Чэрыкаў

Існуе некалькі меркаваньняў пра паходжаньне тапоніму Чэрыкаў. Паводле першага зь іх, ён утварыўся ад словаў «чартала», «чарціць» і мае зьвязкі з прымітыўнымі працамі земляробства — «аратым»^[2]. Другая вэрсія зьвязвае назву места з старажытнымі плямёнамі, якія абралі правы бераг ракі Сож для стаянак сваіх лодак — «чырыкаў».

Таксама існуе народнае паданьне, паводле якога на месцы сучаснага Чэрыкава рэзалі авечак каб аплаціць даніну татарам. Надалей адбылася наступная трансфармацыя назвы паселішча: «чырык авечак» — Чырыкавец — Чэрыкаў^[3].

Першы пісьмовы ўпамін пра Чэрыкаў датуецца 1460 годам^[3]. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў ён увайшоў у склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва. У 1578 годзе мястэчка стала цэнтрам староства Магілёўскай эканоміі.

У пачатку XVII стагодзьдзя Чэрыкаў атрымаў статус места^[4]. У 1641 годзе кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў месту Магдэбурскае права^[4] і герб: «у блакітным полі срэбны мур з трыма вежамі, у цэнтральнай — брама з збройным рыцарам зь дзідай у руцэ»^[5].

У кастрычніку 1648 году казакі на чале з Крывашапкай занялі Чэрыкаў, адкуль рабілі набегі на шляхецкія маёнткі Амсьціслаўскага ваяводзтва. Неўзабаве казакоў разьбіў аддзел полацкай шляхты на чале з князем Лукомскім. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) места спустошылі маскоўскія захопнікі^[4]. У 1678 годзе Чэрыкаў стаў цэнтрам воласьці (павету) Амсьціслаўскага ваяводзтва^[4].

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Чэрыкаў апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі. Статус паселішча панізілі да мястэчка. У 1773 годзе Чэрыкаў зноў атрымаў статус места і стаў цэнтрам павету Амсьціслаўскай правінцыі (у 1796—1802 гадох — Беларускай, пазьней — Магілёўскай губэрні). У 1781 годзе расейскія ўлады даравалі яму новы герб. На 1787 год у месьце было 300 дамоў, дзеялі 2 царквы, працавала школа. У 1789 годзе адкрылася 2-клясная вучэльня. У канцы XVIII стагодзьдзя праз Чэрыкаў прайшоў тракт Магілёў — Чавусы — Крычаў — Амсьціслаў, у ХІХ стагодзьдзі — Маскоўска-Варшаўская шаша. У гэты час на Сажы існавалі тры прыстані; праводзіліся конныя кірмашы, працаваў цукровы завод. На 1811 год у месьце было 364 двары, на 1839 год працавалі 2 плісавыя, 1 палатняная, 1 гарбарная, 1 паташная і 2 медзеплавільныя мануфактуры. У пачатку 1840-х гадоў — 380 драўляных і 2 мураваныя будынкі, працавалі 39 крамаў, на 1848 год — 407 дымоў.

За часамі нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) Я. Жукоўскі сфармаваў у Чэрыкаве паўстанцкі аддзел, які пазьней злучыўся з Горацкім аддзелам Л. Зьвяждоўскага. На 1865 год у месьце было 15 мураваных (астрог, 2 адміністрацыйныя будынкі, паштовая станцыя, застаўны шашэйны дом, 9 крамаў і 2 жылыя дамы) і 566 драўляных будынкаў (царква, касьцёл, 4 малітоўныя школы, 54 крамы, мескі млын, 505 жылых дамоў). Плян складаўся з 4 пляцаў, 12 вуліцаў, 13 завулкаў, частка зь якіх была брукаванай. На 1880 год у Чэрыкаве было 564 будынкі. У 1904 годзе ў месьце працавалі 23 дробныя прадпрыемствы, 162 рамесьнікі, лякарня на 20 ложкаў. У 1913 годзе працавалі вінны завод, лесапільна-мукамольны завод, млыны.

• Старая графіка Чэрыкава
•  
  Узорны праект будынкаў для гараднічага і скарбніка, каля 1800 г.
•  
  Праект мучнога і салянога складоў, XIX ст.
•  
  Агульны выгляд, каля 1840 г.

