Прагляд крыніцы для Татарскае пісьменства

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.
'''Татарскае пісьменства''' ({{мова-tt|Татар әлифбасы / Tatar älifbası}}) — пісьменства [[татарская мова|татарскае мовы]]. У розны час ужываліся розныя сыстэмы:
* [[арабскае пісьмо]] — да 1927 року; нешматлікія [[татары]] [[Кітайская Народная Рэспубліка|КНР]] дагэтуль ужываюць арабскае пісьмо;
* [[лацініца]] — у 1927—1939 роках; прымаліся спробы адраджэньня лацінкі на рубяжы XX ды XXI стагодзьдзяў; татары [[Турэччына|Турэччыны]], [[Фінляндыя|Фінляндыі]], [[Чэхія|Чэхіі]], [[Польшча|Польшчы]], [[ЗША]] ды [[Аўстралія|Аўстраліі]] ўжываюць татарскую лацінку і цяпер<ref>{{cite web |url = http://www.tatar.cz/index.php |title = ► tatar.cz |accessdate = 2013-05-30 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120908051432/http://www.tatar.cz/index.php |archivedate = 2012-09-08 |deadlink = yes }}</ref>;
* [[кірыліца]] — з 1939 року дагэтуль; [[Крашаны|хрышчаныя татары]] карысталіся кірыліцаю з XIX стагодзьдзя.

== Супастаўляльная табліца ==
{| class="wikitable" style="text-align:center
!colspan="3"| Кірыліца !!colspan="2"| Арабіца !!colspan="3"| Лацініца
|-
! Кірыліца<br>(с 1939) !! Назва !! Альфабэт<br>Ільмінскага<br>(XIX ст.) !! Иске имлә<br>(да 1920) !! Яңа имлә<br>(1920—1927)<br>Арабіца<br> (2012) !! Яңалиф<br> (1927—1939) !! Яңалиф-2<br> (1999) !! Лацініца<br> (2012)
|-
| А а||а||А а||style="font-size:200%"|ا ,آ||style="font-size:200%"|ﯪ||A a||A a||A a
|-
| Ә ә||ә||Ӓ ӓ||style="font-size:200%"|ا ,ه||style="font-size:200%"|ﺋﻪ||Ə ə||Ə ə||Ä ä
|-
| Б б||бы||Б б||style="font-size:200%"|ب||style="font-size:200%"|ب||B ʙ||B b||B b
|-
|В в||вы||В в|| style="font-size:200%" |ۋ||style="font-size:200%"|ۋ||V v||V v||V v
|-
|—||вэ (у)||—|| style="font-size:200%" |و||style="font-size:200%"|و||—||W w||W w
|-
|Г г||гэ||Г г||style="font-size:200%"|گ||style="font-size:200%"|ﮒ||G g||G g||G g
|-
|—||гы||—||style="font-size:200%"|ع ,غ||style="font-size:200%"|ﻉ||Ƣ ƣ||Ğ ğ||Ğ ğ
|-
| Д д||ды||Д д||style="font-size:200%"|د||style="font-size:200%"|ﺩ||D d||D d||D d
|-
| Е е||е||Е е||style="font-size:200%"|ي||style="font-size:200%"|ى||E e (Je je)||E e (Ye ye)||E e, Ye ye
|-
| Ё ё||йо||Ё ё||style="font-size:200%"|يو||style="font-size:200%"|يؤ||Jo jo||Yo yo||Yo yo
|-
| Ж ж||жы||Ж ж||style="font-size:200%"|ژ||style="font-size:200%"|ژ||Ƶ ƶ||J j||J j
|-
| Җ җ||җэ||Ж ж||style="font-size:200%"|ج||style="font-size:200%"|ﺝ||Ç ç||C c||C c
|-
| З з||зы||З з||style="font-size:200%"|ز||style="font-size:200%"|ﺯ||Z z||Z z||Z z
|-
| И и||и||И и||style="font-size:200%"|ي||style="font-size:200%"|ئی||I i||İ i||İ i
|-
| Й й||йы||Й й||style="font-size:200%"|ي||style="font-size:200%"|ي||J j||Y y||Y y
|-
| К к||кэ||К к||style="font-size:200%"|ﮎ||style="font-size:200%"|ﮎ||K k||K k||K k
|-
|—||кы||—||style="font-size:200%"|ق||style="font-size:200%"|ق||Q q||Q q||Q q
|-
| Л л||лы||Л л||style="font-size:200%"|ل||style="font-size:200%"|ل||L l||L l||L l
|-
| М м||мы||М м||style="font-size:200%"|م||style="font-size:200%"|م||M m||M m||M m
|-
| Н н||ны||Н н||style="font-size:200%"|ن||style="font-size:200%"|ن||N n||N n||N n
|-
| Ң ң||ңы||Ҥ ҥ||style="font-size:200%"|نک ,ڭ||style="font-size:200%"|ڭ||Ꞑ ꞑ||Ꞑ ꞑ||Ñ ñ
|-
| О о||о||О о||style="font-size:200%"|و||style="font-size:200%"|ﯰ ِ||O o||O o||O o
|-
| Ө ө||ө||Ӧ ӧ||style="font-size:200%"|و||style="font-size:200%"|ﯰ||Ɵ ɵ||Ɵ ɵ ||Ö ö
|-
| П п||пы||П п||style="font-size:200%"|پ||style="font-size:200%"|ﭖ||P p||P p||P p
|-
| Р р||ры||Р р||style="font-size:200%"|ﺭ||style="font-size:200%"|ﺭ||R r||R r||R r
|-
| С с||сы||С с||style="font-size:200%"|ﺱ||style="font-size:200%"|ﺱ||S s||S s||S s
|-
| Т т||ты||Т т||style="font-size:200%"|ت||style="font-size:200%"|ت||T t||T t||T t
|-
| У у||у||У у||style="font-size:200%"|و||style="font-size:200%"|ﯮ ِ|||U u||U u||U u
|-
| Ү ү||ү||Ӱ ӱ||style="font-size:200%"|و||style="font-size:200%" |ﯮ||Y y||Ü ü||Ü ü
|-
| Ф ф||фы||Ф ф||style="font-size:200%"|ف||style="font-size:200%"|ف||F f||F f||F f
|-
| Х х||хы||Х х||style="font-size:200%"|خ ,ﺡ||style="font-size:200%"|ﺡ||X x||X x||X x
|-
| Һ һ||һэ||Х х||style="font-size:200%"|ه||style="font-size:200%"|ه||H h||H h||H h
|-
| Ц ц||цы||Ц ц||—||style="font-size:200%"|تس||Ts ts||Ts ts||Ts ts
|-
| Ч ч||чы||Ч ч||style="font-size:200%"|چ||style="font-size:200%"|ﭺ||C c||Ç ç||Ç ç
|-
| Ш ш||шы||Ш ш||style="font-size:200%"|ش||style="font-size:200%"|ﺵ||Ş ş||Ş ş||Ş ş
|-
| Щ щ||щы||Щ щ||—||style="font-size:200%"|شچ||Şc şc||Şç şç||Şç şç
|-
| Ъ ъ||ъ||Ъ ъ||style="font-size:200%"|ء|||—||’||—||—
|-
| Ы ы||ы||Ы ы||style="font-size:200%"|ي||style="font-size:200%"|ئ ِ||Ь ь||I ı||I ı
|-
| Ь ь||ь||Ь ь||—||—||—||’||—
|-
| Э э||э||Э э||style="font-size:200%"|ي||style="font-size:200%"|ئ||E e||E e||E e
|-
| Ю ю||ю||Ю ю||style="font-size:200%"|يو||style="font-size:200%"|يو||Ju Ju (Jy jy) ||Yu yu (Yü yü)||Yu yu (Yü yü)
|-
| Я я||я||Я я||style="font-size:200%"|يا||style="font-size:200%"|يا||Ja Ja (Jə jə)||Ya ya (Yə yə)||Ya ya (Yä yä)
|-
|}

