Прагляд крыніцы для Гісторыя Полацку

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:
Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.
Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025
Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.
Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.
У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.
Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.
'''[[Полацак]]''' (часам насіў дадатковыя азначэньні — ''Полацак [[Літва|Літоўскі]]''<ref>Kraszewski J. I. Litwa: starożytne dzieje, ustawy, jezyk, wiara, obyczaje, pieśni, przysłowia, podania i t. d. T. 1. — Warszawa, 1847. [https://books.google.by/books?id=wz5FAAAAYAAJ&pg=RA1-PA57&dq=%22Po%C5%82ocku+litewskim%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjBuY-0z_z7AhXi7rsIHeIQCIMQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q&f=false S. 57].</ref><ref>Jakubėnas R. Prasa Wielkiego Księstwa Litewskiego w II połowie XVIII wieku. — Kraków, 2005. S. [https://books.google.by/books?id=PRplAAAAMAAJ&q=%22Po%C5%82ock+litewski%22&dq=%22Po%C5%82ock+litewski%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjosa2Jzfz7AhVF87sIHdBrB90Q6AF6BAgHEAI 50], [https://books.google.by/books?id=PRplAAAAMAAJ&q=%22Po%C5%82ocka+litewskiego%22&dq=%22Po%C5%82ocka+litewskiego%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjr_LKBzvz7AhX4g_0HHTZQAtEQ6AF6BAgHEAI 53].</ref> або ''Полацак [[Белая Русь|Беларускі]]''<ref>Grzegorzewski J. Ku Czarnomorzu. — Kraków, 1919. S. 10.</ref>) — найстарэйшы [[замак|горад]] [[крывічы|крывічоў]] і сталіца [[Полацкае княства|першай дзяржавы]] на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]]. Колішняя катэдра Полацкага біскупства [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]]. Даўняе [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[Горад|места]] і цэнтар [[Полацкае ваяводзтва|гістарычнага рэгіёну]], старажытны [[Полацкія замкі|замак]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. У наш час — турыстычны цэнтар міжнароднага значэньня, які прэтэндуе на неафіцыйны статус культурнай сталіцы краіны. Тут захаваліся [[Сафійскі сабор (Полацак)|царква саборная Сьвятой Соф’і]] ў стылі [[віленскае барока|віленскага барока]], [[Спаса-Эўфрасіньнеўскі манастыр|комплекс Спаскага манастыра]] з цэрквамі [[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Сьвятога Спаса]] і [[Царква Сьвятой Эўфрасіньні Полацкай (Полацак)|Сьвятой Эўфрасіньні Полацкай]], [[Касьцёл Сьвятога Стэфана і калегіюм езуітаў (Полацак)|калегіюм езуітаў]], комплекс [[Полацкі Богаяўленскі манастыр|Богаяўленскага манастыра]] з [[Сабор Яўленьня Гасподняга (Полацак)|царквой Божага Яўленьня]], [[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|комплекс кляштару бэрнардынаў з касьцёлам Сьвятой Ганны]], [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|жылы корпус кляштару францішканаў]] і [[Дом Сінябутаў (Полацак)|дом Сінябутаў]], помнікі архітэктуры XI—XIX стагодзьдзяў. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаліся [[Полацкая ратуша|меская ратуша]], [[Полацкі Сафійскі манастыр|манастыр базылянаў]] і [[Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага і кляштар францішканаў (Полацак)|францішканскі касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага]], помнікі архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў, [[Сьпіс помнікаў архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, зруйнаваных уладамі Расейскай імпэрыі|зруйнаваныя расейскімі ўладамі]], а таксама цэрквы [[царква Сьвятой Параскевы Пятніцы (Полацак)|Сьвятой Параскевы Пятніцы]] і [[царква Сьвятых Барыса і Глеба (Полацак)|Сьвятых Барыса і Глеба]] [[Бельчыцкі манастыр|Бельчыцкага манастыра]], рэзыдэнцыя полацкіх мітрапалітаў з царквой Узьвіжаньня Сьвятога Крыжа, [[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Полацак)|комплекс кляштару дамініканаў з касьцёлам Маці Божай Ружанцовай]], [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|езуіцкі касьцёл Сьвятога Стэфана]] (віленскае барока) і могілкавы касьцёл Магілы Гасподняй і Францішка Ксавэрыя, помнікі архітэктуры XII—XIX стагодзьдзяў, [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зруйнаваныя савецкімі ўладамі]].

== Полацкае княства ==
{{Асноўны артыкул|Полацкае княства}}

Упершыню Полацак ўпамінаецца ў «[[Аповесьць мінулых часоў|Аповесьці мінулых часоў]]» пад 862 годам у зьвязку зь дзяльбою гарадоў [[Вялікі Ноўгарад|наўгародзкім]] князем [[Рурык]]ам і ёсьць, такім парадкам, найстарэйшым [[замак|горадам]] на тэрыторыі сучаснай [[Беларусь|Беларусі]]<ref>{{Літаратура/Таямніцы полацкай гісторыі|к}} С. 37.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытная Беларусь}} С. 58.</ref>. Гэта быў буйны палітычны цэнтар племені [[крывічы|крывічоў]], сталіца [[Полацкае княства|княства]].

