Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеме битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

Битте мөхәррирләү ғәмәлен башҡара алмайһығыҙ. Сәбәбе:
IP-адресығыҙ бөтә Викимедиа Фонды викиларында блокланған.
Блок ҡуйыусы: ‪EPIC‬. Сәбәбе: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.
Блоктың башланғыс датаһы: 08:48, 2 июль 2024
Блоктың тамамланыу датаһы: 08:48, 2 июль 2025
Ағымдағы IP-адресығыҙ: 206.189.44.186. Блокланған арауыҡ: 206.189.32.0/20
Был мәғлүмәттәрҙе барлыҡ мөрәжәғәттәрегеҙҙә лә күрһәтегеҙ. Әгәр блоклауға яңылыш эләктем тип уйлаһағыҙ, өҫтәмә мәғлүмәтте һәм инструкцияларҙы глобаль асыҡ прокси ҡағиҙәләрендә таба алаһығыҙ.
Юғиһә, блок тураһында фекер алышыу өсөн Мета-викила тикшереү һорауы яҙығыҙ. Һеҙ шулай уҡ стюардтарҙың stewards@wikimedia.org адресындағы VRT сиратына бөтә юғарыла күрһәтелгән мәғлүмәттәр ҡушып электрон хат ебәрә алаһығыҙ.
Һеҙ был биттең сығанаҡ тексын ҡарай һәм күсермәһен ала алаһығыҙ:
'''Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеме''' — [[башҡорт теле]]н, башҡорт мәҙәниәтен, [[Башҡорт әҙәбиәте|әҙәбиәтен]], [[Башҡорттар|башҡорт халҡын]] һәм уның [[Башҡортостан тарихы|тарихын]] өйрәнеүсе фән тупланмаһы.
[[Файл:Coat_of_Amrs_of_Bashkortostan.svg|мини|159x159пкс|[[Башҡортостан]] [[Башкортостан Республикаһы]] гербы]]
Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеме үҙ эсенә [[Башҡорт этногенезы|этногенезды]], [[башҡорт теле]]н һәм [[Башҡорт әҙәбиәте|әҙәбиәтен]], был дисциплиналарҙы уҡытыу методикаһын, башҡорттарҙың рухи мәҙәниәтен һ.б. өйрәнеүҙе ала.

== Тарихы ==
Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеме Урта быуаттарҙың [[Бәлхи]], [[Әхмәт ибн Фаҙлан]], [[Иҙриси]], [[Мәсүди]], [[Мәхмүт Ҡашғари]], [[Джиованни дель Плано Карпини|Плано Карпини]], [[Рәшит әт-дин]], [[Гильом де Рубрук|В. Рубрук]], С. Тәржемән, [[Юлиан Венгерский|Юлиан]], [[Яҡут әл-Хәмәүи|Яҡут]] кеүек авторҙарына, башҡорт шәжәрәләренә, фольклор ҡомартҡыларына, археологик экспедициялар, генетика, этнология, фольклористика материалдарына таяна.

Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеменә [[XVIII быуат]]та нигеҙ һалына. 1768—1874 йылдарҙағы [[Академик экспедициялар]]<ref>[http://chel-portal.ru/?site=encyclopedia&t=akademicheskie-ekspedicii&id=257 Академические экспедиции 18 века]</ref> барышында Башҡортостан [[Башҡортостан географияһы|географияһы]], [[Башҡортостан климаты|климаты]], башҡорт халҡының көнкүреше, мәҙәниәте һәм йолалары, ғөрөф-ғәҙәттәре өйрәнелә. [[Георги Иоганн Готлиб|И. Г. Георги]], [[Петер Симон Паллас]], [[Лепёхин Иван Иванович|И. И. Лепёхин]], [[Радлов Василий Васильевич|В. В. Радлов]], С. У. Ремезов, С. Соммье, [[Филипп Иоганн фон Страленберг|Ф. И. Страленберг]], [[Татищев Василий Никитич|В. Н. Татищев]], В. М. Флоринский һ.б. тикшеренеүселәр башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеменә ҙур өлөш индергәндәр. Башҡорттарҙың [[Башҡортостан тарихы|тарихы]], топографияһы, [[Башҡорттарҙың хужалығы|хужалығы]], көнкүреше, [[Башҡорт менталитеты|менталитеты]] һәм халыҡтың ышаныуҙары буйынса күп мәғлүмәт этнограф [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычковтың]] «Топография Оренбургской губернии»<ref name="ReferenceA">{{Китап|автор=Фархшатов М. Н., [[Хисамитдинова, Фирдаус Гильмитдиновна|Хисамитдинова Ф. Г.]]|заглавие=Башкироведческая наука.// История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Кульшарипов, Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН|место=Уфа|издательство=Гилем|год=2012|том=VII|страницы=293|страниц=424|isbn=978-5-4466-0040-3}}</ref> исемле хеҙмәтендә баҫылып сыҡҡан.

