Википедия

Һарығамыш күле

Был мәҡәлә ҡала округы тураһында. Ҡала тураһында тулыраҡ бында ҡарағыҙ: Һарығамыш (ҡала).

Һарығамыш күле (Һарығамыш; төркм. Sarygamyş köli, каракалп. Sariqamis kóli, үзб. Sariqamish ko‘li) — Ҡараҡом сүленән төньяҡтараҡ Һарығамыш уйпатының[1] үҙәк өлөшөндә, Туран уйһыулығында урынлашҡан[2] аҡмаусы асы тоҙло күл. Төркмәнстандың иң ҙур күле булып тора, уға бөтә күл майҙанының дүрттән өс өлөшө тура килә (майҙандың дүрттән бер өлөшө Үзбәкстанға). Амударъяның Һарығамыш уйпаты һәм Һарығамыш дельтаһы Төркмәнстандың Ташуғыҙ вилайәтенең физик-географик тәбиғәт райондары булып тора[3]. Майҙаны — 5000м².

Озеро
Һарығамыш күле
tk Sarygamyş köli, үзб. Sariqamish ko‘li
Һарығамыш күле Үзбәкстан яғынан
Һарығамыш күле Үзбәкстан яғынан
Морфометрия
Абсолют бейеклеге5 м
Үлсәме125 × 90 км
Майҙаны5000 км²
Күләме12 км³
Иң тәрән урыны40 м
Уртаса тәрәнләк8 м
Гидрология
Минераллығыхлорид-натрийлы 
Тоҙлолоғо15—20 ‰
Впадающая рекатөп Дарьялыҡ коллекторы
Урынлашыуы
42°00′00″ с. ш. 57°20′00″ в. д.HGЯO
Илдәр
[[ |Регионы административ бүленеше]]Ташуғыҙ вилайәте, Ҡарағалпаҡстан
Төркмәнстан
Точка
Һарығамыш күле
 Һарығамыш күле Викимилектә

Исемдең этимологияһы

үҙгәртергә

«Һарығамыш» атамаһы төрки сығышлы һәм «һары ҡамыш» тигәнде аңлата[4]:

«Исеме Һарығамыш күленән алынған, уйпаттың аҫҡы өлөшөндә урынлашҡан, ҡамыш исеме менән аталған (төрк. һарыҡамыш)…»[5].

Тарихы

үҙгәртергә

Үҙ тарихында күл бер нисә тапҡыр юғала һәм тағы ла яңынан тула, сөнки ул Амударъя йылғаһы һыуҙарына бәйле. Һарығамыш күленең ҡороу осоро йылғаның Арал диңгеҙенә ҡойоуы менән бәйле. Элек күлде Амударъя һыуы тулыландырған. Унан көнбайышта, Төркмәнстандың Ташуғыҙ вилайәте территорияһында, боронғо Амударъя ҡушылдыҡтарының үҙәндәре һаҡланған, уларҙың иң ҙуры — Дарьялыҡ һәм Даудан. Дарьялыҡ дельтаның төньяҡ өлөшөн биләй. Даудан — тармаҡлы, Һарыҡамыш буйы дельтаһының урта һәм көньяҡ өлөшөндә[6][7]. Артабан, күлдең элекке көньяҡ ҡултығынан Каспий диңгеҙе йүнәлешендә йылға ағып сыға, уның үҙәне (Узбой) беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған[8].

Күл неоген осороноң аҙағында (диңгеҙ кимәленән 58 метрҙа) була[9][10][11]. Уның майҙаны Ассаке-Ауандың[12] хәҙерге уйпатлығын үҙ эсенә алған[13][14][15]. Һуңғы тапҡыр Амудья һыуҙары 1878 йылда[16][17] һыу баҫыу ваҡытында уйпатлыҡҡа инә[18][19][20].

 
Арал диңгеҙенең ҡалған өлөшө. Һарығамыш күле һулдан аҫта

Әл-Бируни осоронда Һарығамыш күле Хыз-Тәнгизи[21] (төркм. Gyz deňiziGyz deňizi[22]), төрки телдәренән «ҡыҙ диңгеҙе» тип тәржемә ителә.