Ангельская беларусістка [[Вера Рыч]] выявіла ў скандынаўскіх сагах упамін пра аблогу Полацку гунамі [[Атыла|Атылы]]<ref>Дзярновіч А. [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52p/%D0%9F%D0%B0%D0%BB%D1%82%D1%8D%D1%81%D0%BA'%D1%8F_-_%D0%BF%D0%B0%D1%9E%D0%BD%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%A2%D1%80%D0%BE%D1%8F.html Палтэск’я — паўночная Троя: вобраз Полацка ў скандынаўскіх крыніцах ХІ—ХІІІ стст.] // Studia Historica Europae Orientalis = Исследования по истории Восточной Европы. Вып. 6. Менск: РИВШ, 2013. С. 76—90. </ref>. Адбыцца гэта магло, найхутчэй, у час паходу Атылы на Ўсходнюю Рымскую імпэрыю ў 447 годзе. З запасам у сто гадоў (улічваючы археалягічныя знаходкі IV ст.), датай перашага ўпаміну Полацку можна лічыць 447 год. Зацікаўленая ў пошуках і ўдакладненьнях скандынаўскіх архіваў Беларуская дзяржава [[Расейская акупацыя Беларусі|пакуль ня дзеіць]], таму гэтая дата застаецца неафіцыйнай<ref>Литвин И. Затерянный мир, или малоизвестные страницы белорусской истории [http://zhistory.org.ua/histryd/il_gl4.htm].</ref>.

[[Файл:Połacak. Полацак (1579).jpg|значак|Аблога Полацку, 1579 г.]]

Полацкае княства бесьперапынна брала ўдзел ў міжусобным змаганьні паміж [[Русь|рускімі]] князямі, ад чаго вельмі цярпелі горад і яг�� жыхары. Так, у часе чарговай міжусобнай вайны, якая ў летапісах датуецца 980 годам, Полацак захапіла і спаліла войска князя [[Уладзімер Сьвятаславіч|Ўладзімера]]. Гэта пацьвярджаецца зьвесткамі археалягічных дасьледаваньняў, якія зафіксавалі сьляды пажару, датаванага канцом X стагодзьдзя.

Найвышэйшага ўздыму старажытны Полацак дасягнуў за часамі [[Усяслаў Чарадзей|Ўсяслава Брачыславіча]] (княжыў у 1044—1101 гадох), вядомага як «Чарадзей». У гэты пэрыяд у горадзе збудавалі [[Сафійскі сабор (Полацак)|Сафійскі сабор]]. Па сьмерці Ўсяслава Брачыславіча княства ўвайшло ў пэрыяд [[фэўдальная раздробленасьць|фэўдальнай раздробленасьці]].

Усе полацкія князі належалі да мясцовай княскай дынастыі [[Рагвалодавічы|Рагвалодавічаў (Ізяславічаў)]], якія называліся ў летапісах «[[Рагвалод|Рагваложымі]] ўнукамі»<ref name="ehb-6-1-43">Рагвалодавічы // {{Літаратура/ЭГБ|6-1к}} С. 43.</ref>. Паводле [[Старабеларуская мова|літоўскага (беларускага)]] перакладу пачатку XVII стагодзьдзя [[Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсёй Русі|«Хронікі»]] [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]], «''…бо [[Таўцівіл|Феафіл]] Полацак узяў <…> па [[Рагвалод-Васіль Рагвалодавіч|Васілю Рагвалодзе]]'' [унуку Ўсяслава Брачыславіча]'', каторы тэж быў [[ліцьвін]], і па [[Глеб Рагвалодавіч|Глебе]], сыне яго, і застаў князем полацкім''»<ref>{{Літаратура/ГСБМ|17к}} С. 66.</ref><ref name="Dajlida-2019-14-37">{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 14, 37.</ref>.

