Прагляд крыніцы для Гамза

Вы ня маеце дазволу на рэдагаваньне гэтай старонкі з наступнай прычыны:

Ваш IP-адрас у дыяпазоне, які быў заблакаваны на ўсіх вікі-праектах Фонда Вікімедыя.

Блакіроўка была зроблена ‪EPIC‬. Названая прычына: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Пачатак блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2024
Канец блакіроўкі: 11:48, 2 ліпеня 2025

Ваш бягучы IP-адрас - 206.189.44.186, а заблакаваны дыяпазон - 206.189.32.0/20. Калі ласка, уключайце ўсе гэтыя падрабязнасці ў свае звароты.

Калі вы лічыце, што былі заблакаваны па памылцы, вы можаце знайсці дадатковую інфармацыю і інструкцыі на старонцы Недапушчальнасць выкарыстання адкрытых проксі-сервераў глабальных правіл.

У адваротным выпадку, каб абмеркаваць блакіроўку, калі ласка, звярніцеся з запытам пра перагляд на МетаВікі або адпраўце электроннае паведамленне ў чаргу VRT stewards па адрасе stewards@wikimedia.org, уключаючы ўсе вышэйпералічаныя дэталі.

Вы можаце праглядаць і капіяваць крынічны тэкст гэтай старонкі.

'''Га́мза''' ({{мова-ar|همزة‎}}, {{Мова-fa|همزه}}, {{Мова-ur|ہمزہ}} выгляд: '''ء''') — літара (знак) [[арабскі альфабэт|арабскага альфабэту]], якая пазначае гартанны гук [ʔ]. Яна не ўваходзіць да 28 «асноўных» літараў арабіцы, яе ўзьнікненьне зьвязанае хутчэй зь неабходнасьцю больш пасьлядоўна пазначаць гартанную змычку ды адрозьніць яе ад доўгага [a:] (гэтыя гукі ў ранейшых сэміцкіх альфабэтах пазначаліся адною літарай [[алеф]]).

Зазвычай гамза дадаецца да іншае літары (напр. [[аліф]], [[ўаў]]) у якасьці [[дыякрытыка|дыякрытычнага знаку]], але ў пэўных варунках можа пісацца й як асобная літара. У [[Юнікод]]зе гамза мае пазыцыю U+0621 (Arabic Letter Hamza).

У тэрмінах арабскае граматыкі гамзай называюць таксама самую гартанную змычку, незалежна ад ейнага фанэматычнага статусу. У гэтым самым значэньні тэрмін '''гамза''' ({{Мова-ba|һәмзә}}) выкарыстоўваецца і ў некаторых цюрскіх мовах.

== Назва ==
Арабская назва гэтага знаку паходзіць ад дзеяслова ''hamaza'' ({{мова-ar|هَمَزَ‎}}), які можа значыць «разьбіваць, весьці, дадаваць (да слова) гамзу, вымаўляць з гартаннаю змычкай».

== Тыпы ==
Гартанная змычка ў арабскай мове можа быць як асобнаю фанэмай, што й пазначаецца гамзай ({{Мова-ar|هَمْزَة الْقَطْع}}), альбо нефанэматычным «цьвёрдым прыступам» ({{Мова-ar|هَمْزَة الْوَصْل}}), які можа зьяўляцца на пачатку сказу альбо ягонай часткі. Для апошняга ў тэксьце Кур’ану выкарыстоўваецца асаблівы знак ([[ўасьля]], '''ٱ'''), але ў звычайных тэкстах гэты гук ніяк не пазначаецца, то бок пішацца проста аліф бяз гамзы. Прыклады словаў, у якіх гамза не зьяўляецца фанэмай:

* Арабскі артыкль ''al-''
* Некаторыя кароткія словы, што пачынаюцца з галоснага гуку, напр. ''’ism, ibn, ibna, imr, imra, ithnāni, ithnatāni''
* Загадны лад дзеясловаў I, VII, VIII, IX, X тыпаў
* Загадны лад дзеясловаў I, VII, VIII, IX, X тыпаў
* Некаторыя пазычаныя словы, што пачынаюцца з клястэру зычных

Пасьля галоснага гуку такая гамза не вымаўляецца: {{Мова-ar|البيت الكبير|скарочана}} належыць чытаць як ''al-baytu-l-kabīru''

== У арабскай артаграфіі ==
У арабскай артаграфіі гамза можа пісацца пяцьцю рознымі спосабамі:

* Самастойна (як асобная літара)
* Пад аліфам
* Над аліфам
* Над ўаў
* Над йа

== У іншых артаграфіях на арабскай аснове ==
Апрача арабскай, гамза выкарыстоўваецца ў іншых артаграфіях на арабскай аснове (пэрсыдзкая, пашту, старацюрская). У гэтых мовах яна можа пісацца над іншымі літарамі, чымся ў арабскай.