Археологик тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, урта быуаттар аҙағында төркмәндәр Һарығамыш битләүҙәрендә ҡатмарлы һәм киң һуғарыу селтәре булдырған, унда ерҙе һуғарыу ныҡ үҫешкән[23]:

«Һарығамыш уйпаты ситтәренең грандиоз һәм ҡатмарлы һуғарыу системаһы төркмән игенселәре тарафынан булдырылған»[24].

Шул уҡ ваҡытта ошо осорҙа бында игенселек һәм һөнәрселек кәсебе, атап әйткәндә тимер иретеү менән шөғөлләнгән кешеләрҙең күп булыуын күрһәтеүсе торлаҡ ҡалдыҡтары, керамика, тәңкәләр табылған. Һуғарыу ҡоролмалары 10 м һәм 45 м араһындағы бейеклектә бөтә Һарығамыш уйпатлығын ҡулса менән уратып ала, шулай уҡ һарығамыштың көньяҡ ҡултығында 4647 м бейеклектә бар. Уларҙың төҙөлөшө күлдән һыуҙы күтәреү һәм уны баҫыуҙар буйлап бүлеү өсөн тәғәйенләнгәнлеген күрһәтә. Системаларҙың аҫҡы өлөшөндә һыу баҫыу эҙҙәре күл кимәленең һиҙелерлек тирбәлеүен күрһәтә[7].

1960-сы йылдар башынан Һарығамыш күле коллектор-дренаж һыуҙары менән тула[25]. Хәҙерге күл 1971 йылда Дарьялыҡ коллекторы аша һыу ағып сыҡҡандан һуң барлыҡҡа килә[26]. Шул уҡ ваҡытта Амударьяның һул ярындағы ауыл хужалығы биләмәләренән — күп күләмдә пестицидтар, гербицидтар һәм ауыр металдар булған һуғарыулы ерҙәрҙән ағып сыҡҡан һыуҙар файҙаланыла. 1970-се йылдар башында күл майҙаны 1000 км² тәшкил итә, һыу күләме яҡынса 12 км³, ә тәрәнлеге 30 м тиклем тәшкил итә[27].

География һәм гидрология

үҙгәртергә

Һарығамыш күле Һарығамыш уйпатының үҙәк өлөшөндә урынлашҡан, ул овал формаһында, төбө — киң яҫы. Соҡорҙоң көнсығышында Амударъя дельтаһы, ә ҡалған яҡтарҙа Устюрт чинкалары менән сикләнә. Гидрогеологик йәһәттән Һарыҡамыш бассейнының неоген һәм дүртенсел осор ятҡылыҡтары — Амударья, Көньяҡ-Көнсығыш Ҡараҡом дельтаһы һәм үҙәне, Төркмәнстандың Мурхаб һәм Тежен йылғалары дельталары менән берҙәм һыу ятҡылыҡтары комплексы[28].

Әлеге ваҡытта уның майҙаны үҙгәреүсән һәм, нигеҙҙә, Ташуғыҙ вилайәте биләмәһенән коллектор һыуҙары килеүенә бәйле[29]. 1977 йылға күл өҫтө майҙаны яҡынса 1500 км2 тәшкил итә, тоҙлолоғо яҡынса 7 процент, йыл һайын күлгә 4 км3 һыу килә[25]. 1985 йылға ер өҫтө майҙаны 3200 км2 тиклем арта. Сағыштырмаса даими һыу кимәле урынлашҡас, тоҙлолоҡ арта һәм 15 — 20 %-ҡа етә[30]. 2017 йылға күлдең өҫкө йөҙ майҙаны яҡынса 3000 км², тәрәнлеге 40 м тәшкил итә.[31]

Күлдең оҙонлоғо 100—120 км, киңлеге 30 — 40 км, күл төньяҡтан көньяҡ-көнсығышҡа табан һуҙылған[32], уртаса тәрәнлеге — 8,2 м[30]. Көнсығыш ярға табан тәрәнлек арта[33]. Һарығамыш уйпатының төбө диңгеҙ кимәленән 40,5 метрға түбәнерәк[30].

