Рэспубліка Карэя

Карэйская гісторыя пачынаецца з заснаваньня Качасона ў 2333 годзе да н. э. Тан-гунам, у адпаведнасьці з карэйскай міталёгіяй^[7]. Го Чо Сун пашырылася й ейным ягоным кантролем знаходзілася ня толькі паўночная частка Карэйскага паўвострава, а таксама некаторая частка Маньчжурыі. Пасьля шматлікіх канфліктаў з кітайскай дынастыі Хань, Го Чо Сун распалася, што прывяло да прота-трохпанскага пэрыяду Карэі.

У першыя стагодзьдзі нашай эры панствы Пуё, Акчо, Тан’е й зьвяз Самхан займалі тэрыторыю паўвострава й паўднёвай Маньчжурыі. Аб’яднаньне трох каралеўстваў у адзіную Сыла ў 676 годзе прывяло да таго, што большая частка Карэйскага паўвострава знаходзіцца пад кантролем аб’яднанае Сылы, а Пархэ атрымала кантроль над паўночнай часткай Кагурэ.

У каралеўства Сыла квітнела ў гэтыя часы, разьвівалася паэзія й мастацтва, а таксама распаўсюджвалася будыйская культура. Адносіны паміж Карэяй і Кітаем заставалася адносна мірны працягу гэтага часу. Тым ня менш, Сыла аслабла пад узьдзеяньнем унутранай барацьбы й апынулася пад панаваньнем дынастыі Карэ ў 935 годзе. Пархэ, сусед Сылы на поўначы, быў створаны ў якасьці пераемніка дзяржавы Кагурэ. У пэрыяд росквіту, Пархэ кантраляваў вялікую частку Маньчжурыі й частку Далёкага Ўсходу Расеі, але каралеўства было захоплена кіданамі ў 926 годзе.

Паўвостраў быў цалкам аб’яднаны імпэратарам Тхэчжо Карэ ў 936 годзе, а сталіца была перанесена ў старажытны Сэул. Як і Сыла, у Карэ таксама ўвага надавалася разьвіцьцю культуры, гэтак у 1377 годзе быў надрукаваны «Чыкчы» ў 1377 годзе, з дапамогай выкарыстаньня старога рухомага ў сьвеце тыпу мэталічнага друкаванага станка^[8]. Мангольскае нашэсьце ў XIII стагодзьдзі значна паслабіла Карэ. Пасьля амаль 30-гадовай вайны, дынастыя Карэ працягвала панаваць у Карэі, аднак зрабілася васалам манголаў. Пасьля таго, як Мангольская імпэрыя была скасавана, цяжкая палітычная барацьба прывяла да зрушэньня дынастыі Карэ й усталяваньня дынастыі Часон ў 1392 годзе пасьля паўстаньня генэрала Лі Сон-Ге.

Першыя 200 гадоў панаваньня дынастыі Часон былі адзначаны адносна мірнымі гадамі, якія прывялі да стварэньня хангылю каролём Сэчжонам Вялікім ў XIV стагодзьдзі й ростам уплыву канфуцыянства ў краіне.

Паміж 1592 і 1598 гадамі японцы ўварваліся ў Карэю. Таётомі Хідэёсі, які кіраваў японскімі сіламі, спрабаваў уварвацца ў азіяцкі кантынэнт праз Карэю, але ў канчатковым выніку быў пераможаны кітайскім войскам дынастыі Мін. У гэтай вайне таксама назіраўся ўздым адмірала Лі Сун-сіна й ягонага знакамітага «чарапаха-карабля». У 1620-х і 1630-х гадох Часон пацярпелі ад нашэсьця маньчжураў, якія ў выніку заваявалі ўвесь Кітай. Пасьля чарговай сэрыі войнаў супраць Маньчжурыі, Часон выпрабавалі амаль 200-гадовы пэрыяд міру. Каралі Ёнджо і Чанчжо прывялі дзяржаву да адраджэньня магутнасьці дынастыі Часон.

