Волга битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

Битте мөхәррирләү ғәмәлен башҡара алмайһығыҙ. Сәбәбе:
IP-адресығыҙ бөтә Викимедиа Фонды викиларында блокланған.
Блок ҡуйыусы: ‪EPIC‬. Сәбәбе: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Блоктың башланғыс датаһы: 08:48, 2 июль 2024
Блоктың тамамланыу датаһы: 08:48, 2 июль 2025
Ағымдағы IP-адресығыҙ: 206.189.44.186. Блокланған арауыҡ: 206.189.32.0/20
Был мәғлүмәттәрҙе барлыҡ мөрәжәғәттәрегеҙҙә лә күрһәтегеҙ. Әгәр блоклауға яңылыш эләктем тип уйлаһағыҙ, өҫтәмә мәғлүмәтте һәм инструкцияларҙы глобаль асыҡ прокси ҡағиҙәләрендә таба алаһығыҙ.
Юғиһә, блок тураһында фекер алышыу өсөн Мета-викила тикшереү һорауы яҙығыҙ. Һеҙ шулай уҡ стюардтарҙың stewards@wikimedia.org адресындағы VRT сиратына бөтә юғарыла күрһәтелгән мәғлүмәттәр ҡушып электрон хат ебәрә алаһығыҙ.
Һеҙ был биттең сығанаҡ тексын ҡарай һәм күсермәһен ала алаһығыҙ:
{{БМ|Иҙел}}
{{Река
 |Название                = Волга 
  |Оригинальное название  = 
 |Изображение             = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg
  |Ширина изображения     = 
  |Подпись                = Волга [[Ульяновск]] ҡалаһы янында
 |Карта                   = Volga_basin.png
  |Ширина карты           = 
  |Подпись карты          = Волга бассейны
 |Длина                   = 3530
 |Площадь бассейна        = 1361000
 |Бассейн                 = [[Каспий диңгеҙе]]
 |Бассейн рек             = 
 |Расход воды             = 8060
  |Место измерения        = [[Волгоград]] ҡалаһы янында
 |Исток                   = Валдай ҡалҡыулығы
  |Местоположение истока  = [[Тверь өлкәһе]] Осташков районы Волговерховье ауылы 
  |Высота истока          = 228
  |s_lat_dir = N |s_lat_deg = 57 |s_lat_min = 15 |s_lat_sec = 04
  |s_lon_dir = E |s_lon_deg = 32 |s_lon_min = 28 |s_lon_sec = 25
 |Устье                   = [[Каспий диңгеҙе]]
  |Местоположение устья   =  [[Әстерхан]] ҡалаһы
  |Высота устья           = -28
  |m_lat_dir = N |m_lat_deg = 46 |m_lat_min = 43 |m_lat_sec = 56
  |m_lon_dir = E |m_lon_deg = 47 |m_lon_min = 50 |m_lon_sec = 47
 |Уклон реки              = 0,07
 |Страна                  = [[Рәсәй]]
 |Страна 1                = [[Ҡаҙағстан]]
 |Позиционная карта       = Рәсәйҙең Европа өлөшө
 |Категория на Викискладе = Volga
}}

'''Волга''' (боронғо исемдәре {{lang-ba|Ithel}} ''Иҙел'', ''Ра'' йəки ''Рау''; {{lang-mdf|Равa}}, {{lang-myv|Рав}}, {{lang-tt|Идел}}, {{lang-cv|Атӑл}}, {{lang-kk|Еділ}}, {{lang-xal|Иҗил}}, {{lang-ru|Волга}}) — ҙур йылға. [[Каспий диңгеҙе]]нә ҡоя.

== Атамаһы ==
Беҙҙең эраның тәүге быуаттары [[Антиклыҡ|Антик]] авторҙары ([[Клавдий Птолемей]] һәм [[Аммиан Марцеллин]]) Волганы '''Ра''' тип атаған<ref>''Бронштэн В. А.'' Клавдий Птолемей: II век н. э. — М.: Наука, 1988. — С. 144.</ref>, {{lang-la|Rha}} (ср. {{lang-mdf|}} һәм {{lang-myv|Рав}} — ике атама ла скиф-сармат теленән).

[[Урта быуаттар]]ҙа [[башҡорттар]] Волга йылғаһын ''Иҙел'' тип атаған һәм ул хәҙерге [[Өфө]] ҡалаһы янында, [[Ҡариҙел (йылға)|Ҡариҙел]] һәм [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] йылғалары ҡушылыуҙан башлана тип һанаған.