== Вялікае Княства Літоўскае ==
{{Асноўны артыкул|Полацкае ваяводзтва}}

Сучасныя гісторыкі мяркуюць, што станаўленьне ў Полацкім княстве першага выхадца зь [[Літва старажытная|літоўскай]] дынастыі [[Таўцівіл]]а адбылося ў 1250-я гады, імаверна, у выніку пагадненьня паміж палачанамі і князем<ref name="evkl">[[Васіль Варонін|Варонін В.]] Полацк // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 444.</ref>. Аднак яшчэ папярэднік Таўцівіла — полацкі князь [[Воін]] — азначаўся як брат вялікага князя літоўскага [[Гедзімін]]а<ref name="Varonin-2005-460">[[Васіль Варонін|Варонін В.]] Воінь // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 460.</ref>. Трапіўшы ў сфэру ўплыву [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], Полацак браў актыўны ўдзел у рэалізацыі ягонай замежнай палітыкі ў дачыненьні суседніх зямель: [[Інфлянты|Інфлянтаў]], [[Вялікі Ноўгарад|Ноўгарада]], [[Пскоўскае княства|Пскова]], [[Смаленскае княства|Смаленску]]. Прытым Полацак ня страціў свайго значэньня: ён стаў адным з найбольшых мескіх цэнтраў Вялікага Княства Літоўскага і нават канкураваў з сталіцай — [[Вільня]]й<ref>[[Васіль Варонін|Варонін В.]] Полацк // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 444—445.</ref>. Асноўныя правы і прывілеі жыхароў места замацаваў абласны прывілей, выдадзены [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікім князем]] [[Вітаўт]]ам. У [[Сьпіс рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх|Сьпісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх]] (канец XIV ст.) Полацак значыцца сярод [[Літва|«літоўскіх»]] замкаў.

{{Падвойная выява|зьлева|Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1586).jpg|102|Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|110|Гербы [[Полацкае княства|Полацкага княства]] (1586 г.) і [[Полацкае ваяводзтва|ваяводзтва]] (1720 г.) з [[Пагоня]]й}}

4 кастрычніка 1498 году вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] надаў Полацку [[Магдэбурскае права]]. У 1504 годзе ўтварылася [[Полацкае ваяводзтва]]. З XVI ст. пачаў ужывацца [[Герб Полацку|мескі герб]]: «''у блакітным полі на срэбнай вадзе трохмачтавы карабель з разгорнутымі ветразямі''»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}}</ref>.

[[Файл:Połacak. Полацак (1707).jpg|значак|Плян места, 1707 г.]]

Зь першай паловы XVI ст. Полацак стаў арэнай баявых дзеяньняў паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Маскоўскае княства|Маскоўскай дзяржавай]]. Практычна ў кожную [[Літоўска-маскоўскія войны|такую вайну]] маскоўскія захопнікі праводзілі аблогу места, 3 або 4 разы яны палілі ягоныя гандлёва-рамесныя пасады<ref name="evkl"/>.

Полацак значна пацярпеў у [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкую вайну]], асноўныя баявыя дзеяньні якой прыйшліся на тэрыторыю ваяводзтва. У 1563 годзе, па аблозе, якая працягвалася некалькі тыдняў, Полацак захапіла маскоўскае войска на чале з [[Іван Жахлівы|Іванам IV Тыранам]]. Захопнікі вывялі ў Маскву 50-тысячны палон, у тым ліку ўсю шляхту. Некалькі тысячаў палонных загінулі ў дарозе ад марозу і голаду. Апроч таго, акупанты забілі ў Полацку ўсіх каталікоў, а юдэяў патапілі пад лёдам Дзьвіны і Валовага возера<ref> {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 197.</ref>. Толькі праз 15 гадоў [[Сьпіс польскіх манархаў|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Стэфан Баторы]] вызваліў места.