Тым ня менш, апошнія гады панаваньня дынастыі Часон былі адзначаны залежнасьцю ад Кітая па зьнешніх сувязях і ізаляцыі ад зьнешняга сьвету. У XIX стагодзьдзі ізаляцыянісцкая палітыка Карэі заслужыла назву «Каралеўства Пустэльнік». Дынастыя Часон спрабавала абараніць сябе ад заходняга імпэрыялізму, але была вымушаны адкрыць свой гандаль. Пасьля Першай кітайска-японскай вайны й расейска-японскай вайны Карэя была акупаваная Японіяй з 1910 па 1945 гады. У канцы Другой сусьветнай вайны японцы здаліся на карысьць савецкіх і амэрыканскіх сілаў, якія занялі паўночную і паўднёвую паловы Карэя, адпаведна.

Нягледзячы на ​​першапачатковы плян адзінай Карэі ў 1943 годзе, які быў прадугледжаны згодна з Каірскай дэклярацыяй, эскаляцыя халоднай вайны паміж Савецкім Саюзам і Злучанымі Штатамі ў рэшце рэшт прывяла да стварэньня асобных урадаў, кожны са сваёй ідэалёгіяй, што прывяло да падзелу Карэі на два палітычных утварэньня ў 1948 годзе: Паўночную Карэю й Паўднёвую Карэю. На поўначы былы антыяпонскі партызан і камуністычны дзяяч Кім Ір Сэн прыйшоў да ўлады праз падтрымку з боку Савецкага Саюза. На поўдні былі праведзены выбары пад наглядам Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, была абвешчаная Рэспубліка Карэя, і Лі Сын Ман уступіў на пасаду як першы прэзыдэнт краіны. У сьнежні Генэральная Асамблея ААН абвесьціла толькі гэты ўрад законным для ўсёй Карэі^[9].

25 чэрвеня 1950 году Паўночная Карэя ўварвалася ў Паўднёвую Карэю, што выклікала Карэйскую вайны, першы буйны канфлікт халоднай вайны. У той час Савецкі Саюз байкатаваў Арганізацыю Аб’яднаных Нацыяў (ААН), тым самым пазбаўляючыся свайго права вета. Гэта дазволіла ААН умяшацца ў грамадзянскую вайну, калі стала ясна, што вышэйшыя паўночнакарэйскія войскі жадаюць захапіць усю Карэю. Савецкі Саюз і Кітай аказвалі падтрымку Паўночнай Карэі, а з боку паўночнікаў удзельнічалі ў баях кітайскія войскі. Пасьля вялізных стратаў сярод грамадзянскага насельніцтва як на поўначы, гэтак і на поўдні, вайна ў канчатковым выніку зайшла ў тупік. Перамір’е 1953 году, якое гэтак і не было падпісана з боку Паўднёвай Карэі, падзел паўвострава рабіўся ўздоўж дэмілітарызаванай зоны ў арыгінальнай дэмаркацыйнай лініі. Мірная дамова не была падпісана паміж гэтымі краінамі, у выніку чаго тэхнічна яны застаюцца ў стане вайны. Паводле некаторых падлікаў 2,5 мільёна чалавек памерлі падчас Карэйскай вайны^[10].

У 1960 годзе студэнцкае паўстаньне прывяло да адстаўкі самадзяржаўнага прэзыдэнта Лі Сын Мана. Пэрыяд палітычнай нестабільнасьці быў скончаны ў выніку вайсковага перавароту генэрала Пак Чжон Хі ў адносінах да слабага й неэфэктыўнага ўраду ў наступным годзе. Парк займаў пасаду прэзыдэнта да свайго забойства ў 1979 годзе, правёўшы значныя эканамічныя рэформы, што садзейнічалі хуткаму экспартнаму эканамічнаму росту, а таксама праводзячы сур’ёзныя палітычныя рэпрэсіі. Пак падвяргаўся жорсткай крытыцы як бязьлітасны ваенны дыктатар, нягледзячы на тое, што карэйская эканоміка разьвівалася значнымі тэмпамі падчас ягонага знаходжаньня на пасадзе.

Паўднёвая Карэя займае паўднёвую частку Карэйскага паўвострава, якая распасьціраецца на 1100 км ад азіяцкага мацерыка. Паўвостраў мае горны рэльеф з боку бліжэйшага да Японскага мора на захадзе. З усходняга боку ад паўвострава месьціцца Жоўтае мора. Паўднёвы ўскраек паўвострава знаходзіцца ля Карэйскага праліва. Краіна, разам з усімі сваімі астравамі, разьмешчана паміж 33° і 39° пн. ш. і 124 ° і 130 ° у. д. Агульная плошча краіны складае 100 км²^[11].