[[Урта быуаттар]]ҙа Кама һәм Ағиҙел менән бергә Волга '''Итил''' атамаһы менән билдәле була (сағыштырығыҙ: {{lang-mdf|Равa}}, {{lang-myv|Рав}}, {{lang-tt|Идел}}, {{lang-cv|Атӑл}}, {{lang-kk|Еділ}}, {{lang-xal|Иҗил}}). Византия хроникаһын яҙған {{lang-ru|Феофан Исповедник}}, төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйҙарының географик атамаларын һүрәтләмәлә бер нисә тапҡыр «океандан сығып сармат ерҙәренән ағып төшкән Ατελ тип аталған бик ҙур йылға» телгә алған<ref>''Чичуров И. С.'' Экскурс Феофана о протобулгарах // Древнейшие государства на территории СССР. 1975. — {{М.}}: Наука, 1976. — С. 65—80.</ref>.

[[Урыҫ теле]]ндәге ''Волга'' атамаһы ({{lang-orv|Вльга}}) праславян телендәге *''Vьlga'' тигәндән килеп сыҡҡан (сағыштырығыҙ: {{lang-ru|во́лглый — волога — влага}}). Славян версияһын Чехияла — Vlha,<ref>
В [[Научная энциклопедия Отто|«Энциклопедии Отто»]] (т. 26, стр. 826) говорится: Vlha ({{lang-de|Flöha}}) — река длиной 78 км, берущая начало в чешских [[Рудные горы|Рудных горах]] и текущая в Саксонию, где, сливаясь с Prießnitz {{l6e|de}}, впадает в [[Чопау (река)|Чопау]].</ref> Польшала Вильга тигән йылғалар булыуы ла ҡеүәтләй<ref>''Иванов В. Ф.'' {{cite web |url = http://ostashkov.codis.ru/ivadict.htm |deadlink = yes |title = Топонимический словарь Селигерского края |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120825160941/http://ostashkov.codis.ru/ivadict.htm |archivedate = 2012-08-25 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120825160941/http://ostashkov.codis.ru/ivadict.htm |date=2012-08-25 }}. — 2003.</ref>.

Волганың үр яғы балтик сығышлы гидронимияға бай булыуын иҫәпкә алып, ошо телдәрҙән дә этимология тәҡдим ителгән: ''ilga'' «оҙон, оҙайлы» → ''[[Волго]]'' күле → ''Волга'' йылғаһы<ref>''[[Топоров, Владимир Николаевич|Топоров В. Н.]]'' Ещё раз о названии ''Волга'' // [http://inslav.ru/images/stories/pdf/1991_Studia_Slavica.pdf Языкознание. Литературоведение. История. История науки. К 80-летию С. Б. Бернштейна. М.: Наука, 1991.] С. 47—62.</ref>; ''valka'' «шишмә, ҙур булмаған йылға»<ref>{{книга
 |автор          = Поспелов Е. М.
 |часть          = 
 |заглавие       = Географические названия мира: Топонимический словарь
 |оригинал       = 
 |ссылка         = 
 |ответственный  = 
 |издание        = 
 |место          = М.
 |издательство   = Русские словари
 |год            = 2002
 |том            = 
 |страницы       = 102
 |страниц        = 512
 |серия          = 
 |isbn           = 9785170013890
 |тираж          = 5000
}}</ref>. Альтернатив фараздар йылғаның атамаһын балтик буйы-фин ({{lang-fi|valkea}}, {{lang-et|valge}} «аҡ», сағ.: ''[[Вологда (йылға)|Вологда]]'') һәм [[мари теле|мари]] (боронғо мариса *''Jylγ'' ([[төрки телдәр|төрки]]), хәҙерге {{lang-chm|Юл}}; {{lang-chm|Волгыдо}} «яҡты») телдәренә лә килтереп бәйләй.

== Географик торошо ==
[[Файл:Volga river from NASA satellite.jpg|thumb|left| Волганың спутниктан күренеше<ref>Показаны основные города на средней и нижней Волге.</ref>]]

[[Рәсәй]]ҙең Европа өлөшөндәге йылға. Волга [[:ru:Валдайская возвышенность|Валдай ҡалҡыулығында]] баш ала (228 метр бейеклектә) һәм [[Каспий диңгеҙе]]нә ҡоя. Йылға тамағы диңгеҙ кимәленән 28 метрға түбәнерәк ята. Волга донъялаға оҙонлоғо буйынса иң эре йылғалар исемлегендә һәм Европалаға иң оҙон йылға, ул [[донъя океаны]]на ҡоймай.

