вышнюю”, то бо ўласна Літву) не магла быць этнічна адзінай краінай з Жамойцю ўжо з той прычыны, што самім крыжаком было выдатна вядома (напрыклад, у помніку “Паведамленьні аб літоўскіх дарогах”, між 1384 і 1401 гг.), што “Аўкштота або вышняя Літва” (''Auxteten oder Ober-Littauen'') абыймае Вільню, Ваўкавыск, Наваградак, Крэва і Валожын<ref>[https://www.facebook.com/groups/zyvielitva/permalink/2946695898947988]</ref>.
* Успамін [[Вітаўт]]а пра тое, што на Луцкім сойме манархаў у студзені 1429 году ён зьвярнуўся па-літоўску да [[Ягайла|Ягайлы]] ({{мова-la|«nos vero in lithwanico diximus ad vos»|скарочана}})<ref name="Urban-2001-106">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 106.</ref> – не кажа нічога аб зьмесьце тое “літоўскае” мовы.
* Паведамленьне хранікара [[Ян Длугаш|Яна Длугаша]] пра тое, што ў 1440 годзе вялікага князя [[Казімер Ягайлавіч|Казімера Ягайлавіча]], які нарадзіўся і выхоўваўся ў [[Кракаў|Кракаве]], па прыбыцьці ў Вільню ліцьвіны [[Алелька Ўладзімеравіч]], [[Юры Гальшанскі]], [[Васіль Пуцята]], Івашка Манівідавіч і Пятрашка Мантыгердавіч вучылі “сваёй мове і звычаям” ({{мова-la|«...officials Lithuanos adiungung et ipsum linguam et mores suos instruunt»|скарочана}}). Ужо пералік гэтых асоб ясна кажа, якая была іх “літоўская” мова, а Пятрашка Мантыгердавіч прысьведчыў у 1434 г. наданьне для віленскай катэдры зямель у медніцкай, дубінскай, лынгменскай і няменчынскай валасьцях, дзе былі згаданы снасткі, “па-народнаму “язы” (vulgariter ''jazi'') (“яз” – вядомая старажытная беларуская назва снасткі для лоўлі рыбы), а ў 1449 г. прысьведчыў наданьне для касьцёла ў Дубінках, дзе была згадана “сядзіба або інакш “дворэц” (allodium alias ''dworecz'')<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 176-177.</ref>.

== Герб ==
{{Асноўны артыкул|Пагоня}}
[[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|міні|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]]

Паходжаньне дзяржаўнага гербу ліцьвінаў — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі сярэднявечнага жыцьця і побыту<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. 

Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>:
{{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''.
{{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod '''роgоniа''' vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}}

Паводле летапісаў ВКЛ, “Пагоню” ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь Нарымунт, брат вялікага князя Тройдзеня (1270–1282): 
{{Цытата|«… Той Нарымунт мел герб, або клейнот, рыцерства своего таковый, і тым печатовался, Велікому князству Літовскому зоставіл его, a то такій: в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, меч голый, яко бы кого гонячы держал над головою, і есть оттоля названый Погоня»<ref> Літоўскі герб “Пагоня” ў 13–14 стагоддзях // Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 118.</ref>.}}

[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]]

Выява гербу “Пагоня” вядома на пячатцы полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 г. і на пячатцы (зь кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага Альгерда 1366 г.<ref>Літоўскі герб “Пагоня” ў 13–14 стагоддзях // Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. с. 120.</ref>.

Назва ''Пагоня'' робіцца шырока вядомаю ў канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». 
Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566 году]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref>.

Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і ўжываўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. [[Герб Летувы|Летувіскі варыянт]] назвы гербу «''výtis''» («''віціс''») ёсьць новатворам канца XIX ст. і не мае ніякае сувязі з традыцыяй Вялікага Княства Літоўскага<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. 
{|
|-
|
<gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center"">
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]
Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Вілен��кае ваяводзтва|Віленскае]]
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]
Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]
</gallery>
<gallery class="center"">
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]
Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае ваяводзтва|Жамойцкае (староства)]]
Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]]
</gallery>
|}

== Перайменаваньне ліцьвінаў у «беларусаў» ==
Упершыню назва «беларусы» («беларусцы») у дачыненьні да ліцьвінаў пачала ўжывацца ў маскоўскіх крыніцах XVII ст. у час войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з Рэччу Паспалітай, у запісах маскоўскіх вайсковых пісараў, для азначэньня “беларускага” веравызнаньня праваслаўных ліцьвінаў і ўкраінцаў (на адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«...литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»|скарочана}}<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570-1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.</ref>}}), напрыклад: «''литвин белорусец Ошмянского повету''», «''литовка беларуска Мстиславского повету''», «''литвин белоруские веры''» і г. д.<ref name="latysonak">[[Алег Латышонак|Латышонак А.]] Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 212—213.</ref> Тым часам, самі ліцьвіны (з усіх ваяводстваў ВКЛ) называлі сябе проста «ліцьвінамі», напр.: «''литвин Корнейко Круковской, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры''»<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 112.</ref>), а сваю краіну Літвою. Мяркуецца, што азначэньне “беларусец” укладалі ў вусны ліцьвінаў маскоўскія пісары<ref name="latysonak"/>. У 18-ым стагодзьдзі канфэсыёнім “беларусы” пашыраецца на землях створанага пад расейскім ваенным ціскам “Беларускага” біскупства ВКЛ (абыймала Полацк, Віцебск і Магілёў). 

Па [[анэксія|Захопе]] земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] (1772, 1793, 1795 гады) улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], як адзначае гісторык [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Уладзімер Арлоў]], спрыялі пашырэньню назвы [[беларусы]], бо гэтая назва адпавядала іх [[імпэрыялізм|імпэрскім рахубам]] і дазваляла разглядаць ліцьвінаў як галіну [[расейцы|расейцаў («вялікарусаў»)]]. Разам з тым, назва “беларусы” замацавалася за ўсім жыхарствам краю толькі на мяжы XIX і XX стагодзьдзяў<ref name="Arlou-2012-161"/>.