;Заўвагі:

# У сучаснай кірыліцы для зычных '''[[ğ]]''' ды '''q''' часам ужываюцца дыґрафы '''гъ''' ды '''къ''' адпаведна.
# У іскэ імля на пачатку словаў на галосны гук пісаўся абавязковы аліф з [[Гамза|гамзою]] {{resize|150%|أ ,إ}}.
# У іскэ імля і сучаснай арабіцы ўэываюцца арабскія літары {{resize|150%|ﺡ خ ذ ص ض ظ ط ع}} для запісу арабскіх запазычаньняў.
# У яңа имля на пачатку словаў на галосны гук пісаўся абавязковы [[Я (арабская літара)|я]] з гамзою {{resize|150%|ئ}}.
# У альфабэце Ільмінскага магчымае ўжываньне літары [[ѣ]], [[фіта|ѳ]] ды [[і]].

== Сучасны альфабэт ==
[[Файл:Бригадир Шигапов у колышка.jpg|250пкс|міні|Татарская АССР. 1930-я рокі. Брыґадыр на ячным полі. Надпіс на паліку татарскаю выкананы лацініцаю.]]
5 траўня 1939 року Прэзыдыюм Вярхоўнае Рады [[Татарская АССР|Татарскае АССР]] прыняў загад «Пра перавод татарскага пісьменства з [[Лацініца|лацінскага альфабэту]] на [[Кірыліца|альфабэт на ґрунце расейскае ґрафікі]]», які быў зацьверджаны Законам ТАССР ад 17 жніўня таго ж року. Паводле яго быў усталяваны адзіны дзяржаўны татарскі альфабэт з 38 літарамі<ref>{{cite web|author = |url = http://tassr90.ru/archive/alfavit/ |title = О переводе татарской письменности с латиницы на алфавит на основе русской графики 1939 г. |lang = ru |website = tassr90.ru |date = |accessdate = 2019-12-10 |deadlink = no}} // Сайт, посвящённый 90-летию ТАССР.</ref>. Нягледзячы на тое, што большасьць татараў мешкалі па-за межамі татарскае аўтаноміі, для іх гэты альфабэт таксама стаў абавязковым да ўжываньня.

Першапачатковы праект прафэсара М. Фазлуліна меркаваў поўную адмову ад дыякрытыкі і ўжываньне дыґрафаў: '''аь, жъ, нъ, оь, уь, хъ'''<ref>Татар аьдяби телененъ алфавиты хъям орфографиясе. — Казан, 1938.</ref>. Аднак такі варыянт быў адкінуты як дужа нязручны. Потым, па праекце Курбангаліева ды Рамазанава быў прыняты альфабэт з даданьнем шасьці дадатковых літараў ('''Ө''', '''Ә''', '''Ү''', ды '''Һ''' былі запазычаныя зь яналіфу, а '''Җ''' ды '''Ң''' былі створаныя з падобных кірылічных літараў), што ўжываецца дагэтуль.

{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Җ җ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ң ң
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ү ү
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Һ һ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|}

Гэтая чарга літараў у альфабэце была замацаваная ў студзені 1997 року Пастановаю [[Дзяржаўная Рада Рэспублікі Татарстану|Дзяржаўнае Рады]] [[Татарстан|РТ]]. Раней дадатковыя літары '''[[Ә]]ә''', '''[[Ө]]ө''', '''[[Ү]]ү''', '''[[Җ]]җ''', '''[[Ң]]ң''', '''[[Һ]]һ''' месьціліся напрыканцы альфабэту. За 8 рокаў да гэтага, у 1989 годзе было прынятае рашэньне пра ўвод дадатковых літараў '''[[Қ]]қ''', '''[[Ғ]]ғ''' ды '''[[Ў]]ў''' для пазначэньня ўвулярных гукаў '''къ''' ('''q''') ды '''гъ''' ('''ğ'''), а таксама нескладовага '''в''' ('''w'''). Аднак гэтае рашэньне не было рэалізаванае збольшага праз чаканьне на хуткі пераход на лацінку, часткова праз тое, што ўвод гэтых літараў цалкам зьменіць артаґрафію татарскае мовы.