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Полацку і ваколіцаў [[Ліцьвіны|ліцьвінамі (літвой)]]: «''литвин… торговый человек города Полоцка Ондрей Митев''» (1609—1610 гады)<ref>Мальцев В. П. [https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Russ/XVII/1600-1620/Zapisi_o_smerti_sidelcev/text.htm Записки о смерти «тюремных сидельцев» в смоленских тюрьмах в 1609—1610 гг.] // Исторический архив. № 5, 1960.</ref>, «''…приехал <…> ис Полотцка ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев''» (1623 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 81.</ref>, «''…литвин торговый человек полочанин Кондрашко Яковлев сын''» (1625 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 87.</ref>, «''…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин{{Заўвага|Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «''родам [[Ліцьвіны|ліцьвін (літоўка)]]''»: «''сіи [[Андрэй (япіскап цьвярскі)|Андрѣи]] бяше родомъ Литвинъ, сынъ [[Гердзень (імя)|Ерденевъ]], Литовскаго князя''»<ref>Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.</ref> ([[Траецкі летапіс]] пад 1289 годам); «''литвин родом''» ([[Жыціе|жывот]] [[Даўмонт Пскоўскі|Даўмонта Пскоўскага]] першай трэці XIV стагодзьдзя<ref>Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. [https://books.google.by/books?id=9abSAAAAQBAJ&pg=PA200&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjchJnemq78AhWNiP0HHWRNCiA4KBDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D1%8A%22&f=false С. 199—201].</ref>); «''родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа''» пра дачку вялікага князя літоўскага [[Гедзімін]]а ([[Ніканаўскі летапіс]] 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў [[Ліцавы летапісны звод]] 1568—1576 гадоў)}} Полотцкого повету''» (1631 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 110.</ref>, «''литвин Янька Бобровский… [[Полацкае ваяводзтва|Полоцкого повету]], шляхецкий сын''»<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=APZZAAAAcAAJ&pg=PA427&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj59_vm-aj6AhVKDewKHbimAS0Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8A%20%D1%88%D0%BB%D1%8F%D1%85%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B9&f=false С. 402].</ref>, «''литвин Александр [Олехновский] в роспросе сказался родом [[Беларусцы|белорусец]], Полоцкого повету, шляхтич; отец его был шляхтич же, испомещен был под [[Вільня|Вильной]] в [[Ашмянскі павет|Ошмянском повете]], и отец де его то имение свое продал, а в то место имение купил в Полоцком повете''»<ref>Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. [https://books.google.by/books?id=APZZAAAAcAAJ&pg=PA427&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%B8%D0%B7%D1%8A+%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj59_vm-aj6AhVKDewKHbimAS0Q6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D1%88%D0%BB%D1%8F%D1%85%D1%82%D0%B8%D1%87%D1%8A%20%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%85%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%BE&f=false С. 432].</ref> (абодва 1632 год), «''…на литвина, на полочанина, торгового человека, на Левку Схомроченкова''» (1649 год)<ref>Записки Московского археологического института. Т. 14. — М., 1911. [https://books.google.by/books?id=1rtJAQAAMAAJ&pg=PA412&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%86%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi7rs6s26r6AhUxSvEDHU3rB_oQ6AF6BAgDEAI#v=snippet&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0&f=false С. 411].</ref>, «''…а взятой мужик сказал: из Полотцка литвин, Яном зовут Ярин''» (1656 год)<ref>Дополнения к актам историческим, собранные и изданные археографической коммиссией. Т. 4. — СПб., 1851. [https://books.google.by/books?id=doxNAAAAcAAJ&pg=PA68&dq=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A+%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%82%D1%86%D0%BA%D0%B0&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi0weWt5Kr6AhUFjqQKHTu7DOYQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D1%8A%20%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%82%D1%86%D0%BA%D0%B0&f=false С. 68].</ref>, «''Климановский Богдан… литва, полоцкая шляхта''» (1660 год)<ref>Белорусы в Сибири. — Новосибирск: Изд-во Ин-та истории СО РАН, 2000. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=H7NMAAAAMAAJ&dq=%D0%BB%D1%8E%D0%B4%D0%B8+%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0+%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%22&focus=searchwithinvolume&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0%22+%D0%BA%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9 С. 48].</ref>. Яшчэ ў 1506 годзе ліцьвінам запісаўся ў [[Кракаўскі ўнівэрсытэт|Кракаўскім унівэрсытэце]] выдатны асьветнік і першадрукар [[Францішак Скарына]]: {{мова-la|Fran. de Poloczko, Litphanus|скарочана}}<ref>Statuta nec non liber promotionum philosophorum ordinis in Universitate studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad annum 1849. — Cracoviae, 1849. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=C5gIAAAAQAAJ&q=Litphanus#v=snippet&q=Litphanus&f=false P. 144].</ref>. У запісах мэтрыкі папскай сэмінарыі ў [[Прага|Празе]] значыцца ''Basilius Kamisky Polotiensis Lituanus'' (1597 год), а ў мэтрыцы сэмінарыі [[Оламаўц]]у — ''Ambrosius Druhovina Lithvanus Polocensis'' (1682—1683 гады)<ref>Blažejovskyj D. Ukrainian and Armenian pontifical seminaries of Lviv (1665—1784) (Analecta OSBM. Vol. 29). — Rom, 1975. P. 51, 59.</ref>.

У [[Смаленская вайна|вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1632—1634) 16 чэрвеня 1633 году маскоўскія войскі захапілі і спалілі Полацак<ref name="evkl445">[[Васіль Варонін|Варонін В.]] Полацк // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 445.</ref>. У 1654 годзе, з разьвязваньнем [[Вайна 1654—1667 гадоў|чарговай вайны]] супраць [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], Полацак зноў апынуўся пад маскоўскай акупацыяй. На гэты раз, у выніку шматтыднёвай аблогі, 16 чэрвеня 1654 году места мусіла здацца ўсходнім захопнікам. У 1667 годзе, згодна з [[Андрусаўскае замірэньне|Андрусаўскім пагадненьнем]], Полацак вярнуўся да Вялікага Княства Літоўскага. Праз вайну ён апынуўся ў ліку найбольш пацярпелых літоўскіх местаў (колькасьць насельніцтва скарацілася на 93%)<ref name="evkl445"/>.