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Чэрыкаў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары Беліцкай воласьці Чэрыкаўскага павету атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР^[6]. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Чэрыкаў увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Чэрыкаў вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну Калінінскай, у 1927—1930 гадох Магілёўскай акругі, з 1938 году — у Магілёўскай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з 17 ліпеня 1941 да 1 кастрычніка 1943 году места знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

У 1959—1962 і 1965—1966 гадох Чэрыкаў уваходзіў у склад Крычаўскага раёну, у 1962—1965 гадох — у склад Краснапольскага раёну. У 2002 годзе афіцыйна зацьвердзілі гістарычны мескі герб^[7].

• Места на старых здымках
•  
  Рынак. М. Астанковіч, 1905 г.
•  
  Царква-мураўёўка. М. Астанковіч, 1905 г.
•  
  Жаночая гімназія, да 1918 г.
•  
  Саюз каапэратываў, каля 1918 г.

•  
  Саюз каапэратываў, 1918 г.
•  
  Красная вуліца. Прысутныя месцы, 1925 г.
•  
  Красная вуліца. Дом Васілеўскага, 1926 г.
•  
  У цэнтры места, 1929 г.

• XVII стагодзьдзе: 1649 год — 2 тыс. чал.^[4]
• XVIII стагодзьдзе: 1777 год — 906 чал.^[8]; 1787 год — больш за 3 тыс. чал.
• XIX стагодзьдзе: 1811 год — 355 муж.^[9]; 1861 год — 3877 чал.; 1880 год — 3853 чал.^[10]; 1897 год — 5,2 тыс. чал.
• XX стагодзьдзе: 1910 год — 6198 чал.^[11]; 1939 год — 6,4 тыс. чал.; 1959 год — 4,9 тыс. чал.; 1965 год — 5 тыс. чал.^[12]; 1970 год — 5,4 тыс. чал.; 1991 год — 8,3 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2002 год — 8,6 тыс. чал.^[13]; 2006 год — 8,5 тыс. чал.; 2008 год — 8,5 тыс. чал.; 2015 год — 8184 чал.^[14]; 2016 год — 8149 чал.^[15]; 2017 год — 8165 чал.^[16]; 2018 год — 8144 чал.^[1]

У Чэрыкаве працуюць 2 сярэднія, пачатковая, спартовая школы, школа мастацтваў.

Дзеюць дом культуры, гістарычна-краязнаўчы музэй, бібліятэкі.

У сучасным пляне места галоўныя вуліцы зьяўляюцца працягам аўтамагістраляў. У цэнтры ўтварылася 3—5-павярховая забудова. У цэлым жа пераважаюць будынкі сядзібнага тыпу. Вядзецца будова 5-павярховых дамоў.

• Старыя мапы і пляны Чэрыкава
•  
  Праект, 1778 г.
•  
  Праект, 1783 г.
•  
  Праект, 1800 г.
•  
  Праект, 1801—15 гг.

Прадпрыемствы харчовай, будаўнічых матэрыялаў, лесанарыхтоўчай прамысловасьці.

Дзее Чэрыкаўскі гістарычна-краязнаўчы музэй. Працуе база юных турыстаў. Спыніцца можна ў мескай гасьцініцы^[17].

Геалягічнае агаленьне «Чэрыкаў» — помнік прыроды дзяржаўнага значэньня.

• Забудова гістарычная (ХІХ — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
• Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі (1856)
• Шпіталь (ХІХ ст.)

• Царква (2-я пал. ХІХ ст.; мураўёўка)

• Краявіды Чэрыкава
•  
  Касьцёл
•  
  Касьцёл з боку апсыды
•  
  Дзіцячая бібліятэка
•  
  Царква

• Меер Басін (1890—1918) — расейскі рэвалюцыянэр
• Віктар Карамазаў (1934—2023) — беларускі пісьменьнік
• Ісак Любан (1907—1975) — кампазытар

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 17: Хвінявічы — Шчытні. — 512 с. — ISBN 985-11-0279-2
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 7, кн. 3. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т.У. Бялова (дырэктар) [і інш.]. — Менск: БелЭн, 2009. — 544 с. ISBN 978-985-11-0452-5.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Чэрыкаўскага р-на. — Мн.: Вышэйшая школа, 1994. — 660 с.: іл. ISBN 985-06-0020-9.
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 6. Кн. 2: Усвея — Яшын. — 616 с. — ISBN 985-11-0276-8
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.

• Чэрыкаў, Radzima.org
• Чэрыкаў, Globus.tut.by