З шырокім распаўсюдам [[інтэрнэт]]у ўзьнікла праблема з запісам тэкстаў, выкліканая адсутнасьцю літараў дадатковае [[Кірыліца|кірыліцы]] ў стандартных разьвёртках. Адным з шырока распаўсюджаных рашэньняў у [[Татнэт|Татнэце]] было ўжываньне сыстэмы практычнае транскрыпцыі казановіцы. Аднак распачынаючы зь першае вэрсіі [[Апэрацыйная сыстэма|АС]] [[Microsoft Windows XP|Windows XP]], што выйшла ў 2001 годзе, усе наступныя АС сямейства [[Microsoft Windows]] па змаўчаньні маюць у сваім складзе татарскую клявіятурную разьвёрстку, як і неабходныя пашыраныя кірылічныя шрыфты. У цяперашні час у сувязі з шырокім распаўсюдам найноўшых вэрсіяў АС [[Microsoft Windows|Windows]] ды [[Unicode]] казановіца згубіла актуальнасьць.

З 2013 року дапускаецца ўжываньне лацінкі й арабіцы пры звароце грамадзянаў у дзяржаўныя орґаны (глядзіце [[Татарскае пісьменства#Далейшы розьвітак|ніжэй]]). Паводле закону пра мовы, зацьверджанаму Парлямэнтам Татарстану 24 сьнежня 2012 року, татарскі альфабэт на ґрунце лацініцы выглядае наступным чынам:

На ґрунце лацініцы

{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ä ä
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ñ ñ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | W w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | '
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|}

=== Чышчыня літараў татарскае мовы ===
На матэрыяле [[Пісьменны корпус татарскай мовы|пісьменнага корпусу татарскае мовы]]:

{|class="wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed"
|-
!Ранґ<ref>Сайхунов М. Р., Ибрагимов Т. И., Хусаинов Р. Р. «{{cite web|author = |url = http://corpus.tatar/stat/tatcorpus2.symbols_1-grams.pdf |title = Список частотности букв татарского языка |lang =  |website = corpus.tatar |date = |accessdate = 2019-12-10 |deadlink = no}}»</ref>
!Літара
!colspan="2"|Чышчыня
|-
|1||align="center"|'''а'''||align="right"|{{bartable| 11.006|%|20||background:blue}}
|-
|2||align="center"|'''ә'''||align="right"|{{bartable| 6.647|%|20||background:blue}}
|-
|3||align="center"|'''б'''||align="right"|{{bartable| 2.798|%|20}}
|-
|4||align="center"|'''в'''||align="right"|{{bartable| 0.757|%|20}}
|-
|5||align="center"|'''г'''||align="right"|{{bartable| 2.913|%|20}}
|-
|6||align="center"|'''д'''||align="right"|{{bartable| 3.052|%|20}}
|-
|7||align="center"|'''е'''||align="right"|{{bartable| 7.218|%|20||background:blue}}
|-
|8||align="center"|'''ё'''||align="right"|{{bartable| 0.000|%|20||background:blue}}
|-
|9||align="center"|'''ж'''||align="right"|{{bartable| 0.065|%|20}}
|-
|10||align="center"|'''җ'''||align="right"|{{bartable| 0.463|%|20}}
|-
|11||align="center"|'''з'''||align="right"|{{bartable| 1.485|%|20}}
|-
|12||align="center"|'''и'''||align="right"|{{bartable| 4.438|%|20||background:blue}}
|-
|13||align="center"|'''й'''||align="right"|{{bartable| 1.086|%|20||background:green}}
|-
|14||align="center"|'''к'''||align="right"|{{bartable| 4.995|%|20}}
|-
|15||align="center"|'''л'''||align="right"|{{bartable| 6.516|%|20}}
|-
|16||align="center"|'''м'''||align="right"|{{bartable| 2.997|%|20}}
|-
|17||align="center"|'''н'''||align="right"|{{bartable| 7.129|%|20}}
|-
|18||align="center"|'''ң'''||align="right"|{{bartable| 1.014|%|20}}
|-
|19||align="center"|'''о'''||align="right"|{{bartable| 1.796|%|20||background:blue}}
|-
|20||align="center"|'''ө'''||align="right"|{{bartable| 0.905|%|20||background:blue}}
|-
|21||align="center"|'''п'''||align="right"|{{bartable| 1.393|%|20}}
|-
|22||align="center"|'''р'''||align="right"|{{bartable| 6.818|%|20}}
|-
|23||align="center"|'''с'''||align="right"|{{bartable| 2.834|%|20}}
|-
|24||align="center"|'''т'''||align="right"|{{bartable| 5.289|%|20}}
|-
|25||align="center"|'''у'''||align="right"|{{bartable| 2.598|%|20||background:blue}}
|-
|26||align="center"|'''ү'''||align="right"|{{bartable| 1.212|%|20||background:blue}}
|-
|27||align="center"|'''ф'''||align="right"|{{bartable| 0.409|%|20}}
|-
|28||align="center"|'''х'''||align="right"|{{bartable| 0.722|%|20}}
|-
|29||align="center"|'''һ'''||align="right"|{{bartable| 0.404|%|20}}
|-
|30||align="center"|'''ц'''||align="right"|{{bartable| 0.166|%|20}}
|-
|31||align="center"|'''ч'''||align="right"|{{bartable| 1.481|%|20}}
|-
|32||align="center"|'''щ'''||align="right"|{{bartable| 0.006|%|20}}
|-
|33||align="center"|'''ш'''||align="right"|{{bartable| 1.788|%|20}}
|-
|34||align="center"|'''ъ'''||align="right"|{{bartable| 0.109|%|20||background:green}}
|-
|35||align="center"|'''ы'''||align="right"|{{bartable| 5.522|%|20||background:blue}}
|-
|36||align="center"|'''ь'''||align="right"|{{bartable| 0.403|%|20||background:green}}
|-
|37||align="center"|'''э'''||align="right"|{{bartable| 0.293|%|20||background:blue}}
|-
|38||align="center"|'''ю'''||align="right"|{{bartable| 0.189|%|20||background:blue}}
|-
|39||align="center"|'''я'''||align="right"|{{bartable| 1.085|%|20||background:blue}}
|}