Волга һыу бассейнының йылға системаһына оҙонлоғо яҡынса 574 мең км 151 мең сығанаҡ инә. 200 км. Волганың 200-ләп ҡушылдығы бар. Һул ҡушылдыҡтары уң яғындағына ҡарағанда күберәк һәм мул һыулыраҡ. Камышиндан ��уң артыҡ ҙур ҡушылдыҡтары юҡ.

Волга һыу бассейны европа территорияһының ⅓ өлөшөн биләй һәм көнбайышта Валдай, Урта рәсәй ҡалҡыулыҡтарынан алып көнсығышта [[Урал тауҙары|Уралға]] тиклем йәйрәп ята. Волганың һыуйыйғыс төп өлөшө баш алған урынынан [[Түбәнге Новгород]] һәм [[Ҡазан|Ҡаҙан]] ҡалаларынан алып [[Урман|урман зоналарында]] урынлашҡан. Урта һыу бассейны өлөшө [[Һамар]] һәм [[Һарытау]] ҡалаларына тиклем — урманлы дала, ә түбәнге өлөшө [[Волгоград]]ҡа тиклем [[Дала|дала зонаһында]], ә көньяҡтараҡ — ярымсүл. Волга йылғаһын өс киҫемгә бүлеп ҡарау ҡабул ителгән: үрге Волга — инешенән [[Ока]] тамағына тиклем, урта — Ока ҡушылған урындан [[Кама]] тамағына тиклем һәм түбәнге — Кама ҡушылған урындан Каспий диңгеҙенә ҡуойғанға тиклем<ref>Россия. Большой лингвострановедческий словарь / Под общ. ред. Ю. Е. Прохорова. — {{М.}}: АСТ-Пресс Книга, 2007. — С. 107. — 736 с. — ISBN 978-5-462-00590-9.</ref>.{{clear}}

Йылға дельтаһының ҙур булмаған өлөшө [[Ҡаҙағстан]] биләмәһендә ята. Рәсәйҙең йылға буйында урынлашҡан Рәсәй биләмәләре ''Волга буйы'' тип атала.

Йылғаның оҙонлоғо 3530 км (һыу һаҡлағыс төҙөгәнгә тиклем — 3690 км), һыу йыйыу майҙаны — {{s|1,361 млн км²}}.

Волга буйында халҡы миллион кеше булған 4 ҡала урынлашҡан: [[Түбәнге Новгород]], [[Ҡазан]], [[Һамар]], [[Волгоград]].

ХХ быуаттың 30-сы — 80-се йылдарында Волгала 8 гидроэлектростанция төҙөлә.

=== Инеше ===
[[Файл:Исток Волги 12.JPG|300px|thumb| Волга сыҡҡан ер]]

Волга инеше — [[Тверь өлкәһе]]нең [[Волговерховье]] ауылы янындағы инеш. Үрге ағымында, Валдай ҡалҡыулыҡтары биләмәләрендә Волга ҙур булмаған күлдәр — Кесе һәм Оло Верхиты аша үтә, артабан Үрге Волга күлдәре тип аталған ҙур күлдәр системалары аша аға: былар Үрге Волга һыуһаҡлағысына берләштерелгән [[:ru:Стерж (озеро)|Стерж]], [[:ru:Вселуг (озеро)|Вселуг]], [[:ru:Пено (озеро)|Пено]] һәм [[:ru:Волго (озеро)|Волго]] күлдәре.

=== Үрге Волга ===
Волга [[:ru:Верхневолжские озёра|Үрге Волга күлдәре]] системаһы аша үткән ерендә 1843 йылда [[плотина]] ({{lang-ru|Верхневолжский бейшлот}}) төҙөлә, ул һыу ағымын көйләргә һәм суднолар үтерлек тәрәнлек тоторға тейеш була.

Волганың инешенән алып беренсе эре тораҡ пункты — [[Ржев]] ҡалаһы. Унан ары суднолар йөрөй торған зона башлана<ref>[https://bigenc.ru/geography/text/1925622 Волга] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201028023202/https://bigenc.ru/geography/text/1925622 |date=2020-10-28 }}</ref>.

Костроманан түбәнерәк Волга ғәмәлдә йылға булыуҙан туҡтай һәм һыуһаҡлағыстар теҙмәһенә әйләнә.

