Һарт битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

Битте мөхәррирләү ғәмәлен башҡара алмайһығыҙ. Сәбәбе:

IP-адресығыҙ бөтә Викимедиа Фонды викиларында блокланған.

Блок ҡуйыусы: ‪EPIC‬. Сәбәбе: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Блоктың башланғыс датаһы: 08:48, 2 июль 2024
Блоктың тамамланыу датаһы: 08:48, 2 июль 2025

Ағымдағы IP-адресығыҙ: 206.189.44.186. Блокланған арауыҡ: 206.189.32.0/20

Был мәғлүмәттәрҙе барлыҡ мөрәжәғәттәрегеҙҙә лә күрһәтегеҙ. Әгәр блоклауға яңылыш эләктем тип уйлаһағыҙ, өҫтәмә мәғлүмәтте һәм инструкцияларҙы глобаль асыҡ прокси ҡағиҙәләрендә таба алаһығыҙ.

Юғиһә, блок тураһында фекер алышыу өсөн Мета-викила тикшереү һорауы яҙығыҙ. Һеҙ шулай уҡ стюардтарҙың stewards@wikimedia.org адресындағы VRT сиратына бөтә юғарыла күрһәтелгән мәғлүмәттәр ҡушып электрон хат ебәрә алаһығыҙ.

Һеҙ был биттең сығанаҡ тексын ҡарай һәм күсермәһен ала алаһығыҙ:

'''Һарт''' — башҡорт ырыуы.

== Тарихы ==
Этногенетик риүәйәттәр һәм [[шәжәрә]]ләр буйынса, һарт һәм башҡа ырыуҙарҙың эпонимдары башҡорттарҙың легендар ата-бабаһы Иштәктең улы булғандар. Был шәжәрә-риүәйәттәр [[Тажетдин Ялсығол әл-Башҡорди]]ҙың (1768–1838) һәм [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]]тың (1841–1907) хеҙмәттәрендә тасуирланған{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=19-20}}.

XII–ХIV быуаттарҙа һарт ырыуы башҡорт халҡы составына инә һәм башҡорт йәмғиәтендә Һарт аймағын (улусын) барлыҡҡа килтерә{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=23}}. Һарт ырыуы [[әйле]] ырыу-ҡәбилә төркөмө составында була.

«[[Һуңғы Һартай]]» башҡорт эпосында ХIV быуатта йәшәгән һарт ырыуы башлығы [[Ялыҡ бей]]ҙең тормошо һүрәтләнә. Ялыҡ бей үҙенең улдары Ҡармасан һәм Сәрмәсән менән бергә [[Аҡһаҡ Тимер]]ҙең ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғышҡан, алыштарҙа һәләк булған улдарының исеме буйынса Ағиҙелдең ҡушылдыҡтары — [[Ҡармасан]] һәм [[Сәрмәсән]] йылғалары аталған{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=21-22}}.

[[Себер ханлығы]] составында булалар, XV–ХVII быуаттарҙа башҡа әйле төркөмө ырыуҙары менән бергә [[Күсем нәҫеле]]нә оппозицияла торалар{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=55}}. [[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы]]нан һуң, һарттар башлыса [[Себер даруғаһы]]нда йәшәйҙәр, бер нисә ауылдары [[Нуғай даруғаһы]]нда була.

XVII—XVIII быуаттарҙа батша хөкүмәте сәйәсәтенә ҡаршы йүнәлтелгән [[Башҡорт ихтилалдары]]нда ҡатнашалар. [[Башҡорт ихтилалы (1704—1711)|1704—1711 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдарының]] [[Тарихи Башҡортостан]]дың төньяҡ-көнсығышындағы етәкселәре араһында һарт ырыуының артабанғы вәкилдәре булыуы билдәле: Байкөсөк, Ҡалмаҡҡол Ҡаракөсөков һәм Аҡымбәт Уразов{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=25}}. 1704–1711 йылдарҙағы ихтилал барышында Ҡалмаҡҡол (Ҡолманҡол) Ҡаракөсөков тархан [[Алдар Иҫәкәев]]тең иң яҡын яуҙаштарының береһе була, башҡорттар тарафынан хан итеп иғлан ителгән Ырыҫмөхәмәттең кәңәшсеһе («хан атаһы») була{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=94}}. 1715 йылда [[Һарт-Лабау|Лабау]] ауылынан килгән Аҡымбәт Уразов башлығындағы һарттарҙың төркөмө [[Бәкәтин]] улусы башҡорттары тарафынан үҙ общинаһының тиң хоҡуҡлы ағзаһы булараҡ ҡабул ителә. 1740-сы йылдар аҙағында ошонда йәшәгән һарттарҙың ҙур өлөшө хәҙерге [[Ҡурған өлкәһе]] [[Сафакүл районы]] биләмәләренә күсә һәм бында Һарт улусын барлыҡҡа килтергән{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=25}}.

