Прагляд крыніцы для Азэрбайджанскі альфабэт

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:

Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.

Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025

Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.

Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.

У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.

Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.

'''Азэрбайджа́нскі альфабэ́т''' ({{Мова-az|Azərbaycan əlifbası}}) — [[Лацінскія альфабэты|альфабэт на лацінскай аснове]], які выкарыстоўваецца ў [[Азэрбайджан]]е дзеля пісьма [[Азэрбайджанская мова|азэрбайджанскай мовай]]. Ен прыйшоў на замену ранейшым [[Кірыліца|кірыліцы]] й [[арабскі альфабэт|арабіцы]].

[[Іран]]скія азэрбайджанцы дагэтуль карыстаюцца арабіцай, аднак пісьмовасьць неўпарадкаваная, і таму існуюць розныя правапісы азэрбайджанскае мовы. У [[Расея|Расеі]] выкарыстоўваецца кірылічны альфабэт.

== Мінуўшчына ==
Спробы перайсьці з арабскага пісьма на лацінку рабіліся яшчэ ў XIX стагодзьдзі такімі інтэлектуаламі, як [[Мірза Фаталі Ахундаў|Мірзою Фаталі Ахундавам]] або [[Мамад ага Шахтахтынскі|Мамадам ага Шахтахтынскім]]. За савецкім часам, у 1926 року, на Першым цюркалягічным кангрэсе ў Баку было прынятае рашэньне пра рэформу азэрбайджанскага правапісу з мэтаю адаліць яго ад азэрбайджанцаў, што пражывалі ў Іране{{зноска|LH|2008|Hatcher|106}}. У 1929 року быў распрацаваны альфабэт на аснове [[Агульны цюрскі альфабэт|агульнацюрскага]]{{зноска|LH|2008|Hatcher|106}}. У 1939 на загад [[Ёсіф Сталін|Сталіна]] лацінскі альфабэт быў зьменены на кірылічны{{зноска|LH|2008|Hatcher|106}}.

Пасьля распаду СССР і аднаўленьня незалежнасьці Азэрбайджану адным зь першых законаў дзяржавы стаў пераход на лацінскую пісьмовасьць, якая адрозьніваецца ад ужыванай за савецкім часам.

* Стары лацінскі альфабэт, ужываны ў 1929—1939 роках:
*: [[A]]a, [[B]]ʙ, [[C (літара)|C]]c, [[Ç]]ç, [[D (літара)|D]]d, [[E]]e, [[Ə]]ə, [[F]]f, [[G]]g, [[Ƣ]]ƣ, [[H]]h, [[I]]i, [[Ь]]ь, [[J]]j, [[K]]k, [[Q]]q, [[L]]l, [[M]]m, [[N]]n, [[O]]o, [[Ɵ]]ɵ, [[P]]p, [[R]]r, [[S]]s, [[Ş]]ş, [[T]]t, [[U]]u, [[V]]v, [[X (літара)|X]]x, [[Y]]y, [[Z]]z, [[Ƶ]]ƶ
* Першы варыянт кірілычнага альфабэту (1939—1958):
*: [[А]]а, [[Б]]б, [[В]]в, [[Г]]г, [[Ғ]]ғ, [[Д]]д, [[Е]]е, [[Ә]]ә, [[Ж]]ж, [[З]]з, [[И]]и, [[Й]]й, [[К]]к, [[Ҝ]]ҝ, [[Л]]л, [[М (кірыліца)|М]]м, [[Н]]н, [[О]]о, [[Ө]]ө, [[П]]п, [[Р]]р, [[С (кірыліца)|С]]с, [[Т]]т, [[У]]у, [[Ү]]ү, [[Ф]]ф, [[Х]]х, [[Һ]]һ, [[Ц]]ц, [[Ч]]ч, [[Ҹ]]ҹ, [[Ш]]ш, [[Ы]]ы, [[Э]]э, [[Ю]]ю, [[Я]]я, [[Апостраф|ʼ]] <small>''(апостраф)''</small>
* Спрошчаная вэрсія крілычнага альфабэту (1958—1991):
*: Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Ыы, [[Ј]]ј, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҹҹ, Шш, ʼ <small>''(апостраф)''</small>
* Першы варыянт сучаснага лацінскага альфабэту (1991—1992):
*: Aa, Ää, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz
* Сучасны варыянт (з 1992):
*: Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