[[Файл:Congress Poland and Lithuanian governorates - by Alexander Voschinin - 1851 AD.jpg|значак|Мапа № 6 атлясу «Географический атлас Российской империи» (1851 г.)<ref>Географический атлас Российской империи [Карты] / Сост. на основании Высочайше утвержденного наставления 24 декабря 1848 года Александром Вощининым. — Санкт-Петербург: 1851. — 17 с.</ref>, дзе цэнтральная частка [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] (ад [[Беласток]]а да Дняпра) мае подпіс «літоўцы» ({{мова-ru|литовцы|скарочана}}), а паўночна-ўсходняя частка — «беларусы» ({{мова-ru|белорусы|скарочана}})]]

Хаця расейскія ўлады распачалі палітыку этнацыду ліцьвінаў адразу па Захопе 1795 г., першыя некалькі дзесяцігодзьдзяў яны не былі здольны адмаўляць народ ліцьвінаў і ўжывалі адпаведныя азначэньні нават у сваіх афіцыйных выданьнях. Ліцьвінамі (“''литовцами''”) менавалі наш народ, а нашу мову літоўскаю: кніга “Апісаньне зямель Расейскае дзяржавы” 1787 г.<ref>[https://books.google.by/books?hl=ru&id=GFxiAAAAcAAJ&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false Пространное Землеописание Российского Государства. — СПб., 1787. с. 133, 272, 276].</ref>, кніга “Агляд Расейскае імперыі” 1793 г.<ref>Плещеев С. И. Обозрение Российской империи в нынешнем ее новоустроенном состоянии. — СПб.: Имп. тип., 1793. с. 95, 98.</ref>, кніга “Апісаньне ўсіх народаў, што жывуць у Расейскай дзяржаве” 1799 г.<ref>Георги И. Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, упражнений, забав, вероисповеданий и других достопамятностей. Ч. 4. — СПб, 1799. с. 385.</ref>, географ прафэсар Пецярбурскага пэдагагічнага інстытуту {{Артыкул у іншым разьдзеле|Еўдакім Зяблоўскі||ru|Зябловский, Евдоким Филиппович}} ў 1815 г.<ref>Зябловский Е. Статистическое описание Российской Империи в нынешнем ее состоянии. — СПб, 1815 [https://books.google.by/books?id=FwRhAAAAcAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D1%96%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%96%D0%B8&hl=ru&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0&f=false С. 123].</ref>, расейскі чыноўнік {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Башняк||ru|Бошняк, Александр Карлович}} у 1821 г.<ref>{{мова-ru|«Едва ли Припять не должно почитать природною границею Литвы <…>. До Припяти живут литовцы <…>; до Припяти говорят и одеваются по Литовски…»|скарочана}}Дневные записки путешествия А. Бошняка в разные области западной и полуденной России, в 1815 году. Ч. 2. — Москва, 1821. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=tmllAAAAcAAJ&dq=%D0%94%D0%BD%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D1%8F+%D0%B7%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B8+%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B5%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F+%D0%90.+%D0%91%D0%BE%D1%88%D0%BD%D1%8F%D0%BA%D0%B0+%D0%BF%D0%BE+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8+%D0%B2%D1%8A+1815&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D1%8B#v=snippet&q=%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B0%20%D0%BB%D0%B8%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D1%82%D1%8C&f=false С. 106—107].</ref>, расейскі гісторык і этнограф {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іван Сьнегіроў||ru|Снегирёв, Иван Михайлович}} у 1837 г.<ref>Снегирев И. М. Руские простонародные праздники и суеверные обряды: Выпуск I. — Москва, 1837. [https://books.google.by/books?id=qQJnAAAAcAAJ&pg=PA244&dq=%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5+%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8+1837&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjnteDJ0pf0AhWWi_0HHXfhBkEQ6AF6BAgEEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 94].</ref>, расейскі пісьменьнік і выдавец {{Артыкул у іншым разьдзеле|Павел Свіньін||be|Павел Пятровіч Свін’ін}} у 1839 г.<ref>Картины России и быт разноплеменных ее народов : Из путешествий П. П. Свиньина. Ч. 1. — СПб., 1839. С. 313—314.</ref> і іншыя крыніцы.

Вальнае перайменаваньне ліцьвінаў у “беларусаў” пачынаецца пасьля скасаваньня расейскімі ўладамі уніяцкае царквы ў 1839 г. З 1840-х гадоў пачынаецца ўжываньне назвы “''литовцо-руссы''”{{Заўвага|Напрыклад, {{мова-ru|«Литовцо-руссы хоровод переименовали в корогод»|скарочана}}}}<ref>Сахаров И. П. Сказания русского народа. Т. 2. — СПб., 1849. С. [https://books.google.by/books?id=UvtJAAAAcAAJ&pg=RA3-PA38&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 38], [https://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&pg=RA3-PA77&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiS0srKqrnzAhUkS_EDHRXODUIQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%86%D0%BE-%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D1%8B&f=false 77].</ref> або “''руссо-литвины''”. Напісаную каля 1857 году і выдадзеную ў 1867 годзе кнігу пра гісторыю [[Тураў]]скай япархіі народжаны на [[Пінскі павет|Піншчыне]] архімандрыт [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|Урадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Анатолі (Станкевіч)||uk|Анатолій Станкевич}}<ref>Ільїн О. Єпископ Анатолій (Станкевич) та виникнення білоруської національної ідеї // Сіверянський літопис. № 1, 2013. С. 33—34.</ref> пачынаў наступнымі словамі<ref>Воспоминание о древнем православии Западной Руси. — Репринт. изд. — Мн.: Белорусский экзархат Московской патриархии, 1990.</ref>: «''Якім бы бедным ня быў выгляд цяперашняга [[Тураў|Турава]], але ўсё-ткі памяць пра Тураў, як калыску праваслаўя ў Літве, сьвятая для ўсякага руса-ліцьвіна''» ({{мова-ru|«Как ни беден вид теперешнего Турова, но все-таки память о Турове, как колыбели православия в Литве, священна для всякого руссо-литвина»|скарочана}}).

Дырэктыўнае, на загад расейскіх улад, перайменаваньне люду з ліцьвінаў у “беларусы” відаць на прыкладзе афіцыйных статыстычных дадзеных з Ваўкавышчыны: гэтак, у 1846 годзе на загад даць статыстыку па нацыянальнасьцях ваўкавыскі земскі спраўнік паведаміў, што ў [[Ваўкавыскі павет (Гарадзенская губэрня)|Ваўкавыскім павеце]] [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губэрні]] жыве 84 190 «літоўцаў праваслаўнага і каталіцкага веравызнаньняў» (чыстая большасьць жыхарства павету), то бо мясцовы ўраднік натуральным чынам пад «літоўцамі» разумеў ліцьвінаў-славянаў<ref>Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. — Беласток, 2008. С. 114.</ref>. А паводле афіцыйных зьвестак губэрнскіх статыстычных камітэтаў 1861 г. (сабраных з дапамогай мясцовага духавенства), у Ваўкавыскім павеце налічвалася ўжо толькі 37 481 «літоўцаў», з астатняга насельніцтва павету 2816 чал. назвалі праваслаўнымі «вялікарасіянамі», 9032 чал. — каталікамі-«палякамі», 8578 чал. — «беларусамі», 2854 чал. — праваслаўнымі «[[яцьвягі|яцьвягамі]]», 15 чал. — «маларасіянамі»<ref name="Zapiski-1861-153">Записки Императорского русского географического общества. Кн. 3, 1861. С. 153.</ref>. Падобнае выцісканьне ўладамі ліцьвінаў у “беларусы” можна прасачыць на Гарадзеншчыне, Берасьцейшчыне, Меншчыне, Віленшчыне<ref name="Zapiski-1861-153"/>. 