За часамі [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] (1700—1721) у Полацку знаходзілася расейскае войска на чале зь [[Пётар I|Пятром I]], які ўчыніў разьню [[Кіеўская грэцка-каталіцкая мітраполія|уніяцкіх]] сьвятароў у мурах саборнай царквы Сьвятой Соф’і і ператварыў яе ў парахавы склад. Напярэдадні адыходу з Полацку расейцы ўзарвалі парахавыя запасы і такім чынам зьнішчылі найбольш старажытную хрысьціянскую царкву Беларусі<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 262.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2к}} С. 37.</ref>. У 1706 годзе ўжо [[Швэцыя|швэдзкае]] войска заняло места, спаліла і разрабавала яго.

Усе гэтыя войны і разбурэньні прывялі да паступовага заняпаду Полацку і страты ім ранейшага значэньня.

== Пад уладай Расейскай імпэрыі ==
У выніку [[Першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1772 годзе асноўная, правабярэжная частка Полацку апынулася ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у [[Пскоўская губэрня|Пскоўскай губэрні]], а ў выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу]] (1793 год) — задзьвінская частка. У выдадзеных у 1780 годзе пры [[Імпэратарская акадэмія навук|Імпэратарскай акадэміі навук]] «Тапаграфічных заўвагаў» да падарожжа маскоўскай гаспадыні [[Кацярына II|Кацярыны II]] у «[[Белая Русь|Беларускія]] намесьніцтвы» зазначалася, што Полацак «''заставаўся [[Літва|Літоўскай]] сталіцай да пабудовы [[Гедзімін]]ам места [[Вільня|Вільні]]''»<ref>Топографические примечании на знатнейшие места путешествия Её Императорского Величества в Белорусские наместничества. — СПб., 1780. [https://books.google.by/books?id=-LtlAAAAcAAJ&pg=PA48&dq=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E+%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%8E%22&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiutOWKxs78AhXu_rsIHaU3B78Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=%22%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%8E%20%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B5%D1%8E%22&f=false С. 48].</ref>.

6 верасьня 1776 году ўтварылася [[Полацкае намесьніцтва]], таго ж году расейскія ўлады пазбавілі места Магдэбурскага права. 23 сьнежня 1796 году ўтварылася [[Беларуская губэрня]], у складзе якой апынуўся і Полацак. 13 сакавіка 1802 году места як цэнтар [[Полацкі павет|павету]] ўвайшло ў [[Віцебская губэрня|Віцебскую губэрню]].

Полацак стаў арэнаю жорсткіх баёў у [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]]. Тэрыторыя колішняга ваяводзтва апынулася на шляху адступленьня расейскай арміі на чале з [[Барклай дэ Толі|Барклаем дэ Толі]]. У памяць пра тыя падзеі адзін з мастоў праз Палату мае назву [[Чырвоны мост|Чырвоны]].

[[Файл:Połacak, Vierchni Zamak. Полацак, Верхні Замак (N. Orda, 1875).jpg|значак|[[Сафійскі сабор (Полацак)|Сафійскі сабор]]. {{nowrap|[[Напалеон Орда|Н. Орда]]}}, 1875 г.]]

{{Падвойная выява|зьлева|Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1781).png|105|Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1840).png|105|Гербы [[Полацкае намесьніцтва|Полацкага намесьніцтва]] (1781 г.) і [[Полацкі павет|павету]] (1840 г.) з [[Пагоня]]й}}

Яшчэ 10 чэрвеня 1812 году адбылося ўрачыстае адкрыцьцё [[Полацкая езуіцкая акадэмія|Полацкай акадэміі]], якая ўтварылася на базе езуіцкага калегіюму. Аднак у зьвязку з паходам Напалеона заняткі ў ёй пачаліся толькі 8 студзеня 1813 году. Гэта была першая вышэйшая навучальная ўстанова на тэрыторыі сучаснай Беларусі з усімі правамі ўнівэрсытэту. Акадэмія мела тры факультэты: тэалягічны, моваў і літаратураў, філязофіі і вольных навук. Тут пад кіраўніцтвам сарака прафэсараў займалася каля шасьцісот студэнтаў. З аўдыторыяў акадэміі пачалі свой шлях гісторык, археоляг і этнограф [[Канстантын Тышкевіч]], астраном і філёзаф [[Якуб Накцыяновіч]], пісьменьнік [[Юзэф Масальскі]]. У полацкай альма-матэр навучаўся мастак [[Валенці Ваньковіч]]. Яе дыплём атрымаў аўтар славутага «Шляхціча Завальні», адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры [[Ян Баршчэўскі]].

[[Файл:Połacak, Dźvina. Полацак, Дзьвіна (1893).jpg|значак|Панарама места, 1893 г.]]