Азэрбайджанскі альфабэт адрозьніваецца ад [[Турэцкі альфабэт|турэцкага]] толькі літарамі '''Әə''', '''Xx''' і '''Qq''' для перадачы гукаў, якія не існуюць у тэрацкай мове. У адрозьненьне ад гістарычнага лацінскага альфабэту, замест Ƣƣ цяпер у азэрбайджанскай пісьмовасьці ўжываецца літара '''Ğğ''' (у кірыліцы ёй адпавядала Ғғ); замест Ьь уведзеная бяскропкавая '''Iı''' (як у турэцкай мове); замест гістарычнай Ii ўведзеная кропкавая '''İi''' (як у турэцкай мове); замест Ƶƶ уведзеная '''Jj'''; замест Ɵɵ — '''Öö'''; замест Үy — '''Üü'''; замест Jj — '''Yy'''.

== Параўнаньне пісьмовасьцяў ==
Дзеля параўнаньня прыведзены тэкст [[Гімн Азэрбайджану|гімну Азэрбайджану]] рознымі альфабэтамі.
{| cellpadding="6"
| '''З 1991'''
| '''1958—1991'''
| '''1933—1939'''
| '''Да 1922'''
|-valign="top"
|
: Azərbaycan! Azərbaycan!
: Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
: Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
: Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
: Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!
: Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!

: Minlərlə can qurban oldu,
: Sinən hərbə meydan oldu!
: Hüququndan keçən əsgər,
: Hərə bir qəhrəman oldu!

: Sən olasan gülüstan,
: Sənə hər an can qurban!
: Sənə min bir məhəbbət
: Sinəmdə tutmuş məkan!

: Namusunu hifz etməyə,
: Bayrağını yüksəltməyə
: Namusunu hifz etməyə,
: Cümlə gənclər müştaqdır!
: Şanlı Vətən! Şanlı Vətən!
: Azərbaycan! Azərbaycan!
: Azərbaycan! Azərbaycan!
|
: Азәрбајҹан! Азәрбајҹан!
: Еј гәһрәман өвладын шанлы Вәтәни!
: Сәндән өтрү ҹан вермәјә ҹүмлә һазырыз!
: Сәндән өтрү ган төкмәјә ҹүмлә гадириз!
: Үчрәнҝли бајрағынла мәсуд јаша!
: Үчрәнҝли бајрағынла мәсуд јаша!

: Минләрлә ҹан гурбан олду,
: Синән һәрбә мејдан олду!
: Һүгугундан кечән әсҝәр,
: Һәрә бир гәһрәман олду!

: Сән оласан ҝүлүстан,
: Сәнә һәр ан ҹан гурбан!
: Сәнә мин бир мәһәббәт
: Синәмдә тутмуш мәкан!

: Намусуну һифз етмәјә,
: Бајрағыны јүксәлтмәјә
: Намусуну һифз етмәјә,
: Ҹүмлә ҝәнҹләр мүштагдыр!
: Шанлы Вәтән! Шанлы Вәтән!
: Азәрбајҹан! Азәрбајҹан!
: Азәрбајҹан! Азәрбајҹан!
|
: Azərʙajçan! Azərʙajçan!
: Ej qəhrəman ɵvladьn şanlь Vətəni!
: Səndən ɵtry çan verməjə çymlə hazьrьz!
: Səndən ɵtry qan tɵkməjə çymlə qadiriz!
: Ycrəngli ʙajraƣьnla məsud jaşa!
: Ycrəngli ʙajraƣьnla məsud jaşa!

: Minlərlə çan qurʙan oldu,
: Sinən hərʙə mejdan oldu!
: Hyququndan kecən əsgər,
: Hərə ʙir qəhrəman oldu!

: Sən olasan gylystan,
: Sənə hər an çan qurʙan!
: Sənə min ʙir məhəʙʙət
: Sinəmdə tutmuş məkan!

: Namusunu hifz etməjə,
: Bajraƣьnь jyksəltməjə
: Namusunu hifz etməjə,
: Çymlə gənçlər myştaqdьr!
: Şanlь Vətən! Şanlь Vətən!
: Azərʙajçan! Azərʙajçan!
: Azərʙajçan! Azərʙajçan!
|
: !آذربایجان! آذربایجان
: ای قهرمان اولادین شانلی وطنی
: سندن اوترو جان ورمه‌یه جومله حاضریز
: سندن اوتروقان توکمه‌یه جومله قادیریز
: !اوچ رنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا
: !اوچ رنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا

: مینلرله جان قوربان اولدو
: !سینن حربه میدان اولدو
: حقوقوندان کچن عسکر
: !هره بیر قهرمان اولدو