Афіцыйныя дадзеныя сьпісаньня жыхарства Расеі 1862 году ясна сьведчаць, што тады “''литовцами''” працягвалі менаваць католікаў Віленшчыны, Меншчыны, Берасьцейшчыны, – пры тым што ў Шавельскім (усходнім) павеце Жамойці было 0 (!) “''литовцев''” (“''жмудь''” складала 95,6% жыхарства), у Цельшаўскім (заходнім) павеце Жамойці было 79 “''литовцев''”, а ў Расенскім (паўднёвым) павеце Жамойці было 3.110 “''литовцев''” (з чаго ясна відаць, што “''литовцами''” ў Жамойці менавалі шляхту зь ліцьвінаў, якая пераважна жыла ля Неману); паводле сьпісаньня 1862 году, ва ўсёй Жамойці было 3.189 “''литовцев''”, у той час як на Валыні налічылі 11.243 “''литовцев''”.<ref>[https://www.facebook.com/groups/zyvielitva/permalink/2589019611382287/]</ref> 

Прымусовы запіс усяго пагалоўна жыхарства ў “беларусы” быў распачаты пасьля задушэньня паўстаньня 1863 г. (неахвотныя запісвацца ў “беларусы” ліцьвіны былі запісаны ў “палякі” – бо расейская ўлада прыгатавала назву “літоўцаў” для жамойтаў, якіх было загадана менаваць “літоўцамі” царскім загадам з 15 жніўня 1866 г.). У 1869 г. расейскія ўлады апублікавалі статыстычныя зьвесткі пра этнічны склад падатнага жыхарства, дзе ўжо большасьць насельніцтва Гарадзенскай губэрні азначалася як “беларусы” (нацыянальнасьць жыхароў гэтым разам вызначалі расейскія паліцыйныя прыставы, якія дасылалі зьвесткі непасрэдна ў статыстычны камітэт)<ref>[[Сяргей Токць|Токць С.]] Беларуская вёска на мяжы эпох. Змены этнічнай самасвядомасці сялянства ва ўмовах распаду традыцыйнага аграрнага грамадства (па матэрыялах Гарадзеншчыны 19 — першай трэці 20 ст.). — {{Горадня (Гродна)}}: ГрДУ, 2003. С. 149—150.</ref>. У 1866 г. інструкцыі па збору статыстычных зьвестак у Віленскай губэрні загадвалі лічыць літоўцамі толькі тых, хто ў хатнім побыце размаўляе “па-літоўску” (у сэнсе: па-летувіску)<ref>Вольтер Э. Об изучении литовского языка и племени // Памятная книжка Виленской губернии на 1887 год. — Вильна, 1886. С. 133.</ref>{{Заўвага|{{мова-ru|«При собирании статистических сведений часто смешиваются понятия Литвин, Литва в историко-географическом значении с литвою этнографической. Литвином считаться должен тот, кто в домашнем быту говорит по литовски <...> В настоящее время сведения, относительно принятых в войска по рубрике «по происхождению», должны считаться сомнительными оттого, что очень много литвинов значится в уездах — где их теперь, как по литовски говорящих, вовсе нет; а наоборот, в тех уездах, где ныне еще говорят по литовски, по статистическим таблицам принятых литовцев в войска показано сравнительно мало. В Вилейском и Дисненском уездах о литовцах не может быть и речи...»|скарочана}}}}''.

Як адзначае гісторык [[Павал Церашковіч]], па 1860-х гадох тэрмін «ліцьвіны» («літоўцы») у дачыненьні да беларусаў зьнікае з афіцыйных дакумэнтаў і статыстыкі Расейскай імпэрыі<ref>Терешквич П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. — Минск, 2004. С. 79.</ref>. Між тым, мяшчане, хоць і менавалі сябе “палякамі” (па канфесыйнай прыналежнасьці), яшчэ ў канцы 19-га ст. менавалі сваю родную славянскую мову “літоўскаю”<ref>Янчук Н. По Минской губернии (заметки из поездки в 1886 году). — Москва, 1889. [https://books.google.by/books?id=G34hEAAAQBAJ&pg=PA26&dq=Po+litewsku+%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiNyOa8isPzAhVPRPEDHQkbDGYQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=Po%20litewsku%20%D1%8F%D0%BD%D1%87%D1%83%D0%BA%D1%8A&f=false С. 25—26.]</ref>:
{{Цытата|Іншая цяжкасьць паходзіць ад таго, што на мясцовай мове, а пагатоў на польскай, нярэдка зьмешваюцца назвы «Беларусь» і «Літва», беларуская мова і літоўская{{Заўвага|Тут — у сэнсе «летувіская»}}, то бо паводле старадаўняй памяці пра тыя часы, калі Беларусь і Літва складалі адно цэлае, усё беларускае называлася ''літоўскім''. Спытаеце вы, напрыклад, нейкую мяшчанку, хто яна такая? — Polka, адкажа яна вам. — Адкуль родам? — Z Litwy. Як гавораць дома? — Po litewsku. Між тым пры высьвятленьні больш дакладных зьвестак выяўляецца, што ні сама яна, ні яе родныя ні слова не разумеюць па-літоўску{{Заўвага| у сэнсе «па-летувіску»}}, а гавораць выняткова [[Беларуская мова|па-беларуску]].
{{арыгінал|ru|Другое затруднение происходитъ оттого, что на местном языке, а тем более на польском, нередко смешиваются в названии Белоруссия и Литва, белорусский язык и литовский, т. е. по старинной памяти о тех временах, когда Белоруссия и Литва составляли одно целое, всё белорусское называется литовским. Спросите вы, например, какую нибудь мещанку, кто она такая? – Polka, ответит она вам. – Откуда родом? – Z Litwy. – Как говорят дома? – Po litewsku. Между тем, по наведении более точных справок оказывается, что ни сама она, ни ее родные ни слова не понимают по-литовски, а исключительно говорятъ по-белорусски.}}
}}

Такім чынам, [[Русіфікацыя Беларусі|палітыка татальнай русіфікацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]], якую праводзілі ўлады Расейскай імпэрыі, спрыяла паступоваму зьнікненьню з ужытку назвы «ліцьвіны» ў гістарычным сэнсе<ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 5, 19.</ref><ref>{{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў|к}} P. 49—50.</ref> і яе адначаснаму замацаваньню за суседнім балтыйскім народам ([[летувісы|летувісамі]])<ref name="Kren-Koukiel-Marozava-2000-321"/>. Тым часам на ўсе землі ліцьвінаў пашырылася назва «[[Белая Русь]]», «Беларусь», якая раней ужывалася датычна Беларускага біскупства ВКЛ. Хоць ліцьвіны-беларусы ў афіцыйным жыцьці Расейскай імпэрыі нібыта спынілі сваё існаваньне як асобны народ, але ў рэальнасьці яны працягвалі захоўваць свае нацыянальныя традыцыі, культуру і мову<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19">{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 19.</ref>.