Паўднёвая Карэя можа быць падзелена на чатыры асноўных рэгіёну: ўсходні рэгіён высокіх горных хрыбтоў і вузкіх прыбярэжных раўнінаў, заходні рэгіён шырокіх прыбярэжных раўнінаў, рачных басэйнаў і пагоркаў, паўднёва-заходні рэгіён гораў і далінаў, а таксама паўднёва-ўсходні рэгіён у шырокім басэйне ракі Нактанган^[12]. Тэрыторыя Паўднёвай Карэі ў асноўным горная, большасьць зямель не прыдатныя для земляробства. Нізіны, разьмешчаныя ў асноўным на захадзе й паўднёвым усходзе, складае толькі 30% ад агульнай плошчы зямель.

Каля трох тысячаў астравоў і выспаў, якія зьяўляюцца ў асноўным малымі й незаселенымі, ляжаць ля заходняга й паўднёвага ўзьбярэжжа Паўднёвай Карэі. Чэджу-да знаходзіцца ў 100 кілямэтрах ад паўднёвага ўзьбярэжжа Паўднёвай Карэі. Гэта самы вялікі востраў краіны, з плошчай у 1845 км². Чэджу таксама зьяўляецца месцам знаходжаньня самай высокай кропкі Паўднёвай Карэі: Халасан, патухлага вулькана, які дасягае вышыні ў 1,95 кілямэтраў над узроўнем мора.

Паўднёвая Карэя мае 20 нацыянальных паркаў і папулярных месцаў прыроды, як чайныя палі Пасон, бухта Сунчхон, а таксама першы нацыянальны парк Чырысан^[13].

На працягу першых 20 гадоў хвалевага разьвіцьця Паўднёвай Карэі, былі зроблены невялікія намаганьні для захаваньні навакольнага асяродзьдзя^[14]. Неабмежаваная індустрыялізацыя й разьвіцьцё гарадоў прывяло да абязьлесеньня й зьнішчэньня водна-балотных угодзьдзяў^[15]. Тым ня менш, у апошнія часы былі зроблены намаганьні да збалянсаваньня гэтых праблемаў, у прыватнасьці ўрад выдзеліў 84 млрд даляраў на пяцігадовы праект зялёнага росту, які накіраваны на павышэньне энэргаэфэктыўнасьці й разьвіцьцё зялёных тэхналёгіяў.

Эканамічная стратэгія на зялёныя тэхналёгіі ўяўляе сабой усёабдымную перапрацоўку эканоміцы Паўднёвай Карэі, выкарыстоўваючы каля двух адсоткаў ад СУП краіны. Ініцыятыва азеляненьня ўключае ў сябе такія намаганьні, як забесьпячэньне агульнанацыянальнай роварнай сеткі, выкарыстаньне сонечнай і ветравой энэргіі, зьніжэньне колькасьці залежных ад нафты транспартных сродкаў, захаваньне энэргіі сонечнага сьвятла й шырокае выкарыстаньне экалягічна чыстых тэхналёгіяў, як то сьвятлодыёды ў галіне электронікі і асьвятленьня^[16]. У краіне, якая ўжо зьяўляецца найбольш інтэрнэтызаванай краінай у сьвеце, існуюць пляны па стварэньні агульнанацыянальнай сеткі наступнага пакаленьня, якая будзе ў 10 разоў хутчэйшай, чым шырокапалосныя сродкі для таго, каб паменшыць спажываньне энэргіі^[16].

Паводле цяперашняй канстытуцыі дзяржаву часам называюць Шостая Рэспубліка Паўднёвай Карэі. Як і ў многіх дэмакратычных дзяржавах^[17], урад Паўднёвай Карэі падзелены на тры галіны: выканаўчую, судовую й заканадаўчую. Выканаўчая й заканадаўчая ўлады працуюць у асноўным на нацыянальным узроўні, хоць і розныя міністэрствы ў органах выканаўчай улады таксама ажыцьцяўляюць лякальныя функцыі. Мясцовыя органы ўлады зьяўляюцца паўаўтаномнымі і ўтрымоўваюць свае ўласныя выканаўчыя й заканадаўчыя ўлады. Судовая ўлада працуе на нацыянальным і мясцовым узроўнях. Паўднёвая Карэя зьяўляецца канстытуцыйна дэмакратычнай краінай.