: !سن اولاسان گولوستان
: !سنه هرآن جان قوربان
: سنه مین بیر محبت
: !سینه‌مده توتموش مکان

: ناموسونو حیفظ اتمه‌یه
: بایراقینی یوکسلتمه‌یه
: ناموسونو حیفظ اتمه‌یه
: جومله گنجلر موشتاقدیر

: !شانلی وطن! شانلی وطن
: !آذربایجان! آذربایجان
: !آذربایجان! آذربایجان
|}

== Транслітарацыя ==
Літары арабскага, лацінскага і кірылічнага альфабэтаў разьмяшчаліся ў рознай пасьлядоўнасьці. У пададзенай табліцы літары прыведзеныя ў парадку, у якім яны ідуць у сучасным азэрбайджанскім альфабэце:
{|class="wikitable" style="text-align:center"
|+ Трансьлітарацыя азэрбайджанскіх літараў
|-
!scope="col"| Арабіца
!scope="col" colspan="2"| Кірыліца
!scope="col" colspan="4"| Лацінка
!scope="col" rowspan="2"| [[Міжнародны фанэтычны альфабэт|МФА]]
|-
!scope="col"| Да 1922
!scope="col"| 1939—1958
!scope="col"| 1958—1991
!scope="col"| 1922—1933
!scope="col"| 1933—1939
!scope="col"| 1991—1992
!scope="col"| З 1992
|-
| ا ||colspan="2"| А а ||colspan="4"| '''A a''' || {{IPA|[ɑ]}}
|-
| ب ||colspan="2"| Б б || B b || B ʙ ||colspan="2"| '''B b''' || {{IPA|[b]}}
|-
| ج ||colspan="2"| Ҹ ҹ || C c || Ç ç ||colspan="2"| '''C c''' || {{IPA|[dʒ]}}
|-
| چ ||colspan="2"| Ч ч || Ç ç || C c ||colspan="2"| '''Ç ç''' || {{IPA|[tʃ]}}
|-
| د ||colspan="2"| Д д ||colspan="4"| '''D d''' || {{IPA|[d]}}
|-
| ئ ||colspan="2"| Е е ||colspan="4"| '''E e''' || {{IPA|[e]}}
|-
| أ ||colspan="2"| Ә ә ||colspan="2"| Ə ə || Ä ä || '''Ə ə''' || {{IPA|[æ]}}
|-
| ف ||colspan="2"| Ф ф ||colspan="4"| '''F f''' || {{IPA|[f]}}
|-
| گ ||colspan="2"| Ҝ ҝ || Ƣ ƣ ||colspan="3"| '''G g''' || {{IPA|[ɟ]}}
|-
| غ ||colspan="2"| Ғ ғ || G g || Ƣ ƣ ||colspan="2"| '''Ğ ğ''' || {{IPA|[ɣ]}}
|-
| ح,&lrm; ه ||colspan="2"| Һ һ ||colspan="4"| '''H h''' || {{IPA|[h]}}
|-
| خ ||colspan="2"| Х х ||colspan="4"| '''X x''' || {{IPA|[x]}}
|-
| ؽ ||colspan="2"| Ы ы || I̡ ı̡ || Ь ь ||colspan="2"| '''I ı''' || {{IPA|[ɯ]}}
|-
| ی ||colspan="2"| И и ||colspan="2"| I i ||colspan="2"| '''İ i''' || {{IPA|[ɪ]}}
|-
| ژ ||colspan="2"| Ж ж ||colspan="2"| Ƶ ƶ ||colspan="2"| '''J j''' || {{IPA|[ʒ]}}
|-
| ک ||colspan="2"| К к || Q q ||colspan="3"| '''K k''' || {{IPA|[c], [ç], [k]}}
|-
| ق ||colspan="2"| Г г || K k ||colspan="3"| '''Q q''' || {{IPA|[ɡ]}}
|-
| ل ||colspan="2"| Л л ||colspan="4"| '''L l''' || {{IPA|[l]}}
|-
| م ||colspan="2"| М м ||colspan="4"| '''M m''' || {{IPA|[m]}}
|-
| ن ||colspan="2"| Н н ||colspan="4"| '''N n''' || {{IPA|[n]}}
|-
| ۇ ||colspan="2"| О о ||colspan="4"| '''O o''' || {{IPA|[ɔ]}}
|-
| ؤ ||colspan="2"| Ө ө ||colspan="2"| Ɵ ɵ ||colspan="2"| '''Ö ö''' || {{IPA|[œ]}}
|-
| پ ||colspan="2"| П п ||colspan="4"| '''P p''' || {{IPA|[p]}}
|-
| ر ||colspan="2"| Р р ||colspan="4"| '''R r''' || {{IPA|[r]}}
|-
| ث,&lrm; س,&lrm; ص ||colspan="2"| С с ||colspan="4"| '''S s''' || {{IPA|[s]}}
|-
| ش ||colspan="2"| Ш ш || З з ||colspan="3"| '''Ş ş''' || {{IPA|[ʃ]}}
|-
| ت,&lrm; ط ||colspan="2"| Т т ||colspan="4"| '''T t''' || {{IPA|[t]}}
|-
| و ||colspan="2"| У у || Y y ||colspan="3"| '''U u''' || {{IPA|[u]}}
|-
| ۆ ||colspan="2"| Ү ү || U u || Y y ||colspan="2"| '''Ü ü''' || {{IPA|[y]}}
|-
| ۏ ||colspan="2"| В в ||colspan="4"| '''V v''' || {{IPA|[v]}}
|-
| ی || Й й || Ј ј ||colspan="2"| J j ||colspan="2"| '''Y y''' || {{IPA|[j]}}
|-
| یا || Я я || ЈА jа ||colspan="2"| ЈА ја ||colspan="2"| '''YA ya''' || {{IPA|[jɑ]}}
|-
| یئ || Е е<sup>1</sup> || ЈЕ је ||colspan="2"| ЈE јe ||colspan="2"| '''YE ye''' || {{IPA|[je]}}
|-
| ائ || Э э<sup>1</sup> || Е е ||colspan="4"| '''E e''' || {{IPA|[e]}}
|-
| یۇ || Йо йо || ЈО јо ||colspan="2"| ЈO јo ||colspan="2"| '''YO yo''' || {{IPA|[jɔ]}}
|-
| یو || Ю ю || ЈУ ју || JY jy || ЈU јu ||colspan="2"| '''YU yu''' || {{IPA|[ju]}}
|-
| ذ,&lrm; ز,&lrm; ض,&lrm; ظ ||colspan="2"| З з ||colspan="4"| '''Z z''' || {{IPA|[z]}}
|}