== На ґрунце арабскага альфабэту ==
=== Иске имлә ===
Альфабэт на ґрунце [[арабскі альфабэт|арабскае ґрафікі]] ўжываўся з X стагодзьдзя па 1920 рок{{Зноска|Хальфин|1778}}. Пачаў ужывацца продкамі казанскіх татараў пасьля прыняцьця імі [[іслам]]у. Атрымаў назву «иске имлә» — старое пісьмо, у адрозьненьне ад «яңа имлә» — новае пісьмо.
[[Файл:Хальфин Азбука татарского языка 1778.pdf|міні|Альфабэт татарскае мовы. [[Сагыт Хальфін]]. Масква 1778.]]
{| style="font-family:Arial; font-size:30px; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | آ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ا
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ب
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | پ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ت
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ث
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ج
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | چ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ح
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | خ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | د
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ذ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ر
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ز
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ژ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | س
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ش
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ص
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ض
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ط
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ظ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ع
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | غ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ف
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ق
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ك
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | گ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ڭ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ل
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | م
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ن
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ه
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | و
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ۋ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ي
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|}

Для гукаў, што адсутнічаюць у арабскай мове, ужываліся дадатковыя ґрафэмы{{Зноска|Хальфин|1778|с=5}}:

* араба-пэрсыдзкія ґрафэмы для '''п''', '''ч''', '''ж''', '''г''' — {{resize|150%|[[گ]] [[ژ]] [[چ]] [[پ]]}}
* для '''ң''' ды '''в''' — {{resize|150%|ۋ ڭ}}

У 1912 годзе мадэрнізаваны варыянт арабскага шрыфту для татарскае мовы быў прапанаваны кнігавыдаўцам [[Іван Харытонаў|Іванам Харытонавым]]. На новым шрыфце ім быў выданы лемантар «Буләк».

=== Яңа имлә ===
Дыкрэтам РНК [[Татарская АССР|Татарскае АССР]] ад 19 сьнежня 1920 року было ўдакладненае й спрошчанае ўжываньне арабскага пісьма ў татарскай мове: вылучаныя некаторыя літары й знакі, уведзеныя дадатковыя літары. У лістападзе 1925 року Акадэмцэнтар Наркамату асьветы ТАССР выдаў Пастанову, паводле якое новыя правілы сталі абавязковымі для ўжываньня ва ўсіх савецкіх установах, школах ды татарскім друкарстве. «Яңа имлә» ужываўся ў татарскай мове да 1927 року, пасьля чаго быў уведзены «яналіф» на ґрунце лацінскае ґрафікі.

Татарскі альфабэт на ґрунце арабскае ґрафікі (1920—1927).
{| style="font-family:Arial; font-size:30px; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئا
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ﺋﻪ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | پ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ب
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ت
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ج
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | چ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ح
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | د
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ر
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ز
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ژ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | س
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ش
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ع
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ف
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ق
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ك
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | گ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ڭ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ل
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | م
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ن
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | و
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ۋ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ی
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئو
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئوُ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ئ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|}

== На ґрунце кірыліцы ==
=== Альфабэт Ільмінскага ===
Першы стандартызаваны альфабэт на ґрунце кірыліцы для татарскае мовы зьвязаны зь місіянэрскаю дзейнасьцю [[Мікалай Ільмінскі|Мікалая Ільмінскага]], які з сваімі пасьлядоўнікамі зьмяніў [[расейскі альфабэт]] для моваў народаў [[Паволжа]]. Альфабэт Ільмінскага ўжываўся для хрысьціянізацыі татарскага насельніцтва, і таму татары-мусульмане не ўжывалі яго. Першае выданьне на альфабэце Ільмінскага — лемантар — выйшаў у 1861 годзе<ref>{{Артыкул|аўтар=Р. Р. Исхаков|загаловак=К истории создания первого татарского кириллического алфавита и формирования письменной традиции татар-кряшен (крещеных татар)|выданьне=Известия Самарского научного центра РАН|год=2015|нумар=3|том=17|issn=1990-5378|url=https://cyberleninka.ru/article/v/k-istorii-sozdaniya-pervogo-tatarskogo-kirillicheskogo-alfavita-i-formirovaniya-pismennoy-traditsii-tatar-kryashen-kreschenyh-tatar|старонкі=319—322}}</ref>.

Акрача літараў расейскага альфабэту, гэты альфабэт месьціў літары '''Ӓ ӓ''', '''Ӧ ӧ''', '''Ҥ ҥ''', '''Ӱ ӱ'''. Гэты альфабэт дагэтуль ужываецца толькі [[крашаны|крашанамі]], заразом яны дагэтуль могуць ужываць [[Расейская дарэформеная артаграфія|дарэвалюцыйнае пісаньне]] праваслаўных імёнаў і літары [[ѣ]], [[фіта|ѳ]] ды [[і]]<ref name="zakiev">{{Кніга |аўтар = Закиев, М. З. |загаловак = Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы |месца = М. |выдавецтва = Инсан |год = 2005}}</ref>.