Үрге Волганың иң ҙур ҡушылдыҡтары — [[Селижаровка]], [[:ru: Тьма (река)|Тьма]], [[Тверца]], [[:ru:Молога (река)|Молога]], [[:ru:Шексна (река)|Шексна]], [[Которосль]] һәм [[:ru:Унжа (приток Волги)|Унжа]].

=== Урта Волга ===
[[Файл:Smoke over the river Volga.jpg|thumb|300px|Волга [[Түбәнге Новгород]] янында]]

Урта ағымында, [[Ока]] ҡушылған урындан түбәнерәк, Волга тағы ла тулы һыулыраҡҡа әйләнә. Йылға Волга буйы ҡалҡыулығының төньяҡ сиге буйлап аға. Йылғаның уң яры бейек, һул яры — уйһыу. [[Чебоксар]] ҡалаһы янында Чебоксар ГЭС-ы төҙөлгән, быуаның үрге яғында Чебоксар һыуһаҡлағысы урынлашҡан. Волганың урта ағымындағы иң эре ҡушылдыҡтары — [[Ока]], [[Сура]], [[Ветлуга]] һәм [[Свияга]].

=== Түбәнге Волга ===
[[Кама]] йылғаһы килеп ҡойғандан һуң Волгаға ҡойған сығанаҡтар кәмей. Был өлөшөндә ул Волга буйы ҡалҡыулығын ситләп аға.

Волга дельтаһы унан [[Бузан]] тармаҡланып киткән урындан башлана ([[Әстерхан]]дан 46 км төньяҡтараҡ) һәм Рәсәйҙәге иң эре дельталарҙың береһе, ә [[Европа]]ла иң ҙурҙарынан тип һанала. Дельтала 500 тармаҡ, ҡылымыҡ һәм ваҡ йылғалар һанала.
[[Файл:Волжские берега у селения Райгород-Нижняя Волга.jpg|мини|Волганың Райгород-Түбәнге Волга ауылы янындағы ярҙары]]

== Гидрология режимы ==
[[Файл:VodaYar.jpg|250px|left|thumb|Һыуһаҡлағыстарҙың Волгалағы һыу кимәленә йоғонтоһо]]
[[Файл:VolgaZimoy.JPG|200px|thumb| Волга — Яңы йылда (Ярославлдең төньяҡ сите)]]
[[Файл:Skyline Kazan Port.JPG|200px|thumb|Волгала көн боҙолғанда (Ҡаҙан янында Куйбышев һыуһаҡлағысы)]]

Волганың һыу менән төп туйыныу сығанаҡтары: ҡар һыуы (йыллыҡ өҫтәлмәнең 60 %), ер аҫты һыуҙары (30 %) һәм ямғыр (10 %). Тәбиғи режимына яҙғы ташҡын (апрель — июнь), ҡышҡы һәм йәйге осор сиктәрендә һыуҙың әҙәйеүе һәм көҙгө ямғырҙарҙан ташҡындар (октябрҙә) хас. Һыу кимәлен көйләү башланғанға тиклем Волга һыуының йыллыҡ тирбәлеүе кимәле Тверь янында 11 метрға тиклем, Кама тамағынан түбәнерәк — 15-17 метрға һәм [[Әстерхан]] янында 3 метрға етә. Һыуһаҡлағыстар төҙөлгәс, һыу ағымы тирбәлеү кимәле ҡырҡа кәмей. Көслө ташҡын булып килеп Волга 1709, 1719, 1853, 1908 һәм 1926 йыл. Бынан тыш, һыуһаҡлағыстар төҙөгән ваҡытта ҡайһы бер ҡалаларҙың уйһыулыҡлы ярҙары буйында йыш ҡына һай һыулы һаҙлыҡлы [[лиман]]дар һәм [[затон]]дар барлыҡҡа килә, һаҡлағыс дамбалар, резервтағы насостар һ. б. инженер ҡоролмалары төҙөлә.

Үрге Волга бейшлоты янында уртаса йыллыҡ [[һыу]] тотоноу 29 м³/с, Тверь ҡалаһы янында — 182, Ярославль ҡалаһы янында — 1110, Түбәнге Новгород ҡалаһы янында — 2970, Һамар ҡалаһы янында — 7720, Волгоград ҡалаһы янында — 8060 м³/с тәшкил итә. Волгоградтан түбәнерәк һыуҙың быуға әйләнеп юғалтылыуы яҡынса 2 % сығымға етә. Элгәре Кама ҡушылған ерҙән түбәнерәк ташҡын осоронда максималь һыу сығымы 67 000 м³/с, ә Волгоград янында туғайҙарға йәйелеү һөҙөмтәһендә юғалтыу 52 000 м³/с күләмдән артмаған. Ташҡын ваҡытында һыу ағымын көйләү менән бәйле максималь сығымдар кимәле ҡырҡа кәмей, ә йәйге һәм ҡышҡы арауыҡ сығымдары ныҡ арта. Волгоградҡа тиклем Волга бассейнының уртаса йыллыҡ һыу балансы йылдар дауамында ошолай тәшкил итә: яуым-төшөм 662 мм, йәки йылына 900 км³, йылғаларҙан төшкәне 187 мм, йәки йылына 254 км³, быуға сыҡҡаны 475 мм, йәки йылына 646 км³.