[[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдары]] барышында Һарт улусы Себер даруғаһында баш күтәреүселәрҙең төп базаларының береһе була{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=83}}. Һарт улусында ихтилалсыларҙың етәкселәре Ҡалмаҡҡол (Ҡолманҡол) Ҡаракөсөков, Йософҡол һәм Сөләймән була, шулай уҡ ҡатнашыусылар араһынан Әбдрәш (Әбдрәшит) Уразов билдәле{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=90, 93}}. Ҡалмаҡҡол (Ҡолманҡол) Ҡаракөсөков [[Минзәлә]] ҡәлғәһендә үлем язаһына тарттырыла, ихтилалда шулай уҡ уның улдары Ҡадир һәм Күсейҙең ҡатнашыуы билдәле{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=94}}.

[[Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында]] Һарт улусы старшинаһы [[Өмәтәй Ураҙымбәтов]] [[Салауат Юлаев]]тың иң әүҙем яуҙаштарының береһе була{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=111}}.

Башҡорттарҙың башҡа ырыу вәкилдәре кеүек, һарттар Рәсәйҙең күп кенә һуғыштарында ҡатнашалар.

== Таралып ултырыуы ==

{| class="wikitable"
|-
! Рәсәй Федерацияһы субъекты !! Район !! Тораҡ пункттар{{sfn|История башкирских родов|2017|страницы=135-137}}
|-
| rowspan="4" rollspan 4'' | [[Башҡортостан]] || [[Дыуан районы]] || [[Арый]], ''Ғабдулйәлил'', [[Иҫке Хәлил (Дыуан районы)|Иҫке Хәлил]], ''Кисеүбай'', [[Ҡаракүл (Дыуан районы)|Ҡаракүл]], [[Мөлкәт]], [[Мәрйәмғол]], [[Түбәнге Әбсәләм]], [[Үрге Әбсәләм]], [[Әбдрәшит (Дыуан районы)|Әбдрәшит]],''Әхмәт'', [[Яңы Хәлил]]
|-
|  [[Иглин районы]]
|[[Һарт-Лабау]]
|-
| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]
|''Ҡурыйҡарлыман'', [[Һарт-Наурыҙ]], [[Һарт-Шишмә]], Яңы Һарт-Наурыҙ, Яңы Һарт-Шишмә
|-
| [[Шишмә районы]]
|[[Һарт-Хәсән]]
|-
| [[Ҡурған өлкәһе]] || [[Сафакүл районы]] || [[Аҙналы (Ҡурған өлкәһе)|Аҙналы]]<ref name="әйле"/>, [[Баязит (Ҡурған өлкәһе)|Баязит]]<ref name="әйле">[[Әйле]]ләр менән бергә</ref>, [[Кесе Солтан]], ''Мышыҡай'', [[Оло Солтан]], [[Һарт-Әбдрәш]], [[Яңы Солтан]]
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ИСДБ}}
* {{книга | автор = | заглавие = История башкирских родов. Сарт. Том 26 / [[Хәмиҙуллин Салауат Ишмөхәмәт улы|С. И. Хамидуллин]], [[Аҙнабаев Булат Әхмәр улы|Б. А. Азнабаев]], И. Р. Саитбатталов, И. З. Султанмуратов, Р. Р. Шайхеев, Р. Р. Асылгужин, В. Г. Волков, А. А. Каримов, А. М. Зайнуллин| ссылка= | ответственный = | место = Уфа| издательство = Китап| год = 2017| том = | страниц = 400| страницы = | isbn = 978-5-85051-605-5| ref= История башкирских родов}}
* {{ПБН}}

[[Категория:Башҡорт ырыуҙары]]

Һарт битенә ҡайтыу.

«https://ba.wikipedia.org/wiki/Һарт» битенән алынған