Дэмакратычныя навучальныя ўстановы сталі на захопленых Расеяй землях магутнай духоўнай апазыцыяй калянізатарам. Полацкую прафэсуру зьвінавацілі ў выхоўваньні антыўрадавых настрояў, і ў 1820 годзе з царскай канцылярыі выйшаў указ: «''Полоцкую академию и подведомственные ей училища упразднить''»<ref>{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}}</ref>

У 1835 годзе на базе езуіцкай акадэміі і піярскай вучэльні адкрыўся [[Полацкі кадэцкі корпус]] (праіснаваў да 1918 году). У 1839 годзе ўлады Расейскай імпэрыі і [[Маскоўскі патрыярхат]] правялі ў месьце сабор, які ліквідаваў [[Беларуская грэка-каталіцкая царква|Грэцка-Каталіцкую Царкву]]. У 1860-я гады ў Полацку працавалі тытунёвая фабрыка, гарэлкавы завод. На 1885 год — 28 прадпрыемстваў (130 работнікаў). Значнае месца ў разьвіцьці Полацку займаў гандаль, пашырэньню якога спрыяла адкрыцьцё ў 1866 руху на лініі [[Дынабург]] — Полацак [[Рыга-Арлоўская чыгунка|Рыга-Арлоўскай чыгункі]]. На 1860 год у месьце працавалі 122 крамы, на 1865—456. У 1872 годзе адкрылася настаўніцкая сэмінарыя.

У пачатку XX стагодзьдзя праз Полацак праклалі другую чыгуначную лінію, у месьце працавалі жаночая дзяржаўная гімназія, 6 вучэльняў рознага профілю, 5 царкоўна-прыходзкіх школаў, Талмуд-Тора. У 1903—1904 гадох тут было 288 рамесных майстэрняў (1198 работнікаў, у 1909 годзе — 2060 работнікаў).

За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1915 годзе, у выніку няўдачаў расейскай арміі, Полацак фактычна стаў прыфрантавым местам. 3 сакавіка 1917 году, па адмове маскоўскага гаспадара [[Мікалай II|Мікалая II]] ад стальцу, улада ў Полацку перайшла да працоўных, якія, пры падтрымцы салдатаў, раззброілі паліцыю і жандармэрыю. Празь некалькі дзён у месьце ўтварыўся Савет рабочых дэпутатаў. Захоп улады бальшавікамі па [[Кастрычніцкі пераварот|Кастрычніцкім перавароце]] быў больш напружаным. Пераломным выявілася ўнутранае змаганьне ў 3-й арміі, частка якой стала на бок г.зв. [[Камітэт выратаваньня Рэвалюцыі|Камітэту выратаваньня Рэвалюцыі]]. 17 лістапада яно скончылася на карысьць бальшавікоў. 18 лістапада ў Полацку прайшлі выбары ў мескую раду, у якіх перамаглі бальшавікі. Неўзабаве адбыліся арышты палітычных супраціўнікаў. У сьнежні 1917 году Расея склала замірэньне зь [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкаяй імпэрыяй]]. Аднак яно цягнулася нядоўга: ужо 18 лютага 1918 году нямецкая армія зноў пачала баявыя дзеяньні. 25 лютага Полацак занялі нямецкія войскі. Немцы намагаліся разьвіць наступ, але ў іх гэта не атрымалася. Фронт спыніўся за некалькі дзясяткаў кілямэтраў на паўночны ўсход ад места. Полацак прабыў пад нямецкай уладай да лістапада 1918 году.

== Найноўшы час ==
[[Файл:Połacak, Rynak-Viciebskaja. Полацак, Рынак-Віцебская (1889-91).jpg|значак|Вялікі пасад, 1889—1891 гг.]]

25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Полацак абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. У месьце дзеяў рэгістрацыйны пункт тавараў [[Беларуская цэнтральная гандлёвая палата|Беларускай цэнтральнай гандлёвай палаты]]<ref>{{Літаратура/ВГАБ|4к}} С. 19.</ref>. 21 лістапада, неўзабаве па нямецкай рэвалюцыі 1918 году Полацак зноў перайшоў пад савецкі кантроль. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]<ref name="at">{{Літаратура/150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}</ref>, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка|РСФСР]].

У сакавіку 1919 году пачалася [[польска-савецкая вайна]]. 22 жніўня ў Полацку абвясьцілі асаднае становішча, аднак наступ польскага войска атрымалася спыніць прыкладна за 20 км ад места. У верасьні палякі аднавілі наступ і 22 верасьня захапілі левабярэжную частку Полацку ды Полаччыны. Правабярэжная (паўночная) частка места засталася пад кантролем бальшавікоў. Такім парадкам, лінія фронту прайшла ракой Дзьвіной. Абодва бакі вялі жорсткія баі зь зьменным посьпехам, але ніводнаму зь іх не атрымалася дасягнуць пераломнай перавагі. Абедзьве часткі места бесьперапынна цярпелі ад абстрэлаў. Гэта прынесла Полацку страшэнныя разбурэньні. 14 траўня 1920 году польскае войска пакінула места. У 1920 годзе газэта [[Наша Ніва]] пісала, што ў Полацкім павеце дзее партызанскі аддзел, які змагаецца за незалежнасьць Беларусі<ref>Наша Ніва. № 1, 1920. С. 4.</ref>. Паводле [[Рыская мірная дамова 1921 году|Рыскай мірнай умовы]] места засталося ў складзе Савецкай Расеі.