Һыуһаҡлағыстар төҙөлгәнгә тиклем йыл дауамында Волга үҙенең тамағына яҡынса 25 млн т ташылдыҡ, 40-50 млн т ирегән минераль матдәләр ағыҙып килтерә торған булған. Волгала йәй уртаһында (июль) һыу температураһы 20-25 °C йылылыҡҡа етә. Волга Әстерхан янында март уртаһында боҙҙан әрселә, апрелден тәүге яртыһында үрге Волга һәм Камышинонан түбәнерәк ағымы асыла, ҡалған бөтә дауамында боҙ апрель уртаһында бөтә. Үрге һәм урта ағымы ноябрь аҙағында туңа, түбәнге өлөшө — декабрь башында; 200 көн самаһы һыуы туңмай тора, ә Әстерханға яҡын өлөшөндә яҡынса 260 көн. Волга һыуһаҡлағысы төҙөлөү менән йылылыҡ режимы үҙгәрә: үрге ''бьефтарҙа'' туңған осор ваҡыты арта, ә түбәнге өлөштә — ҡыҫҡара.

== Волга — Рәсәйҙең үҙәк һыу артерияһы ==
[[Файл:Круизные корабли на Волге.jpg|thumb|250px|[[Волгоград]] янында Волга буйлап төшкән [[круиз]] [[теплоход]]тары]]

Волга Рәсәй Федерацияһының 15 субъекты биләмәләре буйлап аға (инешенән тамағына табан):
{{кол|4}}
* [[Тверь өлкәһе ]],
* [[Мәскәү өлкәһе]],
* [[Ярославль өлкәһе]],
* [[Кострома өлкәһе]],
* [[Иваново өлкәһе]],
* [[Нижегород өлкәһе]],
* [[Марий Эл]],
* [[Сыуашстан]],
* [[Татарстан]],
* [[Ульяновск өлкәһе]],
* [[Һамар өлкәһе]],
* [[Һарытау өлкәһе]],
* [[Волгоград өлкәһе]],
* [[Әстерхан өлкәһе]],
* [[Ҡалмыҡстан]]. {{конец}}

Территория йәһәтенән Волга бассейны Рәсәй Федерацияһының түбәндәге субъекттарында урынлашҡан:
{{кол|3}}
* [[Калуга өлкәһе]],
* [[Орел өлкәһе]],
* [[Тула өлкәһе]],
* [[Владимир өлкәһе]],
* [[Рязань өлкәһе]],
* [[Смоленск өлкәһе]],
* [[Тамбов өлкәһе]],
* [[Вологда өлкәһе]],
* [[Коми Республикаһы|Коми]],
* [[Киров өлкәһе]],
* [[Удмуртия]],
* [[Пермь крайы]],
* [[Свердловск өлкәһе]],
* [[Силәбе өлкәһе]],
* [[Башҡортостан]],
* [[Пенза өлкәһе]],
* [[Ырымбур өлкәһе]],
* [[Мордовия]],
* [[Мәскәү]]; {{конец}}
: шулай уҡ [[Атырау өлкәһе]], [[Ҡаҙағстан]].

Волга һыу системалары аша түбәндәге диңгеҙҙәр менән тоташҡан:
* [[Балтик диңгеҙе]];
* [[Аҡ диңгеҙ]];
* [[Азов диңгеҙе]] һәм [[Ҡара диңгеҙ]].