[[XIX быуат]]тан алып башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеменең үҙәген башҡорт телен һәм [[Башҡорт алфавиты|алфавитын]] өйрәнеү биләй. Русса-башҡортса һәм башҡортса-русса һүҙлектәр донъя күрә<ref>[http://www.hrono.info/text/2008/ahmshn01_08.html Бельские просторы]</ref>. Был осорға шулай уҡ [[Иванов Мартиниан Иванович|М. Ивановтың]], [[Биксурин Мирсәлих Мирсәлим улы|М. Биксуриндың]] («Башланғыс ҡулланма…», төп нөсхәһендә «Начальное руководство к изучению а��абского, персидского и татарского языков с наречиями бухарцев, башкир, киргизов и жителей Туркестана с русско-персидско-татарскими словами, расположенными по предметам, разговорами и прописями», 1859), [[Катаринский Василий Владимирович|В. Катаринскийҙың]] («Ҡыҫҡаса русса-башҡортса һүҙлек» (урыҫ. «Краткий русско-башкирский словарь»), 1893; «Башҡортса-русса һүҙлек», (урыҫ. «Башкирско-русский словарь» 1899) һ. б. баҫмалары ҡарай. 1892 йылда башҡорттар өсөн урыҫ алфавиты нигеҙендә беренсе әлифба баҫылып сыға (1898 һәм 1908 йылдарҙа ҡабатлап баҫтырыла). 1907 йылда [[Бессонов Александр Григорьевич|А. Г. Бессоновтың]] «Башҡорттар өсөн әлифба» (урыҫ. «Букварь для башкир»), [[Катанов Николай Фёдорович|Н. Ф. Катановтың]] «Башҡорт теле өсөн алфавит» (урыҫ. «Азбука для башкирского языка»), 1912 йылда [[Ҡулаев Мөхәмәтхан Сәхипгәрәй улы|М. С. Ҡулаевтың]] «Башҡорттар өсөн өн әйтелеше һәм әлифба нигеҙҙәре» (урыҫ. «Основы звукоподражания и азбука для башкир») һ.б. хеҙмәттәр донъя күрә<ref>{{Мәҡәлә|автор=[[Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович|Галяутдинов И. Г.]]|заглавие=Из истории языковых и культурных процессов в Башкортостане в XIX — начале XX вв|ссылка=http://www.vatandash.ru/index.php?article=100|издание=[[Ватандаш]]|год=2000|номер=12|issn=1683-3554}}</ref>.

XIX быуат аҙағында — XX быуат башында Н. А. Аристов, [[Даль Владимир Иванович|В. И. Даль]], [[Игнатьев Руф Гаврилович|Р. Г. Игнатьев]], М. В. Лоссиевский, П. И. Небольсин, Д. П. Никольский, [[Руденко Сергей Иванович|С. И. Руденко]], [[Рыбаков Сергей Гаврилович|С. Г. Рыбаков]], И. С. Попов, В. И. Филоненко<ref>[http://posredi.ru/knb_F_Filonenko.html ФИЛОНЕНКО Виктор Иосифович — Культура народов Башкортостана, posredi.ru]</ref> һ. б. ғалимдар тарафынан башҡорт халҡының антропологияһы, тарихы, этнографияһы һәм фольклоры һәр яҡлап өйрәнелә башлай. Этнолог С. И. Руденко «Башҡорттар: Тарихи-этнографик очерктар» (урыҫ.«Башкиры: Историко-этнографические очерки») монографияһын баҫтырып сығара, ә тел ғилеме белгесе [[Дмитриев Николай Константинович|Н. К. Дмитриев]] беренсе академик «Башҡорт теленең грамматикаһы»н (урыҫ. «Грамматика башкирского языка») яҙа<ref name="ReferenceA"/>. Был осорға [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|М. Өмөтбаев]], [[Ризаитдин Фәхретдинов|Р. Ф. Фәхретдинов]], [[Бикбов Юлбарыҫ Сурағол улы|Ю. С. Бикбов]] һ. б. кеүек башҡорт зыялыларының хеҙмәттәре лә ҡарай.