У 1924 годзе Полацак вярнулі [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]], дзе ён стаў цэнтрам акругі (з 1938 году ў Віцебскай вобласьці). У 1926 годзе тут адкрыўся краязнаўчы музэй, у 1936 годзе — мескі тэатар. 27 верасьня 1938 году Полацак атрымаў афіцыйны статус гораду абласнога падпарадкаваньня. У гэты час места стала прамысловым цэнтрам паўночна-заходняй часткі Беларусі. Асноўнымі галінамі прамысловасьці былі мэталюргічная, мэталаапрацоўчая, абутковая, харчовая, паліграфічная (працаналі 3 друкарні), вытворчасьць будаўнічых матэрыялаў. Да пачатку 1940 году дзеялі 3 электрастанцыі. У 1940—1941 гадох працавалі 16 школаў, будаўнічы і лясны тэхнікумы, школьная і дашкольная пэдагагічныя вучэльні, 11 клюбаў, кінатэатар, 9 масавых бібліятэк.

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 16 ліпеня 1941 да 4 ліпеня 1944 году Полацак знаходзіўся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. У месьце абаранялася [[174 стралковая дывізія]] на чале з [[Аляксей Зыгін|Аляксеем Зыгіным]]. Наступ немцаў праводзіўся сіламі [[3-я танкавая армія|3-й танкавай арміі]], якой камандаваў [[Герман Гот]]. Нягледзячы на жорсткі супраціў, які адзначыў нават сам Герман Гот, 16 ліпеня савецкія войскі мусілі пакінуць места. У часы нямецкай акупацыі ў Полацку дзеяла савецкае падпольле. Адным зь яго ўдзельнікаў была [[Тацьцяна Марыненка]], якую ў жніўні 1942 году арыштавалі і закатавалі нямецкія ўлады. 23 чэрвеня 1944 году пачалася наступальная апэрацыя савецкіх войскаў, вядомая пад назвай «Багратыён». Адной зь яе частак была [[Полацкая апэрацыя]], якая пачалася 23 чэрвеня і праводзілася сіламі [[Першы Прыбалтыйскі фронт|Першага Прыбалтыйскага фронту]]. За час апэрацыі Полацак быў абкружаны; 1 ліпеня пачаўся штурм і ўжо 4 ліпеня супраціў немцаў быў канчаткова зломлены. Места атрымала вялікія разбурэньні.

Па аднаўленьні савецкай акупацыі 20 верасьня 1944 году ўтварылася [[Полацкая вобласьць]], але ўжо праз 10 гадоў 8 студзеня 1954 году, яе ліквідавалі. У наступныя дзесяцігодзьдзі Полацак імкліва разьвіваўся. У 1957 годзе тут збудавалі шклозавод, а ў 1958 годзе побач зь местам зьявіўся прамысловы гігант [[Наваполацак]].

14 студзеня 2013 году Полацак пазбавілі афіцыйнага статусу гораду абласнога падпарадкаваньня<ref name="pravo.by">{{спасылка|загаловак=Указ Президента Республики Беларусь от 14 января 2013 г. № 27 «Об объединении районов и городов областного подчинения Республики Беларусь, имеющих общий административный центр»|url=http://www.pravo.by/main.aspx?guid=12551&p0=P31300027&p1=1&p5=0|дата публікацыі=14 студзеня 2013|дата доступу=7 лютага 2016|мова=ru|выдавец=Нацыянальны прававы Інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|фармат=pdf}}</ref>.

== Галерэя ==
=== Графіка часоў вайны 1812 году ===
<gallery caption="Полацак у [[Вайна 1812 году|вайну 1812 году]]" widths="150" heights="150" class="center">
Połacak. Полацак (C. Faber du Faur, 25.07.1812).jpg|Панарама з боку Задзьвіньня
Połacak, Spas. Полацак, Спас (W. Kobell, 18.08.1812).jpg|[[Спаса-Эўфрасіньнеўскі манастыр|Спаскі манастыр]]
Połacak, Ksaveryja. Полацак, Ксавэрыя (W. Kobell, 18.08.1812).jpg|Ксавэрыя. Касьцёл Магілы Гасподняй
Połacak, Spas. Полацак, Спас (W. Kobell, 1812).jpg|Спаскі манастыр
</gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center">
Połacak, Pałata-Spas. Полацак, Палата-Спас (1812).jpg|Прадмесьце Спас
Połacak, Spas. Полацак, Спас (Weselsberger, 1812).jpg|Прадмесьце Спас
Połacak, Dźvina. Полацак, Дзьвіна (1812).jpg|Выгляд з боку Дзьвіны
Battle polotsk.jpg|Ніжні Замак
</gallery>