{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӓ]] ӓ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (В в)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ҥ]] ҥ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӧ]] ӧ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Ӱ]] ӱ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ф ф)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Х х)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ц ц)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Щ щ)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ъ ъ)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | (Ь ь)
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|-
|}

== На ґрунце лацініцы ==
=== Першыя спробы лацінізацыі ===
У 1908—1909 роках татарскі паэт [[Сагыт Раміеў]] пачаў ужываць лацінскі альфабэт у сваіх творах. Для пазначэньня «цьвёрдых галосных» ён прапанаваў ужываць [[дыграф|дыґрафы]] '''ea''', '''eu''', '''eo''', '''ei'''. Але «арабісты» не далі яму рэалізаваць свой праект<ref name="zakiev"/>.

Аднак неўзабаве савецкаю ўладаю прайшла [[лацінізацыя]] ва ўсіх цюркамоўных рэспубліках СССР. Дзеля гэтага ў Маскве быў арґанізаваны адмысловы «Цэнтральны камітэт па новым альфабэце». Першым рэальным крокам да лацінізацыі стаў праект татарска-башкірскае лацініцы<ref>Sәjfi-Qazanlь F. Tatarlar arasьnda «Jaŋalif» tarixь. — Qazan, 1928.</ref>, апублікаваны ў ґазэце «Эшче» («Працаўнік») у 1924 годзе. Вымова літараў была ґрунтаваная на анґельскім альфабэце, а адмысловыя башкірскія гукі перадаваліся [[дыграф|дыґрафамі]]. Гэты праект быў адхілены<ref name="zakiev"/>.

=== Яналіф ===
У 1924 годзе ў [[Баку]] і ў 1927 годзе ў [[Ташкент|Ташкенце]] былі скліканыя канфэрэнцыі цюркалёґаў. На абодвух канфэрэнцыях татарская дэлеґацыя, на чале зь пісьменьнікам [[Галімжан Ібрагім|Галімжанам Ібрагімам]], а таксама казаская дэлеґацыя, выступалі супраць замены. Трэцяя канфэрэнцыя прайшла ў [[Казань|Казані]]. Гэтым разам татарская дэлеґацыя пагадзілася пачаць пераход на лацініцу. У красавіку 1926 у [[Казань|Казані]] распачала працу «Таварыства новага татарскага альфабэту» («Jaŋa tatar əlifвasь»/«Яңа татар әлифбасы»)<ref name="TES">{{Кніга |частка = Яңалиф |загаловак = Татарский энциклопедический словарь |месца = Казань |выдавецтва = Институт Татарской энциклопедии АН РТ |год = 1999 |том = |старонкі = |старонак = 703 с. |isbn = 0-9530650-3-0 }}</ref>.
[[Файл:Tatar Latin Janalif Arabic 1928.png|міні|Літары Яналіфа і іхнія арабскія аналяґі (1927)]]
З 3 ліпеня 1927 [[Яналіф]] быў абвешчаны афіцыйным пісьменствам татарскае мовы. У 1928 яналіф быў рэфармаваны і пасьля гэтага ўжываўся 12 рокаў. Крыніцы паказваюць на тое, што ў ім было 34 літары, але разыходзяцца ў тым, якою была 34-я: ці то быў дыґраф '''Ьj''' або [[апостраф]]. Таксама розныя зьвесткі існуюць пра чаргу літараў у альфабэце (Ə ставілася пасьля '''A''' або пасьля '''E''', '''Ь''' пасьля '''E''' або '''Ƶ''', '''Y''' пасьля '''Ş''' або '''X''')<ref name="TES"/>.

Татарскі альфабэт на ґрунце лацінскае ґрафікі (1927—1939):

{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B ʙ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ə ə
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƣ ƣ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ꞑ ꞑ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ɵ ɵ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƶ ƶ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|}

Артаґрафія яналіфа была рэфармаваная ў 1931 ды 1934 роках<ref>[https://zen.yandex.ru/media/iskitkectatartele/k-chemu-prinujdali-tatar-ih-alfavity-5e53a2d05c1f4e253331f73f]</ref>.

У 1939 годзе ён быў заменены [[кірыліца|кірылічным]] альфабэтам. Цягам 12 рокаў актыўнага ўжываньня лацініцы таксама ўжываўся арабскі альфабэт (як яна імла, так і іскэ імла). Напрыклад, адзін [[Моабіцкі сшытак]] [[Муса Джаліль|Мусы Джаліля]] быў напісаны яналіфам, а другі — арабскім пісьмом. Абодва сшыткі былі створаныя ў нямецкай вязьніцы пасьля афіцыйнага ўводу кірыліцы.

Таксама яналіф ужываўся ў нацысцкай прапаґандзе. Абмежавана яналіф ужываўся да пяцідзясятых рокаў, пакуль большасьць ужываных школьных падручнікаў складалі тыя, што былі вырабленыя да вайны. Яналіф таксама ўжывала частка татарскае дыяспары, у тым ліку татарская служба радыё «[[Свабода (радыё)|Свабодная Эўропа]]».

=== Лацініца 1999 року ===
У постсавецкі пэрыяд актыўна абмяркоўвалася пытаньне пра замелу кірыліцы на лацініцу. У выніку новы татарскі альфабэт быў прыняты Законам Рэспублікі Татарстану ад 15 верасьня 1999 № 2352 «Пра аднаўленьне татарскага альфабэту на ґрунце лацінскае ґрафікі», аднак дзея закону была спыненая Пастановаю Канстытуцыйнага суду Расейскае Фэдэрацыі ад 16 лістапада 2004 № 16-П. Так або інакш, гэтая вэрсія лацініцы першапачаткова шырока ўжывалася, ёю выдавалася вучэбная й даведачная літаратура па татарскай мове і да г. п.

Пасьля скасаваньня ўжываньня лацініцы як афіцыйнае ў 2004—2005 роках рэспубліка некалькі зьмяніла ў 2011—2012 роках альфабэт у бок зьбліжэньня з турэцкім і [[агульны цюрскі альфабэт|агульным цюрскім альфабэтам]] (некаторыя дадатковыя літары адрозьніваюцца ад лацініцы 1999 року).