У канцы XIX — пачатку XX ст. частка літоўскай шляхты (найперш буйныя землеўласьнікі — зямяне) не сьпяшалася і нават асьцерагалася прымаць назву «беларусы». Дачка [[Ежы Чапскі|Ежы Чапскага]], які ў 1917 годзе ўсё ж назваў сябе беларусам<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/30169005.html У 1917 годзе нашчадак Рурыка і іншыя магнаты Меншчыны абвясьцілі сябе беларусамі], [[Радыё Свабода]], 19 верасьня 2019 г.</ref>, графіня Марыя Чапская (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 год, Парыж) патлумачыла, якое стаўленьне было ў літоўскай шляхты да сялянаў і чаму зямяне не прымалі назвы «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча|pl|Florian Czarnyszewicz}}, напісаных па-беларуску да [[Кастусь Акула|Кастуся Акулы]] і пазьней перасланых ёй копіяй<ref>Czapska M. Florian Czarnyszewicz // Ostatnie odwiedziny i inne szkice. — Warszawa, 2006. — S. 166—167.</ref>: 
{{Цытата|Важна тое, што спадар ёсць сынам свайго краю. Я таксама ёсьць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косьці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме ня мовілі па-польску, але назвы „бела-“ ці „чарнарусаў“ не прымалі, бо „рускі“ для іх азначаў тры чацьвертых [[Расейцы|маскаля]]. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасьць. І калі б тады якая мудрасьць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыцьцё найменьне „літоўца“ (у значэньні [[Адам Міцкевіч|міцкевічаўскім]]) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі.}}

Палітык і грамадзкі дзяяч [[Зянон Пазьняк]] дае наступныя тлумачэньні, чаму дзеячы нацыянальна-вызвольнага руху пачатку 20-га стагодзьдзя мелі выступіць пад назвай «Беларусь»<ref>[[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.</ref>:
{{Пачатак цытаты}}
І нарэшце, чаму нацыянальныя дзеячы ўмоўнай «Літвы», разумеючы гісторыю, ня выступілі пад аб’яднаўчым тэрмінам «Літва», але пад назвай «Беларусь»? Адказ на паверхні: таму што аб’яднаўчым тэрмінам у гэтай сытуацыі магла быць толькі Беларусь. Гэта ўжо была навуковая і палітычная рэальнасьць. Нашыя нацыянальныя дзеячы таго часу — гэта былі мудрыя людзі, якія грунтаваліся на аб’яднаўчай нацыянальнай ідэі, умелі стратэгічна думаць і глядзець наперад, абапіраліся на навуку і на рэчаіснасьць. Сытуацыя была такой, што калі б яны кансэрватыўна ці рамантычна выступілі пад назовам «Літва», то ўсходнюю Беларусь мы маглі б страціць назаўсёды. Царская Расея скарыстала б канфэсыйны падзел і тэрміналёгію ў сваіх інтарэсах з усёй магутнасьцю імпэрскай прапаганды, бюракратычнага апарату і царквы. Вось тады зьявілася б у Расеі рэальная Белая Русь, якую б яшчэ і натравілі супраць «католической литовской ереси» ды «сэпаратызму». Бальшавікі давяршылі б гэты падзел ужо ў сьведамасьці. А сьведамасны падзел, як вядома, нашмат горшы і разбуральны, чым падзел тэрытарыяльны. Стаўка на назву «Літва» была б у тых умовах ужо сэпаратысцкай і тупіковай. У лепшым выпадку — маргінальнай. Нацыянальныя дзеячы-адраджэнцы абазначылі і ўключылі ў нацыянальны рух усю літоўскую тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага (умоўную Літву і Беларусь) пад агульнай назвай Беларусь. У выніку расейская прапаганда не змагла фармальна ўклініцца ды падзяліць адзіную ідэю (хоць увесь час імкнулася). Расея ў такіх абставінах вымушана была агулам непрызнаваць і змагацца зь беларускім нацыянальным рухам. Расейцам у ідэйным пляне фармальна нічога не дасталося. <…>
[[Беларусы|Беларуская нацыя]] адбылася ў пачатку ХХ стагодзьдзя. Вяршыняй гэтага працэсу было стварэньне [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларуск��й Народнай Рэспублікі]], прытым дакладна ў дзяржаўна-этнічных межах [[Літва старажытная|гістарычнай Літвы]].
{{Канец цытаты}}

[[Файл:BNR (Ruthienie Blanche) Map 1918.jpg|значак|Межы [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР)]], абвешчаныя 25 сакавіка 1918 г. паводле [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнага крытэру]] — на падставе працаў гісторыка і этнографа [[Мітрафан Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]]]]

Разам з тым, усе дзеячы беларускага нацыянальна-вызвольнага руху (ад [[Францішак Багушэвіч|Францішка Багушэвіча]] да [[Янка Купала|Янкі Купалы]]) бесьперапынна падкрэсьлівалі повязь Беларускай дзяржаўнасьці зь Вялікім Княствам Літоўскім, а ўсе беларускія гісторыкі (ад [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]] да [[Усевалад Ігнатоўскі|Ўсевалада Ігнатоўскага]]) называлі ВКЛ «Беларуска-Літоўскім гаспадарствам». Гэтая ж пазыцыя знайшла адлюстраваньне ў [[Другая Ўстаўная грамата|Другой Устаўной грамаце]] Беларускай Народнай Рэспублікі ад 9 сакавіка 1918 году («''Пасьля трох з паловаю вякоў няволі зноў на увесь сьвет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць''»), а гербу [[Пагоня|Пагоні]] («''старадаўняй Літоўскай Пагоні''»), які стаў дзяржаўным сымбалем БНР, прысьвяціў [[Пагоня (песьня)|свой верш]] клясык беларускай літаратуры [[Максім Багдановіч]]. Улетку 1916 году [[Беларускі народны камітэт]] на чале з Антонам Луцкевічам падтрымаў і пашырыў ідэю [[Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага|канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага]] да канцэпцыі «Злучаных Штатаў» ад [[Балтыйскае мора|Балтыйскага]] да [[Чорнае мора|Чорнага]] мораў, якія плянавалася ўтварыць зь незалежных [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Украіна|Ўкраіны]]. 