[[1922 йыл]]да Башҡорт АССР-ның Наркомпросында Академик үҙәк ойошторола. Уның төп бурысы башҡорт халҡының тарихын һәм мәҙәниәтен өйрәнеүҙән ғибәрәт була. Шул уҡ йылда Башҡортостанды өйрәнеү йәмғиәте ойошторола. Унда Г. В. Вахрушев, [[Вилданов Ғәбделәхәт Фазлый улы|Ғ. Ф. Вилданов]], [[Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы|Х. Ғ. Ғәбитов]], Г. И. Комиссаров, [[Мирасов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С. Ғ. Мерәҫов]], П. А. Петров-Туринге, [[Ризаитдин Фәхретдинов|Р. Ф. Фәхретдинов]] һ.б. эшләй. Шулай уҡ В. В. Бартольд, [[Мәжит Ғафури|М. Ғафури]], [[Диваев Әбүбәкер Әхмәтйән улы|Ә. Ә. Диваев]], [[Руденко Сергей Иванович|С. И. Руденко]] һ.б. йәмғиәттең хөрмәтле ағзалары, ә И. Т. Таһиров, [[Сөнчәләев Шәриф Хәмиҙулла улы|Ш. Х. Сөнчәләй]] һ.б. — рәйесе булалар. Йәмғиәт «Башҡортса тыуған яҡты өйрәнеү йыйынтығы»н, «Башҡорт аймағы», «Белем» журналдарын һ.б. баҫтырып сығара.

[[ХХ быуат]]та фәндең үҫешеүендә [[Башҡорт дәүләт университеты]] (1909 йыл), [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты|Башҡорт педагогия университеты]] (1967), [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты|Өфө сәнғәт институты]] (1968) кеүек юғары уҡыу йорттарының асылыуы булышлыҡ итә.

1932 йылда [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Милли мәҙәниәт башҡорт ғилми-тикшеренеү институтына]] нигеҙ һалына, ул 1951 йылда Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге) тип үҙгәртелә.

Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеменә [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә. Вәлиди Туған]], [[Әбделҡадир Инан]], Б. Э. Нольде, [[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы|Ғ. Ғ. Таған]] һ. б. тос өлөш индерә. Шулай уҡ башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеменең ҡайһы бер мәсьәләләре [[Венгрия]], [[Германия]], [[Төркиә]], [[Финляндия]], [[Франция]], [[АҠШ]] (Т. Байкара, Ф. Бергдольт, И. Вашари, [[Алтон Стюарт Доннелли|А. Донелли]], Э. Карр, М. Кемпер, Х. Малик, [[Дьюла Месарош|Д. Месарош]], П. Паскаль, Д. Петерс, [[Роже Порталь|Р. Портал]], [[Вилмош Прёле|В. Проле]], [[Мартти Рясянен|М. Рясянен]], А. Франк, И. Эрдейи) ғалимдарының, үҙебеҙҙең [[Дмитриев Николай Константинович|Н. К. Дмитриев]], [[Хөсәйенов Ғайса Батыргәрәй улы|Ғ. Б. Хөсәйенов]], [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы|Т. М. Ғарипов]] һ.б. кеүек шәхестәребеҙҙең хеҙмәттәрендә яҡтыртыла.

Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеменең проблемалары Биохимия һәм генетика институттарында, [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында]], этнологик тикшеренеүҙәр үҙәгендә һ. б. өйрәнелә.

== Музейҙар ==
* [[М. В. Нестеров исемендәге Башҡорт дәүләт художество музейы|М. В. Нестеров исемендәге Башҡорт дәүләт художество музейы]].
* [[Археология һәм этнография музейы (Өфө)|Археология һәм этнография музейы]] (Өфө).
* Башҡортостан Республикаһының Н. Лотфуллин исемендәге заманса сәнғәт музейы.
* Башҡортостан Республикаһының милли әҙәбиәт музейы.
* [[Башҡортостан Республикаһының Милли музейы]]
* [[Салауат тарих-тыуған яҡты өйрәнеү музейы]]
* Стәрлетамаҡ тарих-тыуған яҡты өйрәнеү музейы
* Силәбе өлкәһе тыуған яҡты өйрәнеү музейы