<gallery>File:Rzhev.jpg|Ржев янында Волга
File:Volga tver 3.jpg|Тверь янында Волга
File:Волга у Жигулей осенью.jpg|Көҙгө Жигули янында Волга
File:Saratov bridge in July 2020.jpg|Һарытау янында Волга
File:Набережная Астрахань.jpg|Әстрхан янында Волга</gallery>

== Экология һәм балыҡсылыҡ ==
[[Файл:Volga basin.png|300px|thumb|Волга һыу бассейны]]
Волгала яҡынса 70 төр балыҡ тереклек итә, шуларҙың 40 төрө сәнәғәти кимәлдә тотола (мөһимдәре: [[вобла]], [[ҡорман]], [[һыла]], [[һаҙан]], [[йәйен]], [[суртан]], [[бикре]], [[уҡбалыҡ]]). Рәсәй империяһы осоронда йылына 4 миҙгел балыҡ тотҡандар: яҙ көнө (март аҙағынан 15-20 майға тиклем) [[һыла]], [[ҡорман]] һәм [[карп]]; йәйгеһан (15 июлдән) — [[бикре|бикре һымаҡтар]] ([[ҡырпа]], [[уҡбаш]] (уҡморон), шипка, [[уҡбалыҡ]]); көҙ (1 сентябрҙән алып 1 ноябргә тиклем) һәм ҡыш — мәкенән бөтә төр балыҡ тотолған. Иң күп тотолған ваҡыты — яҙ, көҙ, ә ҡышын — иң аҙы. Ыуылдырыҡ сәскән осорҙа, 15 майҙан 15 июлгә тиклем, Волгала балыҡ тотоу тыйыла.

Бикре балыҡтарын тереләй Волга буйындағы төрлө ҡалаларға ебәргәндәр, бының өсөн һыу үтәләй ағып инеп торһон өсөн кәмәләрҙә махсус ярыҡтар ҡалдырғандар. Балыҡ тоҙлау өсөн бер Сапожниковтар предприятиеһы ғына йылына 16 мең тонна [[тоҙ]] тотонған. Ҡышҡыһын уларҙың кибеттәрендә 4-әр метрға еткән бикреләр һатылған, эстәрендәге ҡара ыуылдырыҡ 200 кг-ға етә торған булған. XIX быуат ахырында Волге һатыу балығы ныҡ кәмей. Берәүҙәр быны ҡырағайҙарса балыҡ тотоу менән бәйләһә, икенселәр [[пароход]]тар өсөн тотонолған [[нефть]] бысратыуынан күрә<ref>{{книга |автор= [[Лаббе, Поль]]|заглавие= По дорогам России от Волги до Урала|ответственный= пер. с фр. А. Ш. Губайдуллиной и Л. Ф. Сахибгареевой под ред. И. В. Кучумова|место= М.|издательство= Паулсен|год= 2017|страниц= 224|страницы= 90|isbn= 978-5-9879-152-9}}</ref>.

Волга һәм уның күпселек ҡушылдыҡтары әлеге мәлдә ныҡ бысранған<ref>{{статья |автор=Сергей Ясинский, Николай Коронкевич|заглавие= Почему «цветёт» Волга?| ссылка=https://www.nkj.ru/archive/articles/34575/|издание=[[Наука и жизнь]] |год=2018|номер=10|страницы=14—20}}</ref>.

2017 йылда «Волга йылғаһын һаҡлау һәм бысраныуын булдырмау» федераль программаһы ҡабул ителгән<ref>[http://www.garant.ru/products/ipo/prime/doc/71681514/ Паспорт приоритетного проекта «Сохранение и предотвращение загрязнения реки Волги» (утв. президиумом Совета при Президенте РФ по стратегическому развитию и приоритетным проектам (протокол от 30 августа 2017 г. № 9))]</ref><ref>{{cite web|title=Правительство РФ выделит на оздоровление Нижней Волги 30 млрд рублей.|url=https://regnum.ru/news/2425930.html|deadlink=yes|publisher=ИА Регнум|date=4 июня 2018.|accessdate=2018-06-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180825002631/https://regnum.ru/news/2425930.html|archivedate=2018-08-25}}</ref>.
Йылға төбөн тәрәнәйтеү, һыу объекттарын таҙартыу, батҡан судноларҙы күтәреү ҡаралған (2018 йылға 3 меңдән ашыу табылған)<ref>{{cite web|title=В Астраханской области на оздоровление Волги до 2025 года направят 98 млрд рублей.|url=https://tass.ru/obschestvo/5076292|publisher=ТАСС|date=28.03.2018}}</ref>.

== Суднолар йөрөшө ==
Волгала Ржеван алып тамағына тиклем суднолар йөрөй<ref name="bre">{{БРЭ|ссылка=https://bigenc.ru/geography/text/1925622|статья=Волга}}</ref>.