[[Файл:Ng Janalif.jpg|105пкс|міні|Літара N n зь ніжнім выносным элемэнтам]]
{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ə ə
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ꞑ ꞑ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ɵ ɵ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | W w
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ’
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | 
|}

Бо ў большасьці шрыфтоў адсутнічаюць 3 літары новага лацінскага альфабэту, у інтэрнэце плянавалася дазволіць ужываць '''Ä''' для пазначэньня '''Ә''', '''Ö''' — для '''Ө''', '''Ñ''' — для '''Ң'''<ref>
Глядзіце коды Unicode: {{cite web|author = |url = http://docs.cntd.ru/document/917006660 |title = Постановление Кабинета Министров Республики Татарстан от 27 сентября 2000 г. N 695 «О стандартах кодировки символов татарского алфавита на основе латинской графики и базовых программах для компьютерных применений» |lang = ru |website = docs.cntd.ru |date = |accessdate = 2019-12-10 |deadlink = no}}</ref>. Такі альфабэт ужываўся на сайце радыё Азатлык<ref>Пример: https://web.archive.org/web/20041114125225/http://www.azatliq.org/news/local/tb/archives/2003/12/12.ASP#109855</ref>.

Акрамя таго, у 2003 годзе на афіцыйным сайце РТ прапаноўваўся да абмеркаваньня «Інтэрнэт-альфабэт» Іналіф (ад словаў ''[[Інтэрнэт]]'' і {{мова-tt|әлифба}})<ref>{{cite web |author = |url = http://www.tatar.ru/?node_id=2611 |deadlink = yes |title = «Inalif» : Республика Татарстан |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20090310084527/http://www.tatar.ru/?node_id=2611 |archivedate = 2009-03-10}}</ref>. Галоўная мэта гэтага альфабэту складалася ў тым, каб мець змогу ўводзіць і апрацоўваць татарскія тэксты з дапамогаю стандартнае анґельскае клявіятуры і без ужываньня дыякрытычных знакаў. Мадыфікацыя Inalif2 гэтага альфабэбу ўжываецца на сайце татарска-расейскага слоўніка www.suzlek.ru<ref>{{cite web |author = |url = http://www.suzlek.ru/suzlek/main.letters |deadlink = yes |title = βerenche on-line tatarcha-ruscha su’zlek |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20071026023641/http://www.suzlek.ru/suzlek/main.letters |archivedate = 2007-10-26}}</ref>.

== Пра канфлікт вакол пераходу на лацінскі альфабэт ==
=== Імкненьне да моўнага сувэрэнітэту ===
Напрыканцы 1980-х рокаў (пэрыяд галоснасьці й [[Перабудова|перабудовы]]) некаторыя татарскія лінґвісты й пісьменьнікі распачалі ўздымаць пытаньне пра вяртаньне да лацініцы.

Пытаньне пра ўвод лацінскае ґрафікі ў Татарстане афіцыйна было ўзьнятае ўжо на пачатку 1990-х рокаў пасьля [[распад СССР|распаду СССР]] адначасова зь пераходам на лацініцу некаторых цюрскіх колішніх савецкіх рэспублікаў. Другі [[Сусьветны кангрэс татараў|Сусьветны канґрэс татараў]], што прайшоў у [[Казань|Казані]] ў 1997, раіў рэспубліканскім уладам прыняць закон пра аднаўленьне татарскага альфабэту на ґрунце лацініцы.

15 верасьня 1999 Дзяржрада (парлямэнт) Татарстану прыняў закон «Пра аднаўленьне татарскага альфабэту на ґрунце лацінскае ґрафікі», які набыў моц 1 верасьня 2001.

Меркавалася, што пераход з кірыліцы на лацінскі альфабэт праходзіцьме паэтапна цягам цэлага дзесяцірочча. З восені 2000 лацініца ўжываецца ў шэрагу школаў у выглядзе досьледу. Да 2011, калі плянавалася скончыць пераход на лацінскі альфабэт, друкаваная прадукцыя мусіла выдавацца як на кірыліцы, так і на ґрунце лацінскага альфабэту.

=== Скасаваньне фэдэральнымі ўладамі й аспрэчваньне рэспублікаю ===
15 студзеня 2002 [[Дзяржаўная Дума Расейскай Фэдэрацыі|Дзяржаўная Дума Расейскае Фэдэрацыі]] ўнесла папраўку ў Фэдэральны Закон «Пра мовы народаў РФ», якая ўсталявала, што ґрафічным ґрунтам [[Афіцыйная мова|дзяржаўнае мовы РФ]] і ўсіх дзяржаўных моваў рэспублікаў РФ ё [[кірыліца]]. На гэты час сярод рэспублікаў Расеі, што прадугледжвалі пераклад пісьменства на лацінку, былі Татарстан ды [[Карэлія]].

У кастрычніку 2004 року [[Канстытуцыйны суд Расейскай Фэдэрацыі|Канстытуцыйны суд Расейскае Фэдэрацыі]] распачаў разгляд некалькіх пытаньняў, што тычацца статусу татарскае мовы.

Першае пытаньне тычылася канстытуцыйнасьці нормаў законаў Рэспублікі [[Татарстан]]у «Пра мовы народаў Рэспублікі Татарстану» ды «Пра адукацыю» у дачыненьні да вывучэньня татарскае мовы ў дашкольных, школьных і сярэдніх адмысловых навучальных установах. Старшыня Дзяржрады Рэспублікі Татарстану [[Фарыд Мухамэтшын]] паведаміў у судзе, што ў месцах кампактнага пражываньня татараў (у асноўным у сельскай мясцовасьці) ўсе прадметы выкладаюцца на татарскаю. У школах для нацыянальных меншасьцяў ўсе прадметы таксама выкладаюцца на карэнных мовах, напрыклад [[чуваская мова|чуваскаю]]. У сувязі з тым, што расейскамоўнае насельніцтва Татарстану складае 47% супраць 53% татарскамоўнага, у мэтах «захаваньня самабытных моваў» улады рэспублікі прынялі праґраму навучаньня двом дзяржаўным мовам — [[расейская мова|расейскай]] ды татарскай — у роўных абыймах. Заразом у вузах Татарстану выкладаньне вядзецца ня толькі расейскаю, але й часткова татарскаю, а справаводзтва — расейскаю й татарскаю мовамі адначасова.