=== За савецкім часам ===
Далучаная да [[СССР]] Летува пазьбегла татальнага зьнішчэньня гуманітарных кадраў і здолела ў 1945—1991 гадох працягваць традыцыі навуковай школы пэрыяду незалежнасьці. У адрозьненьне ад БССР і [[УССР]], савецкае кіраўніцтва дазволіла Летуве, як і Латвіі з Эстоніяй, мець унівэрсытэт на мове тытульнай нацыі. Гэты летувіскамоўны Віленскі ўнівэрсытэт хутка стаў «раем для балтыйскіх дасьледаваньняў»<ref name="Kascian-2009"/>. Тым часам БССР была адзінай рэспублікай эўрапейскай часткі СССР, якая ня мела гістарычнага часопісу. Згодна з партыйнымі дырэктывамі, адлік сапраўднай гісторыі Беларусі вёўся з 1917 году, а беларускі этнас разглядаўся як негістарычны, які ня меў уласнай эліты, высокай культуры і мастацтва<ref name="Katlarcuk-2009"/>. Адначасна савецкія ўлады фактычна дазволілі летувісам праводзіць палітыку дэнацыяналізацыі і [[Летувізацыя|летувізацыі]] далучаных [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх земляў]] гістарычных [[Віленскае ваяводзтва|Віленшчыны]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троччыны]]<ref name="Kascian-2009"/>.

Тым часам, у БССР былі спробы навукова абгрунтаваць гістарычнасьць і пераемнасьць назвы “ліцьвіны” як нацыянальнае. У 1968 г. [[Язэп Юхо]] пісаў у часопісе “Полымя”:
{{Цытата|У афіцыйных дакумэнтах XVI—XVIII стагодзьдзяў, апроч «Літвы», для ўсяе тэрыторыі Беларусі другога найменьня наагул не існавала, і ўвесь народ называлі Літвою. У нашай жа гістарычнай літаратуры да цяперашнага часу ігнаруюць гэтае найменьне народу, якое ён насіў больш чым 500 гадоў.|[[Язэп Юхо]], гісторык права, доктар навук, 1968 г.<ref name="jucho">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Пра назву «Беларусь» // Полымя. № 1, 1968. С. 175—182.</ref>.}}

У працы 1985 году [[Ігар Чаквін]] пісаў:
{{Пачатак цытаты}}
«У гісторыка-этнаграфічнай вобласьці [[Беларусь|беларуска]]-[[Украіна|ўкраінскага]] [[Палесьсе|Палесься]] арэал распаўсюджваньня назвы ''[[палешукі]]'' не складае суцэльнага масіву. Асноўнай этнанімічнай формай, якая часьцей за ўсё чаргуецца на Палесьсі з назвай ''палешукі'' зьяўляецца этнікон '''ліцьвіны'''. Паводле зьвестак Л. Асоўскага (на 30-я гады ХХ ст.) назва ''ліцьвіны'' была лякалізавана ў Заходнім Палесьсі ў вярхоўях [[Ясельда|Ясельды]] і ў раёне [[Ружаны|Ружан]], [[Косаў|Косава]], [[Івацэвічы|Івацэвіч]]. З гэтай вобласьці, мяркуючы па прыведзенай ім карце, арэал назвы ''ліцьвіны'' распаўсюджваўся на поўдзень да [[Лунінец|Лунінца]]. На [[Прыпяць|Прыпяцкім]] правабярэжжы гэты арэал ішоў ад [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] на [[Столін]] і далей у двух напрамках — на [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнае]] і на [[Кастопаль]]. (…) Арэальнае існаваньне на Палесьсі формы ''ліцьвіны'' таксама носіць контурны малюнак, калі адпаведная этнанімічная самасьвядомасьць найбольш выразна выступае ў паўзьмежных зонах кантакціраваньня непасрэдна з палешукамі, а ўнутры гэтых зон аслаблена і часткова дыфэрэнцыравана. Так, у радзе палескіх абласьцей, дзе распаўсюджана назва ''ліцьвіны'', яна часта дапаўняецца азначэньнямі, якія падкрэсьліваюць асобныя асаблівасьці гаворак — ''ліцьвіны-хацюны'' (паміж Століным і Ракітным, а таксама паміж Косавам і Лунінцом), ''літвакі-калыбанюкі'' (паміж Століным і Кастопалем), іх антрапалягічныя рысы і спэцыфіку месца існаваньня — ''ліцьвіны-чарнякі'' ([[Пружанскі раён]]), ''парэчукі'' ([[Гарынь|Пагарыньне]]) і г. д.»<ref name="Cakvin-1985"/>
{{Канец цытаты}}

[[Файл:Пікет каля Дому ўраду (Менск, 1991 г.).jpg|значак|Пікет у [[Менск]]у з плякатам [[лацінка]]й: «''Вярнуць народу яго спрадвечныя сымбалі: герб [[Пагоня]] й [[бел-чырвона-белы сьцяг]], а таксама назоў Бацькаўшчыны — [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]], сталіцы — Менск!''» (19.09.1991 г.)]]

У энцыкляпэдыі «[[Этнаграфія Беларусі]]» (1989 год), 7-м томе [[Энцыкляпэдыя гісторыі Беларусі|Энцыкляпэдыі гісторыі Беларусі]] (1997 год) і 9-м томе [[Беларуская энцыкляпэдыя|Беларускай энцыкляпэдыі]] (1999 год) зазначалася<ref>[[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Літвіны, ліцвіны // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)|к}} С. 292.</ref><ref name="Zajkouski-Cakvin-1997"/><ref name="Cakvin-1999"/>:
{{Пачатак цытаты}}
У наш час [назва ліцьвіны] ужываецца <…> таксама як лякальны этнікон невялікіх групаў беларускага насельніцтва (у раёне [[Бяроза (горад)|Бярозы]], [[Івацэвічы|Івацэвічаў]], [[Косаў|Косава]], [[Пружаны|Пружанаў]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Вярэнаў|Вярэнава]], [[Горадня|Горадні]], [[Паставы|Паставаў]], [[Браслаў|Браслава]] і інш.), некаторых раёнаў беларуска-ўкраінскага [[Палесьсе|Палесься]] (раёны [[Столін]]а, [[Ракітнае (Ровенская вобласьць)|Ракітнага]], [[Кастопаль|Кастопалю]], [[Сарны|Сарнаў]], [[Оўруч]]у) і часткова беларускамоўнага насельніцтва паўночнай Чарнігаўшчыны і Кіеўшчыны, заходняй Браншчыны і Смаленшчыны.
{{Канец цытаты}}

У 1990 годзе часопіс «Савецкая этнаграфія» падаваў зьвесткі:
{{Пачатак цытаты}}
«Як мікраэтнонім, найменьне „ліцьвіны“ існавала і працягвае існаваць сярод некаторых мясцовых групаў [[беларусы|беларускага]] і асыміляванага [[балты]]йскага жыхарства заходніх раёнаў [[Беларусь|Беларусі]] і Ўсходняй [[Летува|Летувы]]»<ref>Чаквин И. В., Терешкович П. В. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV — начало XX вв.) // Советская этнография. № 6, 1990.</ref>.
{{Канец цытаты}}