== Матбуғат ==
Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеме буйынса мәғлүмәт [[Ағиҙел (журнал)|«Ағиҙел»]], «[[Ватандаш]]», «Башҡортостан Республикаһы фәндәр академияһы хәбәрҙәре»<ref>[http://www.vestnikanrb.ru/ Журнал «Вестник Академии наук Республики Башкортостан»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141218151410/http://vestnikanrb.ru/ |date=2014-12-18 }}</ref>, «Йәдкәр»<ref>[http://wiki02.ru/encyclopedia/yadkyar/t/17039 «Ядкяр»]</ref>, «[[Республика Башкортостан (гәзит)|Башҡортостан Республикаһы]]»<ref>[http://www.agidel.ru/ Газета «Республика Башкортостан». 2011] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200603020839/https://agidel.ru/ |date=2020-06-03 }}</ref> гәзитендә һ. б. баҫыла.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Төркиәт]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Аглиуллина К. И.'' Региональная энциклопедистика // Мир библиогр. — 2012. — № 4. — С. 45-47.
* Башкирская энциклопедия. Гл. ред. М. А. Ильгамов т. 1. А-Б. 2005. — 624 с.; ISBN 5-88185-053-X. т. 2. В-Ж. 2006. −624 с. ISBN 5-88185-062-9.; т. 3. З-К. 2007. −672 с. ISBN 978-5-88185-064-7.; т. 4. Л-О. 2008. −672 с. ISBN 978-5-88185-068-5.; т. 5. П-С. 2009. −576 с. ISBN 978-5-88185-072-2.; т. 6. Советы нар. хозяйства. -У. 2010. −544 с. ISBN 978-5-88185-071-5; т. 7. Ф-Я. 2011. −624 с.. науч.. изд. Башкирская энциклопедия, г. Уфа.
* История Башкортостана. 1917—1990-е годы. Колл. труд в 2-х т. Т.1. 1917—1945. Уфа: Гилем, 2004. 400 с.
* Башкиры в Башкортостане в ХХ столетии: исторические очерки. Колл. монография. Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН, 2009. 304 с.
* Башкирика: Моносборник избранных работ по башкироведению и тюркологии. Уфа: БГПУ, 2004
* Малоизвестные источники по истории женского движения в Башкортостане в начале ХХ в. // Башкироведение: сборник статей. Уфа, 2004. «Башкироведение». Уфа: «Китап» 2005.
* Труды Н. К. Дмитриева по башкироведению. Ред. [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы|Гарипов Т. М.]] // Вопросы башкирской филологии. М., 1959.
* ''[[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]], [[Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы|Хисамитдинова Ф. Г.]]'' [http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/read/8-statya/1940-bash-orttar-tura-ynda-f-n Башкироведение.// Статья в Башкирской энциклопедии.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141129045338/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/read/8-statya/1940-bash-orttar-tura-ynda-f-n |date=2014-11-29 }} {{Ref-ba}}(баш.)
* {{Китап|автор=Фархшатов М. Н., [[Хисамитдинова, Фирдаус Гильмитдиновна|Хисамитдинова Ф. Г.]]|заглавие=Башкироведческая наука.// История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Кульшарипов, Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН|место=Уфа|издательство=Гилем|год=2012|том=VII|страницы=291—298|страниц=424|isbn=978-5-4466-0040-3}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.bashinform.ru/news/culture/2022-02-09/vengerskiy-zhurnal-opublikoval-statyu-o-bashkirah-2686560 Венгерский журнал опубликовал статью о башкирах. ИА «Башинформ», 9 февраля 2022 года]{{ref-ru}}{{V|9|02|2022}}  
* https://www.bashkortostan.ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201126175623/https://www.bashkortostan.ru/ |date=2020-11-26 }}
* http://bashkort450.on.ufanet.ru/bashkultura.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305211821/http://bashkort450.on.ufanet.ru/bashkultura.htm |date=2016-03-05 }}

[[Категория:Башҡорттар]]
[[Категория:Башҡортостанда фән]]
[[Категория:Мәҙәни өлкәләр буйынса фәндәр]]
[[Категория:Төркиәт]]
Башҡорттарҙы өйрәнеү ғилеме битенә ҡайтыу.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Башҡорттарҙы_өйрәнеү_ғилеме» битенән алынған