Другое пытаньне разглядалася з падачы Вярхоўнага суду й парлямэнту Рэспублікі Татарстану — яны прахаюць прызнаць неканстытуцыйнымі нормы Закону РФ «Пра мовы народаў РФ», што зрабіў кірыліцу абавязковаю для ўсіх моваў Расеі. Дзяржрада й Вярхоўны суд Татарстану ўпэўненыя, што вырашаць, якім будзе ґрафічны ґрунт ў нацыянальнай мовы, суб’ект Фэдэрацыі можа самастойна.

=== Рашэньне Канстытуцыйнага суду ===
16 лістапада 2004 Канстытуцыйны суд РФ прызнаў правы орґану фэдэральнае заканадаўчае ўлады ўсталёўваць ґрафічны ґрунт дзяржаўных моваў народаў Расеі, адхіліўшы тым самым спробы ўладаў Татарстану перавесьці татарскае пісьменства з кірыліцы на лацініцу.

Суд адзначыў, што ўсталяваньне адзінага ґрафічнага ґрунту дзяржаўных моваў народаў Расеі «леґетымуе гістарычна сфармаваныя рэаліі», «забясьпечвае — у мэтах захаваньня дзяржаўнага адзінства — гарманізацыю й збалянсаванае функцыянаваньне агульнафэдэрацыйнае мовы й дзяржаўных моваў рэспублікаў» і ў той жа час не перашкаджае «рэалізацыі грамадзянамі Расеі правоў ды свабодаў у моўнай сфэры».

Канстытуцыйны суд адзначыў, што зьмена ґрафічнага ґрунту дапушчальная, калі яна «адказвае гісторыка-культурным, сацыяльным і палітычным рэаліям і інтарэсам шматнацыянальнага народу Расеі». Але рашэньне такога пытаньня рэспублікаю ў аднабаковым парадку можа прывесьці «да паслабленьня фэдэрацыйнага адзінства й абмежаваньня правоў ды свабодаў грамадзянаў, у тым ліку што пражываюць за межамі гэтае рэспублікі, для якіх гэтая мова ё роднаю»<ref>[http://ksportal.garant.ru:8081/SESSION/S__yqOvG6Cb/PILOT/main.html Постановление Конституционного Суда РФ от 16 ноября 2004 г. N 16-П «По делу о проверке конституционности положений пункта 2 статьи 10 Закона Республики Татарстан „О языках народов Республики Татарстан“, части второй статьи 9 Закона Республики Татарстан „О государственных языках Республики Татарстан и других языках в Республике Татарстан“, пункта 2 статьи 6 Закона Республики Татарстан „Об образовании“ и пункта 6 статьи 3 Закона Российской Федерации „О языках народов Российской Федерации“ в связи с жалобой гражданина С. И. Хапугина и запросами Государственного Совета Республики Татарстан и Верховного Суда Республики Татарстан»]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

Пасьля абвяшчэньня рашэньня кіраўнік Дзяржрады Рэспублікі Татарстану Фарыд Мухамэтшын паведаміў, што ўлады рэспублікі ня маюць намер больш зьвяртацца па гэтых пытаньнях у хоць-якія суды, улучаючы Эўрапейскі.

28 сьнежня 2004 року рашэньнем Вярхоўнага суду РТ была задаволеная заява пракурора РТ пра прызнаньне закону № 2352 «Пра аднаўленьне татарскага альфабэту на ґрунце лацінскае ґрафікі» нядзейным. Такім чынам, праіснаваўшы крыху больш за 5 рокаў, з 22 студзеня 2005 року татарская лацінка 1999 року спыніла ўжывацца афіцыйна і, паводле зьмененага рэспубліканскага закону, была пакінутая для ўжываньня ў парадку досьледу<ref>{{cite web |author = |url = www.pravoteka.ru/docs/respublikatatarstan/14296.html |deadlink = yes |title = Решение Верховного Суда РТ от 28.12.2004 № 3п-1-32/2004 о «Признании противоречащим федеральному законодательству и недействующим закона Республики Татарстан от 15.09.1999 № 2352 „О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики“» |lang = |archiveurl = https://archive.is/20120907104003/www.pravoteka.ru/docs/respublikatatarstan/14296.html |archivedate = 2012-09-07}}</ref>.

Гэтае рашэньне Вярхоўнага суду было потым пацьверджанае таксама прыняцьцем 24 сьнежня 2012 року закону 5-ЗРТ «Пра прызнаньне страціўшым моц Закону Рэспублікі Татарстану „Пра аднаўленьне татарскага альфабэту на ґрунце лацінскае ґрафікі“»<ref>{{cite web |author =  |url = http://www.gossov.tatarstan.ru/fs/site_documents_struc/zakon/2696_file_5_2013rus_ru.pdf |title = Закон 5-ЗРТ О признании утратившим силу Закона Республики Татарстан «О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики» |lang = ru |website = www.gossov.tatarstan.ru |date =  |accessdate = 2019-12-10 |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160304072015/http://www.gossov.tatarstan.ru/fs/site_documents_struc/zakon/2696_file_5_2013rus_ru.pdf |archivedate = 2016-03-04 }}</ref>.