Волга буйлап эске һыу юлдары: Ржев ҡалаһынан [[:ru:Колхозник (пристань)|Колхозник]] пристаненә (589 километр), Колхозник пристаненән — Бертюлгә (Красные Баррикады ҡасабаһы) — 2604 километр, шулай уҡ йылға дельтаһындағы 40 километр арауыҡ<ref>{{cite web|title=Распоряжение Правительства Российской Федерации от 19.12.2002 г. № 1800-р|url=http://government.ru/docs/all/44115/|website = Перечень внутренних водных путей Российской Федерации|publisher=Правительство России|accessdate=2017-04-24}}</ref>.

Волга буйлап төрлө ваҡытта ҡулланылған суднолар [[:ru:Волжский государственный университет водного транспорта|Волга дәүләт һыу транспорты университетының]] ({{lang-ru|Волжский государственный университет водного транспорта}}) [[:ru:Музей речного флота Волжской государственной академии водного транспорта|Йылға флоты музейына]] ҡуйылған.

== Күперҙәр һәм кисеүҙәр ==
[[Файл:Sild Volgogradis üle Volga jõe.jpg|200px|thumb|right|Волгоградта Волга аша күпер]]

Волга үрендәге ҡыҫҡа күперҙәрҙе иҫәпләмәгәндә, йылға аша беренсе даими күпер [[Сызрань]] янында һалынған — [[:ru:Сызранский мост|Александр тимер юл күпере]], ул 1880 йылда сафҡа индерелгән һәм [[Александр II]] император исеменә бағышлап аталған булған. Шуға тиклем йөк һәм экипаж өсөн пароход-[[борам]]дар ҡулланылған, ә унан да алдараҡ — яҫы төплө ҙур кәмәләр ({{lang-ru|завозня}}) йөрөгән. плоскодонный, атап ми. 2018 йылға тиклем Волга аша иң оҙон күпер тип [[Ульяновск]] ҡалаһындағы [[:ru:Президентский мост|Президент күпере]] һаналған (5825 метр).

== Мәҙәниәттә ==
[[Файл:A spill on the Volga.jpg|thumb|''[[Саврасов Алексей Кондратьевич|Алексей Саврасов]]''. Ярослав ҡалаһы янында Волганың ташыуы. 1871]]
XIX һәм XX быуат башында «халыҡтан сыҡҡан» мәҙәниәт вәкилдәре булараҡ [[Некрасов Николай Алексеевич|Николай Некрасов]], [[Максим Горький]], [[Шаляпин Федор Иванович|Федор Шаляпин]] кеүек шәхестәрҙең тормошо һәм ижад юлы Волга менән бәйле. Совет сәнғәте Рәсәйҙең революцияға тиклемге сәнғәтендәге Волга образын бар тулылығында ҡуллана. Волга Тыуған ил менән тиңләштерелә, ул азатлыҡ, иркенлек, совет кешеһенең рухи бөйөклөгө символы булып тора. Был образды тыуҙырыуҙа Григорий Александров уйнаған төшөрөгән «[[Волга, Волга]]» фильмы һәм , [[Зыкина Людмила Георгиевна|Людмила Зыкина]] башҡарған «[[Течёт река Волга]]» йыры үҙәк роль уйнай.

[[Рыбинск]] ҡалаһында бөйөк Рәсәй йылғаһына бағышлап «Волга-Әсә» тип аталған һәйкәл ҡуйылған. 17,4 метр бейеклектәге скульптура Рыбинск һыуһаҡлағысы яғынан шлюзға ингән ерҙә ҡуйылған.

Волга образы әҙәбиәт һәм сәнғәттә бик йыш осрай, уның күп кенә мәҙәниәт әҫәрҙәре бәйле:

;Әҙәбиәттә
[[Файл:Ivan Aivazovsky, Volga near Zhiguli.jpg|thumb|''[[Айвазовский Иван Константинович|Иван Айвазовский]]''. Волга Жигули тауҙары янында. 1887]]
«[[Бесприданница]]», «Козьма Минин», «Гроза» — [[Островский Александр Николаевич|А. Н. Островский]] пьесалары

«В лесах» һәм «На горах» — яҙыусы Мельников Павел Иванович дилогияһы

«Егор Булычев и другие», «Достигаев и другие» — [[Максим Горький|А. М. Горький]] пьесалары

«За далью — даль» — [[Твардовский Александр Трифонович|А. Т. Твардовский]] поэмаһы

«На Волге» — [[Некрасов Николай Алексеевич|Н. А. Некрасов]] шиғыры

«Волга и Вазуза» — [[Маршак Самуил Яковлевич|С. Я. Маршак]] шиғыры

«Обрыв» — [[Гончаров Иван Александрович|И. А. Гончаров]] романы

;Фольклорҙа һәм йырҙарҙа

Урыҫ халыҡ әкиәте «Вазуза һәм Волга».