У 1985–1990 гг. шэраг навуковых выданьняў БССР сьцьвярджаў, што назва “ліцьвіны” ў 16–18 ст. была найбольш шырокім самаазначэньнем беларускага народу<ref>Этнаграфія беларусаў. Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя. / рэд. кал. В. Бандарчык і інш. — {{Менск (Мінск)}}, 1985. с. 81.</ref><ref>І.У. Чаквін. Да пытання аб этнічнай самасвядомасці беларусаў у часы Скарыны. // Спадчына Скарыны. Зборнік матэрыялаў першых скарынаўскіх чытанняў (1986). Мінск, 1989. с. 47.</ref><ref>И. Чаквин, П. Терешкович. Из истории становления национального самосознания белорусов (XIV – начало XX вв.). // Советская этнография. 1990, №6. с. 44.</ref>.

== Сучаснасьць ==

[[Файл: Стары Ольса. Гераічны эпас. Сьпевы рыцараў і шляхты Вялікай Літвы.jpg|значак|Ваяр-ліцьвін на вокладцы альбому “Гераічны эпас” (2006 г.) гурта “[[Стары Ольса]]”]]

У частковым ужытку найменьне «ліцьвін» працягвае існаваць як саманазва вясковага жыхарства і ў цяперашні час<ref name="Arlou-2012-157"/>. 

Назва «ліцьвіны» шырока ўжываецца ў розных сфэрах жыцьця Беларусі: элітарнай і масавай культуры, спорце, грамадзкім харчаваньні. Яшчэ ў 1991 годзе ўтварыўся [[фальклёр]]ны гурт «[[Ліцьвіны (гурт)|Ліцьвіны]]», які займаецца адраджэньнем беларускіх аўтэнтычных сьпеваў<ref>Скобла М. [https://www.svaboda.org/a/28147841.html Натальля Матыліцкая: «Ліцьвіноў» не было ў дзяржаўных рэестрах, але нас слухалі з захапленьнем!], [[Радыё Свабода]], 30 лістапада 2016 г.</ref>. У 2010 годзе ў Менску зьявіўся клюб амэрыканскага футболу «Літвіны», сымбалем якога сталі [[Калюмны]]<ref>[https://www.svaboda.org/a/27759277.html «Літвіны» — гэта амэрыканскі футбол], [[Радыё Свабода]], 2016 г.</ref>. У 2015 годзе беларускі гурт [[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбуля]] зьмясьціў у сваім альбоме [[Чырвоны штраль]] песьню «Гэй, ліцьвіны! Бог нам радзіць»<ref>[https://34mag.net/piarshak/releases/chyrvony-shtral/p/10 «Чырвоны штраль» ‒ развітальны альбом «Крамбамбулі»], [[34mag]]</ref>. У 2017 годзе ў Менску адкрыўся рэстаран сучаснай беларускай кухні «Літвіны», які праз паўгоду стаў сеткавым<ref>[https://realt.onliner.by/2018/04/06/litviny-2 В Каменной Горке открылся ресторан новой белорусской кухни «Литвины»], [[Onliner.by]], 6.04.2018 г.</ref>.

=== Грамадзкая дзейнасьць ===
{{Асноўны артыкул|Ліцьвінства}}

У 2005 г. Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем «[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]» зрабіў заяву: 
{{Цытата|У другой палове ХІХ ст. нацыянальная інтэлігенцыя, якая выступала за адраджэньне свайго народа і яго дзяржаўнасьці, аднавіла назвы «Беларусь» і «беларусы» як сымбаль пратэсту супраць расейскага ўціску. Пад гэтаю назваю наш народ увайшоў у ХХ ст., замацаваў яе за сабою ў сусьветнай супольнасьці і ўступіў зь ёю ў новае тысячагодзьдзе. Але нам неабходна памятаць, што мы — нашчадкі ліцьвінаў, прадаўжальнікі іх патрыятычных справаў<ref name="Bic-Harecki-Konan-2005-19"/>.|Аўтарскі калектыў кнігі «Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы», выдадзенай у 2005 годзе Міжнародным грамадзкім аб’яднаньнем
«[[Згуртаваньне беларусаў сьвету Бацькаўшчына|Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“]]»: [[Міхась Біч]] — доктар гістарычных навук; [[Натальля Гардзіенка]] — кандыдат гістарычных навук, [[Радзім Гарэцкі]] — акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, экс-прэзыдэнт Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Уладзімер Конан]] — доктар філязофскіх навук; [[Арсень Ліс]] — доктар філялягічных навук; [[Леанід Лойка]] — кандыдат гістарычных навук; [[Адам Мальдзіс]] — доктар філялягічных навук; [[Уладзімер Мархель]] — кандыдат філялягічных навук; [[Алена Макоўская]] — старшыня Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Алесь Петрашкевіч]] — кандыдат гістарычных навук; [[Анатоль Сабалеўскі]] — доктар мастацтвазнаўства; [[Лідзія Савік]] — кандыдат філялягічных навук; [[Віктар Скорабагатаў]] — заслужаны артыст Беларусі; [[Ганна Сурмач]] — экс-старшыня Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Барыс Стук]] — намесьнік старшыні Рады Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Згуртаваньне беларусаў сьвету „Бацькаўшчына“»; [[Галіна Сяргеева]] — кандыдат гістарычных навук; [[Алег Трусаў]] — кандыдат гістарычных навук; [[Георгі Штыхаў]] — доктар гістарычных навук; [[Язэп Юхо]] — доктар юрыдычных навук}}

У 2009 г. адзначаўся «Міленіюм Літвы»: утварыўся грамадзкі арганізацыйны камітэт імпрэзы 1000-годзьдзя назвы ''Літва'' пад старшынствам доктара гістарычных навук прафэсара [[Анатоль Грыцкевіч|Анатоля Грыцкевіча]]. У арганізацыйны камітэт «Міленіюм Літвы» ўвайшлі пісьменьніца [[Вольга Іпатава]], доктар гістарычных навук [[Алесь Краўцэвіч]], доктар мэдычных навук [[Алесь Астроўскі]], доктар біялягічных навук [[Аляксей Мікуліч]], археоляг [[Эдвард Зайкоўскі]], мастак і грамадзкі дзяяч [[Аляксей Марачкін]], сьвятар [[Леанід Акаловіч]] і дасьледнік [[Зьдзіслаў Сіцька]]. Арганізацыйны камітэт адзначыў, што назва Літва датычыцца старажытнай тэрыторыі Беларусі, а цяперашнія беларусы да пачатку XX стагодзьдзя называлі сябе ліцьвінамі<ref>{{Навіна|аўтар=[[Марат Гаравы]]|загаловак=Створаны грамадзкі аргкамітэт сьвяткаваньня 1000-годзьдзя назвы Літва пад старшынствам прафэсара Анатоля Грыцкевіча|спасылка=http://by.belapan.by/archive/2009/01/22/279333_279363|выдавец=[[БелаПАН]]|дата публікацыі=22 студзеня 2009|дата доступу=14 кастрычніка 2014}}</ref>.