1 — у пачатку слова і пасьля галосных

[[Пэрсыдзкі альфабэт|Пэрсыдзка-азэрбайджанскі альфабэт]] мае таксама літару ڭ, якая першапачаткова азначала гук [ŋ], які пасьля зьліўся з [n]. У старым лацінскім альфабэце ў Азэрбайджане дзеля перадачы гэтага гуку ўжывалася літара Ꞑꞑ, скасаваная ў 1938 року.

Да 1951 року ў кірылічным альфабэце выкарыстоўвалася дадаткова літара Цц, якая перадае гук [ts] у запазычаных словах. Цяпер у азэрбайджанскай мове гэты гук ператвараецца ў [s].

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==

{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Артыкул
|аўтар          = Hatcher, Lynley.
|загаловак      = Script change in Azerbaijan: acts of identity
|арыгінал       = 
|спасылка       = http://www.degruyter.com/dg/viewarticle.fullcontentlink:pdfeventlink/$002fj$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.pdf?t:ac=j$002fijsl.2008.2008.issue-192$002fijsl.2008.038$002fijsl.2008.038.xml
|адказны        = 
|аўтар выданьня = 
|выданьне       = International Journal of the Sociology of Language
|тып            = 
|месца          = 
|выдавецтва     = 
|год            = 2008
|выпуск         = 192
|том            = 
|нумар          = 
|старонкі       = 105—116
|doi            = 10.1515/IJSL.2008.038
|issn           = 0165-2516
|мова           = en
|ref            = LH
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.azeri.org/Azeri/az_learn/latin_az_sounds.html Азэрбайджанскае вымаўленьне]
* [http://azeri.org/Azeri/az_english/81_folder/81_articles/81_alphabet_changes1.html Рэформы азэрбайджанскага альфабэту]

[[Катэгорыя:Азэрбайджанская мова]]
[[Катэгорыя:Лацінічныя альфабэты]]
[[Катэгорыя:Кірылічныя альфабэты]]
[[Катэгорыя:Арабскія альфабэты]]

Шаблёны, якія ўжываюцца на гэтай старонцы:

Вярнуцца да старонкі «Азэрбайджанскі альфабэт».

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Азэрбайджанскі_альфабэт»