Халыҡ легендаларына ярашлы, Волга буйындағы Йылан мәмерйәһендә мифик заттар йәшәй.
 
«Из-за острова на стрежень», «Утёс» — Волга һәм [[Степан Разин]] тураһындағы йырҙар

«Дубинушка» — Волга бурлактары йыры

«Вниз по Волге-реке», «Меж крутых бережков» — урыҫ халыҡ йырҙары

«Жигули» — урыҫ халыҡ йыры

«Волга-реченька глубока / Бьет волнами берега» (урыҫ халыҡ йыры)

«Волга-реченька глубока / Прихожу к тебе с тоской» (Н. Нолинский — М. Зубов)

«Волга, Волга» — фильмдан йыр (1938)

«Сормовская лирическая» — Б. Мокроусов, Е. Долматовский (1949)

«Течёт река Волга» — [[Зыкина Людмила Георгиевна|Л. Г. Зыкина]] (1962)

«Какая песня без баяна» — О. Анофриев (1972)

«От Волги до Енисея» — «Любэ» төркөмө йыры

«Волга-речка» — [[Кадышева Надежда Никитична|Надежда Кадышева]]

«Бурлак» — «Аквариум» төркөмө(«Русский альбом», 1992)

;Рәсем сәнғәтендә
<gallery>
Ivan Belonogov 04.jpg|«Өйәҙ ҡалаһы Романов-Борисоглебск көньяҡ-көнсығыш яҡтан» — [[Белоногов Иван Михайлович|И. М. Белоногов]], ([[1838]])
Bogolubov Krestn hod v.jpg|«Ярославлдә тәре менән йөрөш» — [[Боголюбов Алексей Петрович|А. П. Боголюбов]], ([[1863]])
Ilja Jefimowitsch Repin 010.jpg|«Һыу кисеп барған бурлактар» — [[Репин Илья Ефимович|И. Е. Репин]], ([[1872]])
Tomb of the Volga (1874).jpg|«Волга буйындағы ҡәбер» — [[Саврасов Алексей Кондратьевич|А. К. Саврасов]], ([[1874]])
Abram Jefimowitsch Archipow 001.jpg|«Волгала» — [[Архипов Абрам Ефимович|А. Е. Архипов]], ([[1889]])
Yar. strelka (Sabaneev, 1878).jpg|«Ярославль. Стрелка» — Г. П. Сабанеев, ([[1904]])
Kustodiev promenade Volga.jpg|« Волгала халыҡ күңел асыуы» — [[Кустодиев Борис Михайлович|Б. М. Кустодиев]], ([[1909]])
Stenka Razin by Vasily Surikov 1906.jpg|«Степан Разин» — [[Суриков Василий Иванович|В. И. Суриков]],  [[1910]] тирәһе
At Volga. Kustodiev.jpg|«Волгала» — [[Кустодиев Борис Михайлович|Б. М. Кустодиев]], ([[1922]])
</gallery>

=== Фильмдарҙа ===
«[[:ru:Волга, Волга]]» ([[1938]]) — музыкаль комедия

«[[:ru:Екатерина Воронина (фильм)|Екатерина Воронина]]» (1957) — фильм

«[[:ru:Строится мост]]» (1965) — нәфис фильм

«[[:ru:Жестокий романс (фильм)|Жестокий романс]]» ([[1984]]) — фильм

«[[:ru:День выборов (фильм)|День выборов]]» ([[2007]]) — комедия-фильм

«[[:ru:Волга (фильм)|Волга]]» (2016) — документаль фильм

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Волга}}

[[Категория:Волга]]
[[Категория:Үрге Волга бассейны округы йылғалары]]
[[Категория:Тверь өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Мәскәү өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Ярославль өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Кострома өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Түбәнге Новгород өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Марий Эл йылғалары]]
[[Категория:Сыуашстан йылғалары]]
[[Категория:Татарстан йылғалары]]
[[Категория:Ульяновск өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Һамар өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Һарытау өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Волгоград өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Әстерхан өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Ҡалмыҡстан йылғалары]]
[[Категория:Каспий диңгеҙенә ҡойоусы йылғалар]]
Был биттә ҡулланылған ҡалыптар:
Волга битенә ҡайтыу.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Волга» битенән алынған