У сацыяльнай сетцы “Фэйсбук” існуе [https://www.facebook.com/litva.belarus “Энцыклапедыя Літвы-Беларусі”]: яна публікуе артыкулы, якія насьвятляюць гістарычную спадчыну беларусаў як ліцьвінаў, тытульнага народу Вялікага Княства Літоўскага. 

У 2020 г. у Фэйсбуку пашырыўся [https://www.facebook.com/groups/361555473939008/permalink/3664207683673754 “Заклік літвінаў 2020”], у якім шэраг актывістаў канстатавалі ідэалягічнае банкруцтва афіцыйнае ідэалёгіі лукашэнкаўскага рэжыму і прапанавалі “ліцьвінства” ў якасьці здаровае дзяржаўнае ідэалёгіі. 

У 2020 г. у Менску выйшла кніжка Алёхны Дайліды [https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=433832421224375&id=100037928616901 “Байкі і баечкі люду Вялікае Літвы”] – зборнік прыповесьцей, легенд, баек, анекдотаў з эпохі Вялікага Княства Літоўскага (13–19 ст.). 

Гісторыкі [[Сяргей Абламейка (гісторык)|Сяргей Абламейка]] і [[Аляксандар Краўцэвіч]] зьвяртаюць ўвагу на тое, што ліцьвінства ня можа быць альтэрнатывай [[Беларускае нацыянальнае адраджэньне|беларускасьці]], бо ёсьць яе неад’емнай складовай часткай. Проціпастаўляць іх — значыць дэструктыўна перакручваць рэальную гісторыю і этнагенэз беларусаў<ref>[[Сяргей Абламейка (гісторык)|Абламейка С.]] [https://www.svaboda.org/a/28920419.html Зноў пра ідэнтычнасьць Скарыны], [[Радыё Свабода]], 15 сьнежня 2017 г.</ref><ref name="Kraucevic-2017">[https://nashaniva.com/?c=ar&i=146173 Алесь Краўцэвіч: Ліцвінства — выдумка ворагаў, якую падтрымалі дурні], [[Наша Ніва]], 28 сакавіка 2017 г.</ref>.

Адзначаецца, што [[Расея|расейская]] агентура атакуе тое ліцьвінства, якое ёсьць сынонімам беларускасьці, аднак актыўна падтрымлівае пэўныя «ліцьвінскія» праекты, якія аддзяляюць «ліцьвінаў» ад беларусаў<ref>{{Навіна|аўтар=Руселік В.|загаловак=Вейшнорыя: сьмех скрозь сьлёзы|спасылка=https://novychas.by/palityka/krok-da-zahopu-belarusi-zrobleny-abo-smeh-skroz-s|выдавец=[[Новы час (газэта)|Новы час]]|дата публікацыі=14 верасьня 2017|дата доступу=25 лютага 2020}}</ref>, ганяць беларусаў і ўсё беларускае<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Гэта слова сакральнае. Аб некаторых аспэктах Беларускага Адраджэньня і паразы рускай палітыкі|спасылка=http://pazniak.info/page_geta_slova_sakralnae__ab_nekatoryih_aspektah_belaruskaga__adradjennya_|выдавец=[[Зянон Пазьняк]]|дата публікацыі=13 верасьня 2015|копія=http://www.bielarus.net/archives/2015/09/15/4232|дата копіі=15 верасьня 2015|дата доступу=22 траўня 2020}}</ref> або прапагандуюць, што беларусы — гэта летувісы, якія маюць вывучаць летувіскую мову і злучацца зь Летувой<ref name="Kraucevic-2017"/>.

