Ружанскі палац

Маёнтак Ружаны перайшоў у валоданьне Сапегаў у 1598 годзе, калі Леў Сапега набыў яго разам з Ласасінам у Барташа Бруханскага. У пачатку XVII стагодзьдзя на месцы драўлянага замка збудавалі 2-павярховы мураваны палац з трыма вежамі^[1], у якім ужо ў 1617 годзе Леў Сапега прымаў караля і вялікага князя Ўладзіслава Вазу.

У 1642 годзе сын Льва Сапегі Казімер Леў прымаў у Ружанскай рэзыдэнцыі езуіцкага візытатара з Рыму Фабрыцыя Рамфуса^[2]. А ў 1644 годзе ў Ружанах яшчэ раз гасьцяваў Уладзіслаў Ваза. Уласьнік палаца зрабіў усім гасьцям каштоўныя падарункі: каралю — залаты падмісак і дарагія галяндзкія шпалеры, каралеве — пярсьцёнак і сабаліныя мяхі з Масковіі, канцлеру — срэбны кубак, камянецкаму біскупу — «два саракі сабалёў», усім фрэйлінам — пярсьцёнкі з рубінамі, падкормію — шаблю з залатой аправай, ксяндзам — па 100 вугорскіх залатых^[3]. У гонар гэтага візыту ў адной з заляў палаца ўсталявалі чорную мармуровую дошку з надпісам па-лацінску «Vladislaus IV et Caecilia Regina guatuor dierum gratiosissimi hospites Rozanae praesentia et humanitate Regia hac aedes illustrarunt MDCXL IV Januarii X». Пазьней у зьвязку зь пераносам у 1655 годзе мошчаў Сьвятога Казімера зь Віленскай катэдры ў той самай залі ўсталявалі другую дошку з надпісам «Divo Casimiro sacrum». Леў Казімер перабудаваў палац, выклікаўшы дзеля гэтага італьянскага архітэктара Джаваньні Батысту Джысьленьні. У выніку рэканструкцыі палац набыў барокавыя рысы. У Ружанах зьявілася капэля, якая налічвала 40 музыкаў з Італіі, Польшчы і мясцовых сялянаў. Найбольш таленавітых зь іх Казімер Леў адсылаў навучацца ў Італію^[3].

Палац моцна пацярпеў ад швэдаў, у 1700 годзе яго спалілі войскі канфэдэратаў пад кіраўніцтвам Міхала Сэрвацыя Вішнявецкага. У першыя дзесяцігодзьдзі XVIІI стагодзьдзя палац аднавілі, а ў 1748—1750 гадох яго перабудаваў архітэктар Ёган Зыгмунт Дэйбель.

У 1784 годзе канцлер Аляксандар Міхал Сапега прымаў у Ружанах прыбылага на Гарадзенскі сойм караля і вялікага князя Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У той час у палацы працавала балетная трупа, якая выступала перад Станіславам Панятоўскім^[4]. У 1784—1788 гадох праводзілася перабудова і стварэньне позьнебарокавага палацавага комплексу архітэктарам Янам Самуэлем Бэкэрам. За сваю працу архітэктар атрымаў ад Сапегаў пажыцьцёвую пэнсію 2160, а потым 2520 злотых.

Па падзелах Рэчы Паспалітай і сьмерці Аляксандра Сапегі ягоны сын Францішак аддаў палац у арэнду пад суконную і ткацкую фабрыкі, а сваю рэзыдэнцыю перанёс у Дзярэчын. З часам туды перавезьлі ўсе назьбіраныя ў Ружанах калекцыі: сямейны архіў, частку бібліятэкі, мастацкія ��воры, гістарычную зброю, харугвы, штандары, посуд з срэбра і золата ды іншае.

21 сьнежня 1829 году Яўстах Каятан Сапега канчаткова прадаў палац прадпрымальніку Ары Ляйбу Пінэсу^[5]. Па паразе вызвольнага паўстаньня (1830—1831) Яўстах Каятан мусіў эміграваць, тым часам расейскія ўлады канфіскавалі ружанскі і дзярэчынскі маёнткі. Па адабраньні Ружанскага палацу балетная трупа Сапегаў выехала ў Санкт-Пецярбург, дзе стала асновай расейскага балету^[4]. Неўзабаве ткацкая вытворчасьць Пінэсаў заняпала і ператварылася ў сьціплую прадзільню воўны. У 1834 годзе падчас наведаньня Ружанаў Леан Патоцкі застаў палац ужо цалкам закінутым. Ягоны агульны выгляд захаваўся хіба на малюнку Напалеона Орды. Аднак гэта адзін з найслабейшых малюнкаў мастака, поўны недакладнасьцяў і спрашчэньняў, і дае ўяўленьне пра палац толькі ў агульных рысах^[6].