Структура ўрада Паўднёвай Карэі вызначаецца паводле канстытуцыі. Гэты дакумэнт быў перагледжаны некалькі разоў з моманту ягонага першага апублікаваньня ў 1948 годзе. Тым ня менш, ён захаваў шматлікія характарыстыкі, і за выключэньнем нядоўгай гісторыі Другой Рэспублікі Паўднёвай Карэі, у краіне заўсёды існавала прэзыдэнцкая сыстэма зь незалежным выканаўчым органам^[18]. Першыя прамыя выбары таксама былі праведзены ў 1948 годзе. Нягледзячы на тое, што Паўднёвая Карэя перажыла шэраг ваенных дыктатур з 1960-х да 1980-х гадоў, з тых часоў яна ператварылася ў краіну з пасьпяховай лібэральнай дэмакратыяй.

Прэзыдэнт зьяўляецца главой дзяржавы ў Паўднёвай Карэі. Цяперашні прэзыдэнт Мун Чжэ Ін, якая прадстаўляе дэмакратычную партыю, быў абраны ў 2017 годзе.

Аднапалатны Нацыянальная асамблея (300 месцаў). 243 дэпутаты абіраюцца па мажарытарнай сыстэме з адноснай большасьцю галасоў у аднамандатных акругах, 46 — па нацыянальных партыйных сьпісах з 5% бар’ерам. Тэрмін дэпутацкіх паўнамо��тваў — 4 гады. Выбары ў парлямэнт пачалі праводзіцца з 1950 году. 5 сьнежня 2011 году Дэмакратычная працоўная партыя аб'ядналася з партыяй народнага ўдзелу і адной з фракцый Новай прагрэсыўнай партыі, каб ўтварыць Аб'яднаную прагрэсіўную партыю^[19]. 17 лютага 2020 году кансэрватыўная партыя «Ханара» («Партыя вялікай краіны») аб'ядналася зь некалькімі іншымі партыямі для ўтварэньня Аб’яднанай партыі будучыні^[20]. Ад 2020 году мінімальны ўзрост, зь якога грамадзяне набываюць права галасаваць паніжаны ад 19 да 18 гадоў^[21].

Старшыня Нацыянальнай асамблеі — Парк Б'ёнг-сэўг (па-карэйску: 박병석)^[23].

Эканоміка Паўднёвай Карэі на 2013 год зьяўлялася 12-й у сьвеце па СУП (па парытэту пакупніцкай здольнасьці) і 15-й у сьвеце па намінальным СУП. У пераліку на душу насельніцтва СУП вырас са 100 даляраў ЗША ў 1963 годзе, да больш за 33 000 даляраў ЗША ў 2013 годзе.

Ключавыя напрамкі паўднёвакарэйскай эканомікі за шасьцідзесяцігадовую гісторыю існаваньняў дзяржавы моцна зьмяніліся. У 1940-х гадах эканоміка краіны абапіралася пераважна на сельская гаспадарка і лёгкую прамысловасьць. На працягу наступных некалькіх дзесяцігодзьдзяў акцэнт зрушыўся ў бок лёгкай прамысловасьці і вытворчасьці тавараў народнага спажываньня, а ў 1970-х і 1980-х гадах — у бок цяжкай прамысловасьці. На працягу 30 гадоў пасьля таго як прэзыдэнт краіны Пак Чон Хі ў 1962 годзе абвясьціў пачатак першай пяцігодкі, эканоміка краіны расла вельмі высокімі тэмпамі, а сама структура эканомікі моцна зьмянілася.

Бурны эканамічны рост у 80-х гадах запаволіўся да канца дзесяцігодзьдзя. Да таго часу эканамічны рост запаволіўся да 6,5% у год, а з ростам заработнай платы насельніцтва вырасла і інфляцыя. Як і ў іншых высокаразьвітых краінах, да пачатку 1990-х гадоў сфэра паслуг стала дамінуючай у эканоміцы краіны, а цяпер яна складае дзьве траціны ўсяго СУП.

У 2023 годзе на атамныя электрастанцыі прыпадала 28 % вытворчасьці электраэнэргіі ў Паўднёвай Карэі^[24].

• Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка

• Афіцыйны сайт Паўднёвай Карэі
• Сайт Карэйскага статыстычнага бюро
• Турыстычны сайт Паўднёвай Карэі