== Глядзіце таксама ==
* [[Ліцьвіны Севершчыны]]
* [[Беларусы]]
* [[Літва старажытная]]
* [[Літва (неадназначнасьць)|Літва]]
* [[Белая Русь]]
* [[Літоўская мітраполія]]
* [[Літвякі (Літвіны)|Літвякі]]
* [[Старалітва]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (1997)}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* {{Літаратура/БЭ|9}}
* {{Літаратура/Беларусы: У 13 т.|4}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|3}}
* {{Літаратура/ГСБМ|17}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / [[Іван Крэнь|І. Крэнь]], [[Іван Коўкель|І. Коўкель]], [[Сьвятлана Марозава|С. Марозава]], С. Сяльверстава, І. Фёдараў. — {{Менск (Мн.)}}: РІВШ БДУ, 2000. — 656 с {{ISBN|985-6299-34-9}}.
* Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Евароўскі [і інш.]. — {{Менск (Мінск)}}: Беларуская навука, 2008. — 575 с {{ISBN|978-985-08-0967-4}}.
* Дайліда А. [https://knihi.com/Alochna_Dajlida/ Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі.] / Рэц. [[Сяргей Тарасаў|С. Тарасаў]]. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с.
* [[Сяргей Дубавец|Дубавец С.]], [[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]] [https://knihi.com/Siarhiej_Dubaviec/Starazytnaja_Litva_i_sucasnaja_Letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. — Менск, 1994.
* {{Літаратура/Беларуская дзяржава Вялікае Княства Літоўскае}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [https://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа]. 2-е выданьне. — Менск, Навука і тэхніка, 1991. — 98 с {{ISBN|5-343-00876-3}}.
* [[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] [http://pawet.net/library/history/bel_history/_articles/zaj2/%D0%97%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%BE%D1%9E%D1%81%D0%BA%D1%96_%D0%AD._%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F.html Літва гістарычная] // [[Наша слова|Наша Слова]]. № 26 (917), 1 ліпеня 2009 г.; № 27 (918), 8 ліпеня 2009 г.
* Касьцян К., Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* [[Іван Ласкоў|Ласкоў І.]] [https://adzharaj-kut.blogspot.com/2016/03/2016_6.html Жамойцкі тупік] // [[Літаратура і мастацтва]]. 17 верасьня 1993. С. 14—15.
* {{Літаратура/Літва-Беларусь: гістарычныя выведы}}
* {{Літаратура/Русіфікацыя: царская, савецкая, прэзыдэнцкая (2010)}}
* {{Літаратура/Міндаў, кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях}}
* {{Літаратура/Літва і Жамойць. Розныя краіны і народы}}
* [[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі // Станкевіч Я. Гістарычныя творы. — {{Менск (Мн.)}}: «Энцыклапедыкс», 2003. — 776 с {{ISBN|985-6599-77-6}}.
* [[Сьвятлана Струкава|Струкава С.]] [https://rep.bntu.by/bitstream/handle/data/6488/%D0%A1.%2037-40.pdf?sequence=1&isAllowed=y Старажытныя найменні беларусаў] // [[Роднае слова (часопіс)|Роднае слова]]. № 8, 2009. С. 37—40.
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] Да пытаньня этнічнай прыналежнасьці старажытных ліцьвіноў. — Менск: ВЦ «Бацькаўшчына»; МП «Бесядзь», 1994. — 107 с.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}
* [[Ігар Чаквін|Чаквін І.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. № 4, 1985. С. 74—80.
* Чаквін І. [https://web.archive.org/web/20141129020526/http://kamunikat.fontel.net/pdf/albaruthenica/06.pdf Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў: Параўнальна-тыпалагічны і гістарычны аспекты] // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 6 : Беларусь паміж Усходам і Захадам: Праблемы міжнац., міжрэліг. і міжкультур. узаемадзеяння, дыялогу і сінтэзу. Ч. 1, 1997. С. 37—41.
* Чаквін І. Формы этнічнага і нацыянальнага самавызначэння беларускага насельніцтва XIV—XVIII ст. (да праблемы станаўлення нацыянальнай самасвядомасці беларусаў) // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3—5 лютага 1993 года. Ч. I. — {{Менск (Мн.)}}, 1993. С. 47���49.
* [[Сяргей Шыдлоўскі|Шыдлоўскі С.]] Формы самавызначэння і самасвядомасці прывілеяванага саслоўя ў Беларусі першай паловы ХІХ стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета: Серия А (гуманитарные науки). № 7, 2006. С. 25—33.
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}}
* {{Літаратура/ЭСБМ|6}}
* [[Норман Дэвіс|Davies N.]] Litva: The Rise and Fall of the Grand Duchy of Lithuania. — Penguin Group US, 2013. — 90 p. {{ISBN|9781101630822}}.
* {{Літаратура/Рэканструкцыя нацыяў}}
* {{Кніга
|аўтар          = [[Эндру Ўілсан|Wilson A.]]
|частка         = 
|загаловак      = Belarus. The last European dictatorship
|арыгінал       = 
|спасылка       = https://yalebooks.yale.edu/book/9780300259216/belarus
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = {{артыкул у іншым разьдзеле|Yale University Press|Yale University Press|uk|Yale University Press}}
|год            = 2012
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 384
|сэрыя          = 
|isbn           = 978-0-300-25921-6
|наклад         = 
|ref = Wilson
}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}
* [[Фэлікс Канечны|Koneczny F.]] Letuwa a Litwa // Przegląd Powszechny. Nr. 463, 1922. S. 38—45.
* Litwinowicz-Droździel M. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Kraków: Tow. Autorów i Wydawców Prac Naukowych «Universitas», 2008. — 227 p. {{ISBN|97883-242-0837-1}}.
* Короткий В. [https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/19949/1/%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b0%2c%20%d0%a0%d1%83%d1%81%d1%8c%2c%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b2%d0%b8%d0%bd%2c%20%d1%80%d1%83%d1%81%d0%b8%d0%bd%20%d0%b2%20%d0%bf%d0%b0%d0%bc%d1%8f%d1%82%d0%bd%d0%b8%d0%ba%d0%b0%d1%85%20%d0%bb%d0%b8%d1%82%d0%b5%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%83%d1%80%d1%8b%20%d0%92%d0%b5%d0%bb%d0%b8%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20%d0%9a%d0%bd%d1%8f%d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%b0%20%d0%9b%d0%b8%d1%82%d0%be%d0%b2%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b3%d0%be%20XVI-XVII%20%d0%b2%d0%b2.pdf «Литва», «Русь», «литвин», «русин» в памятниках литературы Великого Княжества Литовского XVI—XVII веков] // Bibliotheca archivi lithuanici. — № 7. — Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2009. C. 187—196.
* Сталюнас Д. Идентификация, язык и алфавит литовцев в российской национальной политике 1860-х годов // Ab imperio. № 2, 2005. С. 225—254.
* [[Павал Церашковіч|Терешкович П. В.]] Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы. — Мн.: БГУ, 2004. — 223 с. {{ISBN|985-485-004-8}}.
* Чаквин И. В. Избранное: теоретические и историографические статьи по этногенезу, этническим и этнокультурным процессам, конфессиональной истории белорусов. — Минск: Беларуская навука, 2014. — 463 с {{ISBN|978-985-08-1740-2}}.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Літвіны}}
* [[Дзяніс Марціновіч|Марціновіч Д.]] [https://budzma.org/news/dzyanis-marcinovich-chamu-licviny-stali-byelarusami.html Чаму ліцвіны сталі беларусамі?], [[Budzma.org]], 13 траўня 2014 г.
* [[Зянон Пазьняк|Пазьняк З.]] [http://www.bielarus.net/archives/2016/12/30/4684 Беларусь-Літва], Беларуская Салідарнасьць, 27 сьнежня 2016 г.
* [[Сяргей Астравец|Астравец С.]] [https://www.svaboda.org/a/26711502.html З «Іліядай» пад падушкай], [[Радыё Свабода]], 26 лістапада 2014 г.
* [http://litviny.blogspot.com/ Разважаньні пра ВКЛ і ліцьвінаў]
* [[Аляксей Дзермант|Дзермант А.]] [https://web.archive.org/web/20111008040223/http://kryuja.org/artykuly/dziermant/dziermant_litviny.html Як можна быць літвінам?], [[ARCHE Пачатак]], 15 сьнежня 2009 г.
* [http://history-belarus.by/pages/terms/litwiny.php Ліцьвіны]{{ref-ru}}, Кароткая гісторыя Беларусі за апошнія 1000 год
* [http://veras.litvin.org/ Віктар Верас «У вытокаў гістарычнай праўды»]{{ref-ru}}
* [https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=508158823791734&id=100037928616901 А. Дайліда. Чому мы Літвіны, а Літвіны гэто мы.]
* [http://lietuvos.istorija.net/lituanistica/litvinizm.htm Тэндэнцыйная крытыка ліцьвінства з боку летувіскага гісторыка Томаса Бараноўскага]{{ref-ru}}

{{Беларусы}}
{{Добры артыкул}}

[[:Катэгорыя:Беларусы]]
[[:Катэгорыя:Славяне]]
[[:Катэгорыя:Балты]]
[[:Катэгорыя:Гісторыя Беларусі]]
[[:Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]]
Шаблён, які ўжываецца на гэтай старонцы:
Вярнуцца да старонкі «Удзельнік:Алёхно/Ліцьвіны».
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Удзельнік:Алёхно/Ліцьвіны»