=== Казаская ===
У казаскай артаграфіі на аснове арабіцы (альфабэт Ахмэта Байтурсынулы) гамза выкарыстоўваецца для пазначэньня пярэдняга шэрагу чатырох галосных. Яна пішацца ''над'' літарамі ''älip, ya, waw'' ды ''damma-waw'', каб пазначыць адпаведна гукі /æ, i, ø, ʏ/ (тыя самыя літары бяз гамзы чытаюцца як /a, ɯ, o, u/. Літара E заўсёды пішацца проста як ''ha'', бо адпаведны гук ня мае адпаведніка ў заднім шэрагу.

=== Кітайская ===
{| class="wikitable float-right" style="border:2px solid gray;"
|+ Фіналі ды галосныя з гамзай у кітайскай артаграфіі на арабскай аснове
|- align="center" style="background:#EEEEEE"
| width="120" style="background:#FFDA9C" align="left" | '''Сяоэрцзін:'''
|ءَ || اِئ || ـِئ || يُؤ || ـُؤ || ءِ || ـِؤ || ءُ || ءًا || ءٌ || ءٍ || ءْا
|- style="border-top:2px solid gray;"
| style="background:#FFDA9C" align="left" | '''[[Піньінь]]:'''
| a || ye || -ie || yue || -ue<br />-üe || yi || -ei || wu || an || en || yin || ang
|}

У кітайскай артаграфіі на арабскай аснове (г. зв. [[Сяоэрцзін]]) гамза выкарыстоўваецца ў пазначэньнях галосных, а таксама ў некаторых фіналях (гуказлучэньнях, што завяршаюць склад). Гартанная змычка ў кітайскай мове мае фанэматычны характэр, але не адлюстроўваецца ў сяоэрцзіне.

== Крыніцы ==

;Арабская мова
* ''[[The Encyclopaedia of Islam]]. New Edition''. Band 3. 1971; S. 150–152
* M. A. S. Abdel Haleem: [http://www.islamic-awareness.org/Quran/Text/Scribal/haleem.html ''Qur'ānic Orthography: The Written Representation Of The Recited Text Of The Qur'ān'']. In: Islamic Quarterly: a Review of Islamic Culture, 38/3, 1994, S. 171–92
* El-Said M. Badawi, M. G. Carter, Adrian Gully: ''Modern written Arabic: a comprehensive grammar''. Routledge, 2004. {{ISBN|978-0-415-13085-1}}
* [[Heinrich Alfred Barb]]: ''Das System der Hamze-Orthographie in der arabischen Schrift''. Verlag von Karl Helf, 1860.
* [[Wolfdietrich Fischer]]: ''Grammatik des klassischen Arabisch''. Harrassowitz, 2002. {{ISBN|9783447045124}}
* [[Karl Richard Lepsius|Richard Lepsius]]: ''Über die arabischen Sprachlaute und deren Umschrift: nebst einigen Erläuterungen über den harten i-Vocal in den tartarischen, slavischen und der rumänischen Sprache''. Dümmler, 1861; S. 96–157
* [[Günther Krahl]], Wolfgang Reuschel, Eckehard Schulz: ''Lehrbuch des modernen Arabisch''. Langenscheidt Verlag Enzyklopädie, 1995. {{ISBN|978-3-324-00613-2}}
* [[Theodor Nöldeke]]: ''Geschichte des Qorâns''. Verlag der Dieterichschen Buchhandlung, 1860.
* [[Gotthold Weil]]: ''Die Behandlung des Hamza-Alif im Arabischen besonders nach der Lehre von az-Zamaḫšarî und Ibn al-Anbârî''. In: ''[[Zeitschrift für Assyriologie|Zeitschrift für Assyriologie und verwandte Gebiete]]'', Band 19, 1905–06, S. 1–63.

;Іншыя мовы
* Rozi Khan Burki: [http://www.khyber.org/publications/016-020/ormuri.shtml ''Dying Languages; Special Focus on Ormuri'']. Pakistan Journal of Public Administration; December 2001; Volume 6. No. 2
* Michael Friedrich, Abdurishid Yakup: ''Uyghurisch Lehrbuch''. Wiesbaden: Dr.&nbsp;Ludwig Reichert Verlag, 2002. {{ISBN|3895002992}}
* John Mace: ''Persian grammar: for reference and revision''. Routledge, 2003. {{ISBN|978-0-7007-1694-4}}
* Mohammad-Reza Majidi: ''Das arabisch-persische Alphabet in den Sprachen der Welt''. Buske, 1984. {{ISBN|9783871186134}}
* W. M. Thackston: [http://www.fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/sorani_1_grammar.pdf ورديى سۆرانى زمانى — ''Sorani Kurdish — A Reference Grammar with Selected Readings'']. (PDF-Datei; 848&nbsp;kB)

[[Катэгорыя:Арабскі альфабэт]]

Вярнуцца да старонкі «Гамза».

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Гамза»