 
2001 йылдың декабрендә Һарығамыш күленә йыһандан күренеш

Һарығамыш күленең көнбайыш яры текә[34]. Күлгә көнсығыштан канал-коллектор ҡоя, уның аша Ул Амударъяның боронғо Дарьялык һәм Даудан үҙәндәре буйлап һалынған Дарьялык һәм Достлук коллекторҙары һыуҙары менән туҡлана[35] (ҡушылыуҙан бер аҙ юғарыраҡ Дарьялыҡ менән бер һыу ағымына ҡушыла)[36]. Күлдең көнсығыш ярында, Төркмәнстандың Ташуғыҙ вилайәте территорияһында, минераль термаль һыу сығанағы урынлашҡан[30].

Фаунаһы

үҙгәртергә

Күл булған осорҙа унда балыҡтарҙың 36 төрө бар:[37] һаҙан, йәйен, карп[38]. 2020 йыл аҙағында ике тонна балыҡ селбәрәләре ебәрелә[39]. Күлдә шулай уҡ 17 төр балыҡ тотола[40].

Һарығамыш күлендә шулай уҡ аҡ аҡҡош, алһыу һәм бөҙрә пеликан, баклан кеүек ҡош төрҙәре йәшәй[41]. 1970-се йылдарҙа күлдә ни бары 90 төрлө ҡош төрө теркәлгән, уларҙың 30 проценты оя ҡора[42][43].

Тәбиғәтте һаҡлау

үҙгәртергә

Һарығамыш күленең ҙур өлөшө Каплангыр ҡурсаулығы һәм Төркмәнстандың Һарығамыш ҡурсаулығы составына инә.