У 1914 годзе празь недагляд фабрычных прачак у комплексе адбыўся пажар, частка сьценаў абрынуліся. Частковая рэстаўрацыя адбывалася ў 1930 годзе, у 1933 годзе намаганьнямі міністра замежных справаў міжваеннай Польскай Рэспублікі Яўстаха Сапегі маёнтак вярнулі роду Сапегаў.

За часамі Другой сусьветнай вайны ў 1944 годзе комплекс ізноў атрымаў пашкоджаньні падчас баявых дзеяньняў, згарэў палац і тэатральная афіцына. Па вайне палац стаяў закінутым, паступова руйнуючыся. Частку цэглы разабралі на гаспадарчыя мэты.

Улетку 2008 году пачаліся раскопкі і рэстаўрацыя. Палац улучылі ў праграму «Замкі Беларусі» на 2012—2018 гады, прызначаную для аднаўленьня беларускай архітэктурнай спадчыны. Паводле праграмы, на палац штогод выдзялялася больш за мільярд рублёў. За пяць гадоў адрэстаўравалі заходні і ўсходні флігелі^[7]. Плянуецца аднаўленьне паўднёвага корпусу палаца, дзе знаходзіліся тэатар і манэж. Тут разьмесьцяцца гатэль і тэатар. Рэшту пабудоваў закансэрвуюць^[8]. Рэстаўратары імкнуцца выкарыстоўваць максымальна набліжаныя да аўтэнтычных матэрыялы (псэўдааўтэнтычная цагліна, дахоўка індывідуальнай вытворчасьці)^[9].

На пачатку 2012 году на ўязной браме паставілі скульптуру Сьвятой Ганны, зьнішчаную на мяжы XIX—XX стагодзьдзяў^[10]. З 2012 году ў межах праграмы «Замкі Беларусі» ладзяцца дабраахвотніцкія летнікі ў прыбіраньні тэрыторыі, азеляненьні, будаўнічых працах вакол аб’екту^[11][12][13].

Помнік архітэктуры барока. Першы палац, збудаваны Львом Сапегам, меў абарончы характар. Гэта быў крыжападобны будынак з трыма нарожнымі абарончымі вежамі (дзьве 4-гранныя і 5-гранная). У цэнтральнай частцы палаца знаходзіліся парадная заля і вэстыбюль з двухбаковай лесьвіцай, у бакавых частках — жылыя пакоі, кабінэт, бібліятэка. Пад будынкам у вялізных скляпеньнях захоўваліся арсэнал, архіў, харчаваньне. Анфілада памяшканьняў на першым паверсе пакрывалася скляпеністымі, на другім — бэлькавымі перакрыцьцямі. Па перабудове італьянскім архітэктарам Джаваньні Батыстам Джысьленьні на заказ Казімера Льва Сапегі палац меў два паверхі, пакоі аздабляліся мармурам, штучнай ляпнінай і росьпісамі^[3].

У выніку рэканструкцыі палацавага комплексу, праведзенай прыдворным архітэктарам Сапегаў Янам Самуэлем Бэкэрам у 1784—1788 гадох, дзьве вежы разабралі, а заходнюю ўлучылі ў агульны аб’ём новага будынку, які стаў сымэтрычным паводле сваёй кампазыцыі^[14]. Галоўны корпус набыў выгляд кампактавага 2-павярховага прастакутнага ў пляне будынка пад высокім мансардавым дахам. Галоўны фасад у 13 вокнаў у цэнтральнай частцы вылучаўся ўзьнятым на другі паверх прысьценным портыкам зь дзьвюх параў калёнаў і пілястраў, завершаных высокім трыкутным франтонам, запоўненых скульптурным барэльефам. На тыльным фасадзе портыку адпавядала шырокая 10-калённая тэраса, на якую выходзілі вокны-дзьв��ры бальнай залі. У стылявым пытаньні будынак знаходзіцца на памежжы барока і клясыцызму. Ва ўнутраным дэкоры адбіўся значны ўплыў стылю ракако.

У правым корпусе разьмяшчаўся тэатар і манеж. Тэатар меў глыбокую сцэну з 7 плянамі кулісаў і невялікімі гардэробнымі абапал. 2-ярусная глядацкая заля з ложамі аздаблялася ажурнымі балюстрадамі і калёнамі карынцкага ордэру. Пры праектаваньні тэатру архітэктар узяў за ўзор залю Тэатру Фарнэзэ ў Парме.