=== Гістарычная графіка ===
<gallery caption="Старая графіка места" widths="150" heights="150" class="center">
Połacak, Spas, Spaskaja. Полацак, Спас, Спаская (1832, 1903).jpg|[[Царква Сьвятога Спаса (Полацак)|Спаская царква]]: да і па надбудове [[купал-цыбуліна|купала-цыбуліны]]
Połacak, Nižni Zamak. Полацак, Ніжні Замак (D. Strukov, 1864-67).jpg|Ніжні Замак. Д. Струкаў, 1864—1867 гг.
Połacak, Spas, Kaplica. Полацак, Спас, Капліца (D. Strukov, 1864-67).jpg|[[Спаса-Эўфрасіньнеўскі манастыр|Спаскі манастыр]]. Д. Струкаў, 1864—1867 гг.
Połacak, Rynak. Полацак, Рынак (D. Strukov, 1864-67).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|Касьцёл Сьвятога Стэфана]]. Д. Струкаў, 1864—1867 гг.
</gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center">
Połacak, Vialikaja. Полацак, Вялікая (D. Strukov, 1864-67) (2).jpg|Вуліца Вялікая. Д. Струкаў, 1864—1867 гг.
Połacak, Rynak. Полацак, Рынак (N. Orda, 1875-76).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|Касьцёл Сьвятога Стэфана]]. {{nowrap|[[Напалеон Орда|Н. Орда]]}}, 1875—1876 гг.
Połacak, Rynak-Spaskaja. Полацак, Рынак-Спаская (N. Orda, 1875-76).jpg|[[Касьцёл Маці Божай Ружанцовай і кляштар дамініканаў (Полацак)|Касьцёл і кляштар дамініканаў]]. {{nowrap|[[Напалеон Орда|Н. Орда]]}}, 1875—1876 гг.
Połacak, Bielčyca. Полацак, Бельчыца (I. Trutnev, 1866).jpg|[[Бельчыцкі манастыр]]. {{nowrap|[[Іван Трутнеў|І. Трутнеў]]}}, 1866 г.
</gallery>

=== Гістарычныя здымкі ===
<gallery widths="150" heights="150" caption="Полацак на старых здымках" class="center">
Połacak, Prabojnaja, Bohajaŭlenski. Полацак, Прабойная, Богаяўленскі (1889-91).jpg|Вуліца Прабойная, 1889—1891 гг.
Połacak, Zadźvińnie. Полацак, Задзьвіньне (1889-91).jpg|[[Касьцёл Сьвятой Ганны і кляштар бэрнардынаў (Полацак)|Кляштар бэрнардынаў]] на Задзьвіньні, 1889—1891 гг.
Połacak, Zamkavy. Полацак, Замкавы (1889-91) (2).jpg|Замкавы праезд, 1889—1891 гг.
Połacak, Straleckaja. Полацак, Стралецкая (1889-91).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Стэфана і калегіюм езуітаў (Полацак)|Калегіюм езуітаў]], 1889—1891 гг.
</gallery><gallery widths="150" heights="150" class="center">
Połacak, Dźvina. Полацак, Дзьвіна (S. Prokudin-Gorsky, 1912).jpg|Агульны выгляд. {{nowrap|[[Мікалай Пракудзін-Горскі|М. Пракудзін-Горскі]]}}, 1912 г.
Połacak. Полацак (1912).jpg|Выгляд з паўночнага захаду. М. Пракудзін-Горскі, 1912 г.
Połacak, jezuity. Полацак, езуіты (1912).jpg|Інтэр’ер [[Касьцёл Сьвятога Стэфана (Полацак)|касьцёла езуітаў]]. {{nowrap|М. Пракудзін-Горскі}}, 1912 г.
Połacak, Spas. Полацак, Спас (S. Prokudin-Gorsky, 1912).jpg|[[Спаса-Эўфрасіньнеўскі манастыр|Спаскі манастыр]]. {{nowrap|М. Пракудзін-Горскі}}, 1912 г.
</gallery>

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]] Таямніцы полацкай гісторыі. — {{Менск (Мінск)}}, 1994, 2000, 2002.
* {{Літаратура/БелЭн|12}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* Дук Д. Полацк і палачане (IX—XVIII стагодзьдзі). — Наваполацк: ПДУ, 2010.
* {{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў}}
* {{Літаратура/ЭГБ|5}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}

[[Катэгорыя:Гісторыя Полацку| ]]
Шаблёны, якія ўжываюцца на гэтай старонцы:
Вярнуцца да старонкі «Гісторыя Полацку».
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Гісторыя_Полацку»