=== Далейшы розьвітак ===
29 ліпеня 2011 року на паседжаньні камітэту Дзяржрады РТ па культуры, навуцы, адукацыі і нацыянальных пытаньнях быў разгледжаны праект закону РТ «Пра ўнёсак зьменаў у Закон РТ „Пра аднаўленьне татарскага альфабэту на ґрунце лацінскае ґрафікі“». Гаворка ня йшла пра замену кірыліцы на лацініцу, а фактычна замест ўвядзеньня новага альфабэту прапаноўвалася проста афіцыйная сыстэма навуковае [[трансьлітэрацыя|трансьлітэрацыі]] з арабскага й кірылічнага татарскіх альфабэтаў на лацініцу. Заразом альфабэт быў некалькі зьменены ў бок зьбліжэньня з турэцкім і [[агульны цюрскі альфабэт|агульным цюрскім альфабэтам]]<ref>{{cite web | url = http://www.tatar-inform.ru/news/2011/06/29/276433/ | title = В закон о восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики внесут изменения | author = Сабирова Алия | date = 2011-06-29 | publisher = Татар-информ | accessdate = 2011-08-25 | archiveurl = | archivedate = | deadlink = no}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.gossov.tatarstan.ru/news/show/886 | title = Состоялось заседание Комитета по культуре, науке, образованию и национальным вопросам | author = Мухамедшин Руслан | date = 2011-06-29 | publisher = отдел по взаимодействию с общественностью и СМИ | accessdate = 2011-08-25 | archiveurl = https://www.webcitation.org/65AXe6HVf?url=http://www.gossov.tatarstan.ru/news/show/886 | archivedate = 2012-02-03 | deadlink = no }}</ref><ref>{{cite web |author =  |url = http://www.gossov.tatarstan.ru/fs/site_documents_struc/tatar.pdf |title = Проект закона Республики Татарстан «О внесении изменений в Закон Республики Татарстан „О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики“» |lang = ru |website = www.gossov.tatarstan.ru |date =  |accessdate = 2019-12-10 |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160304125348/http://www.gossov.tatarstan.ru/fs/site_documents_struc/tatar.pdf |archivedate = 2016-03-04 }}</ref>.

24 сьнежня 2012 року Дзяржаўная Рада РТ прыняла закон 1-ЗРТ «Пра ўжываньне татарскае мовы як дзяржаўнае мовы Рэспублікі Татарстану»<ref>{{cite web |author =  |url = http://www.gossov.tatarstan.ru/fs/site_documents_struc/zakon/2692_file_1_2013rus_ru.pdf |title = Закон 1-ЗРТ «Об использовании татарского языка как государственного языка Республики Татарстан» |lang = ru |website = www.gossov.tatarstan.ru |date =  |accessdate = 2019-12-10 |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160303220757/http://www.gossov.tatarstan.ru/fs/site_documents_struc/zakon/2692_file_1_2013rus_ru.pdf |archivedate = 2016-03-03 }}</ref>. Паводлу закону, кірылічны альфабэт застаецца афіцыйным альфабэтам, аднак стала дапушчальным ужываньне лацініцы й арабіцы пры звароце грамадзянаў у дзярдаўныя орґаны й лацініцы падчас трансьлітэрацыі. У афіцыйных адказах дзяржаўных орґанаў ужываецца кірыліца, аднак прадугледжваецца змога дубляваньня кірылічнага тэксту лацініцаю або арабіцаю. Адпаведнасьць літараў кірыліцы літарам лацініцы й арабіцы паказаная ў дадатку да закону.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Кніга |аўтар = Зайнуллин Г. Г. |загаловак = Татарская азбука на основе арабской графики (Самоучитель) |арыгінал = Гарәп язуы нигезендә татарча әлифба (үзлегеннән өйрәнүчеләр өчен) |месца = Казан |выдавецтва = Татарстан китап нәшрияти |год = 1989 |старонкі = |старонак = 112 |isbn = 5-298-00563-2 |тыраж = 300000 }}
* {{Кніга |аўтар = Курбатов Х. Р. |загаловак = История алфавита и орфографии татарского языка |арыгінал = Татар теленең, алфавит һәм орфография тарихы |месца = Казан |выдавецтва = Татарстан китап нәшрияти |год = 1960 |старонкі = |старонак = 132 }}
* {{Кніга |аўтар = Хальфин, Сагит. |загаловак = Азбука татарского языка |url = https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%84%D0%B8%D0%BD_%D0%90%D0%B7%D0%B1%D1%83%D0%BA%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B0_1778.pdf |месца = М. |год = 1778 |старонак = 52 |ref = Хальфин }}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Артыкул |аўтар = Уткин Е. |загаловак = Трагедия сторонника «латинизации» (Дело Гаяза Максудова) |url = http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/1998_1_2/06/06_3/&searched=1 |выданьне = Гасырлар авазы - Эхо веков |год = 1998 |нумар = 1/2 |issn = 2073-7483 |копія = https://web.archive.org/web/20180804231310/http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F1998_1_2%2F06%2F06_3%2F&searched=1 |дата копіі = 2018-08-04 }}
* {{cite web |author =  |url = http://www.archive.gov.tatarstan.ru/_go/anonymous/main/?path=/pages/ru/2nart/91vistavki/91vistavka |title = Реализация родного языка в 20-30 годы в Татарстане |lang = ru |website = www.archive.gov.tatarstan.ru |date =  |accessdate = 2019-12-10 |deadlink = yes |копія = https://web.archive.org/web/20181007160816/http://www.archive.gov.tatarstan.ru/_go/anonymous/main/?path=%2Fpages%2Fru%2F2nart%2F91vistavki%2F91vistavka |archivedate = 2018-10-07 }} // Афіцыйная бачына Архіўнай службы Рэспублікі Татарстану.

{{Татары}}

[[Катэгорыя:Татарская мова]]
[[Катэгорыя:Лацінічныя альфабэты]]
[[Катэгорыя:Кірылічныя альфабэты]]
[[Катэгорыя:Арабскія альфабэты]]
[[Катэгорыя:Пісьменства цюрскіх народаў]]
[[Катэгорыя:Моўная палітыка]]
Шаблёны, якія ўжываюцца на гэтай старонцы:
Вярнуцца да старонкі «Татарскае пісьменства».
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Татарскае_пісьменства»