Заходні корпус прызначаўся для карціннай галерэі. Восьсю палаца паставілі браму ў выглядзе трыюмфальнай аркі, аздобленай разнастайнымі геральдычнымі картушамі з моранага дубу.

Ян Самуэль Бэкэр спраектаваў рэгулярны парк з каналамі, вадаёмамі, сады з аранжарэямі.

У адрэстаўраваным усходнім флігелі (адрас — вуліца Урбановіча, 15а) адкрыўся музэй «Ружанскі палацавы комплекс Сапегаў», прысьвечаны гісторыі роду Сапегаў. Выстава паказвае дзейнасьць Сапегаў, гісторыю мястэчка Ружанаў, помнікі архітэктуры сапегаўскага часу. Ладзяцца тэатралізаваныя гістарычныя рэканструкцыі^[15]. З 2011 году ладзіцца штогадовы фэст «Ружанская брама»^[16]. За 2011 год музэй прыняў каля 20 000 наведнікаў, якія прынесьлі 25 млрд рублёў даходу^[17] ($4,46 млн^[18]; у сярэднім па $223 з чалавека). Дырэктар музэю — Раман Жыткоўскі (з красавіка 2016 году).

• Старая графіка
•  
  Я. Бэкер, 1784 г.
•  
  Галоўны фасад. Я. Бэкер, 1784 г.
•  
  Я. Бэкер, 1784 г.
•  
  Я. Бэкер, 1784 г.

•  
  Я. Бэкер, 1784 г.
•  
  Брама. Я. Бэкер, 1784 г.
•  
  Тыльны фасад. Я. Бэкер, 1762—1788 гг.
•  
  Парк. Я. Бэкер, 1762—1788 гг.

•  
  Зьвярнец. Я. Бэкер, 1770—1780 гг.
•  
  Зьвярнец. Я. Бэкер, 1770—1780 гг.
•  
  Тэатар. Я. Бэкер, 1788 г.
•  
  Тэатар. Я. Бэкер, 1788 г.

•  
  Тэатар. Я. Бэкер, 1788 г.
•  
  Н. Орда, 1863 г.
•  
  Паводле Н. Орды, 1875 г.
•  
  В. Вейтка, 1888 г.

• Старыя здымкі
•  
  1913 г.
•  
  да 1915 г.
•  
  да 1915 г.
•  
  да 1915 г.

•  
  да 1915 г.
•  
  да 1915 г.
•  
  да 1915 г.
•  
  1915—1918 гг.

•  
  1915—1918 гг.
•  
  1915—1918 гг.
•  
  1915—1939 гг.
•  
  1915—1939 гг.

•  
  1915—1939 гг.
•  
  1916 г.
•  
  1916 г.
•  
  С. Ракоўскі, 1917 г.

•  
  1917 г.
•  
  1918—1934 гг.
•  
  1918—1939 гг.
•  
  1918—1939 гг.

•  
  1921—1939 гг.
•  
  1921—1939 гг.
•  
  1921—1939 гг.
•  
  М. Афанасовіч, 1922 г.

•  
  1925 г.
•  
  1925 г.
•  
  1930 г.
•  
  1931 г.

•  
  1932 г.
•  
  1932 г.
•  
  1933 г.
•  
  1934 г.

•  
  1937 г.
•  
  да 1939 г.
•  
  1941 г.
•  
  1941—1944 гг.

• Сучасны стан
•  
  Агульны выгляд
•  
  Галоўная брама і флігелі
•  
  Тэатар
•  
  Брама

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Габрусь Т. Ружанскі палацавы комплекс // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. — 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
• Страчаная спадчына / Т. Габрусь, А. Кулагін, Ю. Чантурыя, М. Ткачоў: Уклад. Т. Габрусь. — Менск: Беларусь, 2003. — 351 с.: іл. ISBN 985-01-0415-5.
• Aftanazy R. Różana // Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej(pl). — Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1992. — Т. 2. Województwa Brzesko-Litewskie, Nowogródzkie. — 470 с. — ISBN 9788304037014
• Федорук А. Т. Ружаны // Старинные усадьбы Берестейщины. — Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 2004. — 576 с. — ISBN 985-11-0305-5

• Палац Сапегаў, Radzima.org
• Палацавы комплекс Сапегаў (рас.) на «Глобусе Беларусі»
• Афіцыйная бачына Ружанскага музэю
• Старыя фатаздымкі палацу Сапегаў (анг.)
• Ружаны: палац Сапегаў