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Сариқамиш кўли — Ҡалып:Книга:НЭУ
  2. ↑ Сарыкамыш // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
  3. ↑ Велаяты Туркменистана/Академия наук Туркменистана. science.gov.tm. Дата обращения: 18 июнь 2022. Архивировано 14 июнь 2022 года.
  4. ↑ Мурзаев Э. М. Средняя Азия. — Москва: Государственное издательство географической литературы, 1957. — С. 252.
  5. ↑ Е. М. Поспелов «Географические названия мира. Топонимический словарь». Москва, изд. «Русские словари», 1998 г., с. 369. ISBN 5-89216-029-7
  6. ↑ Велаяты Туркменистана/Академия наук Туркменистана. science.gov.tm. Дата обращения: 18 июнь 2022. Архивировано 14 июнь 2022 года.
  7. ↑ 7,0 7,1 Низовья Аму-Дарьи, Сарыкамыш, Узбой - история формирования и заселения / Ред. Толстов С. П., Кесь А. С.. — М.: Изд-во Акад. наук СССР, 1960. — С. 29, 152—153. — 348 с.
  8. ↑ Гидрогеология СССР. Том 38. Туркменская ССР. Москва: Недра (1972). Дата обращения: 18 июнь 2022.
  9. ↑ Краткая географическая энциклопедия. В 5 томах. Том 3. Милос — Союз ССР. Москва: 1962 г. Издательство «Мир энциклопедий»
  10. ↑ Большая советская энциклопедия: в 30 т. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
  11. ↑ Сариқамиш сойлиги — Ҡалып:Книга:НЭУ
  12. ↑ Ассаке-Аудан // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  13. ↑ Краткая географическая энциклопедия. В 5 томах. Том 3. Милос — Союз ССР. Москва: 1962 г. Издательство «Мир энциклопедий»
  14. ↑ Сариқамиш сойлиги — Ҡалып:Книга:НЭУ
  15. ↑ Большая советская энциклопедия: в 30 т. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
  16. ↑ Краткая географическая энциклопедия. В 5 томах. Том 3. Милос — Союз ССР. Москва: 1962 г. Издательство «Мир энциклопедий»
  17. ↑ Большая советская энциклопедия: в 30 т. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
  18. ↑ Сариқамиш сойлиги — Ҡалып:Книга:НЭУ
  19. ↑ Сарыкамыш // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
  20. ↑ Шнитников А. В. Внутривековая изменчивость компонентов общей увлажненности. — Ленинград: Издательство «Наука». Ленинградское отделение, 1969. — С. 130.
  21. ↑ Волин С. К истории древнего Хорезма. — «Вестник древней истории». 1941. № 1, с. 192—196.
  22. ↑ S.Atanyýazow (С.Атаниязов). Türkmenistanyň geografik atlarynyň düşündürüşli sözlügi (Толковый словарь географических названий Туркменистана) с. 248. Ашхабад: Ылым (1980). Дата обращения: 10 ғинуар 2022. Архивировано 9 ғинуар 2022 года.
  23. ↑ Хемра Юсупов. Приузбойские туркменские племена XIV-XV вв. / Е. Атагаррыев, Б. И. Вайнберг. — Ашхабад, Туркменистан: Ылым, 1975. — 120 с.
  24. ↑ С. П. Толстов (Москва) «Археологические работы Хорезмской экспедиции АН СССР в 1952 г.». Журнал «Вестник древней истории», 1953 г., № 2.
  25. ↑ 25,0 25,1 Григорович Н. Солнце и вода, земля и соль // Наука и жизнь. — 1977. — № 8. — С. 68—69.
  26. ↑ Большая советская энциклопедия: в 30 т. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
  27. ↑ Большая советская энциклопедия: в 30 т. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
  28. ↑ Гидрогеология СССР. Том 38. Туркменская ССР. Москва: Недра (1972). Дата обращения: 18 июнь 2022.
  29. ↑ Велаяты Туркменистана/Академия наук Туркменистана. science.gov.tm. Дата обращения: 18 июнь 2022. Архивировано 14 июнь 2022 года.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 Сары-Камыш // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
  31. ↑ Животный мир Туркменистана и его охрана. (Под ред. академика Э. А. Рустамова). г. Ашхабад, изд. «Ылым», 2017 г., с. 207
  32. ↑ Сариқамиш кўли — Ҡалып:Книга:НЭУ
  33. ↑ Сариқамиш кўли — Ҡалып:Книга:НЭУ
  34. ↑ Сариқамиш кўли — Ҡалып:Книга:НЭУ
  35. ↑ Велаяты Туркменистана/Академия наук Туркменистана. science.gov.tm. Дата обращения: 18 июнь 2022. Архивировано 14 июнь 2022 года.
  36. ↑ Лист карты K-40. Масштаб: 1 : 1 000 000.
  37. ↑ Ф. М. Шакирова «Биоразнообразие ихтиофауны водоемов Туркменистана». Международный научно-практический журнал «Проблемы освоения пустынь», 2018 г., № 3-4. г. Ашхабад, Туркменистан
  38. ↑ Там, где жили гепарды | Turkmen.ru. Turkmen.ru. Дата обращения: 19 июнь 2022. Архивировано 14 март 2022 года.
  39. ↑ Восполняются природные ресурсы. uae.tmembassy.gov.tm. Дата обращения: 8 июнь 2022.
  40. ↑ Животный мир Туркменистана и его охрана. (Под ред. академика Э. А. Рустамова). г. Ашхабад, изд. «Ылым», 2017 г., с. 145
  41. ↑ Там, где жили гепарды | Turkmen.ru. Turkmen.ru. Дата обращения: 19 июнь 2022. Архивировано 14 март 2022 года.
  42. ↑ Животный мир Туркменистана и его охрана. (Под ред. академика Э. А. Рустамова). г. Ашхабад, изд. «Ылым», 2017 г., с. 61
  43. ↑ Великанов В. П., Хохлов А. Н. Об орнитофауне и особенностях биологии водоплавающих и околоводных птиц озера Сарыкамыш // Природная среда и птицы побережья Каспийского моря и прилежащих низменностей / Тр. Кызыл-Агачского гос. зап. — Вып. 1. — Баку: Азгосиздат. 1979 г. — С.236-240.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • Озеро Сарыкамыш и водоемы-накопители коллекторно-дренажных вод / Санин М. В., Костюковский В. И., Шапоренко С. И. и др. Отв. ред. А. С. Кесь. — М.: Наука, 1991. — 149 с. — 700 экз. — ISBN 5-02003391-X.
  • Сарыкамышские озёра // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  • Сариқамиш кўли — Национальная энциклопедия Узбекистана (узб.). — Ташкент, 2000—2005.
  • Сариқамиш сойлиги — Национальная энциклопедия Узбекистана (узб.). — Ташкент, 2000—2005.
  • Сары-Камыш // Словарь современных географических названий / Под общей редакцией акад. В. М. Котлякова. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Һарығамыш_күле&oldid=1238329» битенән алынған