Уругвай

Илдең рәсми атамаһы — «Уругвайҙың Көнсығыш Республикаһы»^[2]. Башта хәҙерге Уругвай территорияһы Испанияның Ла-Плата губернаһы составына инә, 1815 йылға тиклем «Көнсығыш яр буйы» һәм унан һуң «Көнсығыш провинцияһы» тип аталған айырым провинция булып тора. 1828 йылда был провинция бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә, ә ике йылдан һуң «Уругвайҙың Көнсығыш Республикаһы» исемен ала. Ил исеменең һуңғы һүҙе — гидроним, индей (тупи телдәре) сығышлы шул уҡ исемдәге йылға атамаһынан алынған. Унда «гуай»ҙың бер өлөшө «йылға» тигәнде аңлата, ә «Ура» — гуарани телендәге бер нисә төр ҡоштоң дөйөм атамаһы. Бер нисә автор уны «һуйыр әтәсе» тип атай^[3].

Урагвай территорияһын испандар баҫып алғанға тиклем унда чарруа индейцтар ҡәбиләһе йәшәй. XVI быуатта (1515 йылдан) испандар баҫып ала башлай.

1776 йылдан 1810 йылға тиклем илдең ул саҡта Көнсығыш һыҙаты тип аталған территорияһы Рио-де-ла-Плата вице-короллеге составына инә.

Милли-азатлыҡ көрәше башланғас, Уругвай халҡы, айырыуса гаучо, Испаниянан, шулай уҡ Буэнос-Айрестан, шулай уҡ Бразилиянан баҫып ингән португал ғәскәрҙәренән бойондороҡһоҙлоҡ өсөн Хосе Хервасио Артигастың революцион көрәшен хуплай.

1810 йылда Уругвайҙа испан колониаль хакимлығына ҡаршы халыҡ ихтилалы башлана, көрәш менән Хосе Артигас етәкселек итә. 1811 йылда Уругвайҙың Испаниянан бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә. 1814 йылда Уругвай испан ғәскәрҙәренән азат ителә. 1821 йылда Уругвай Бразилия составына индерелә^[4].

Илдең бойондороҡһоҙлоғо 1825 йылда, Көньяҡ Американың Берләшкән провинциялары ярҙамында Хуан Антонио Лавальеха етәкселегендәге Көнсығыш провинцияһының элекке партизандары төркөмө (Утыҙ өс Ориенталес булараҡ билдәле) Бразилия империяһына ҡаршы көрәш алып барған саҡта иғлан ителә.

1830 йылда илдең беренсе Конституцияһы ҡабул ителә.

• 1830-се йылдар — төп партиялар барлыҡҡа килә — «Колорадо» (йәғни «Ҡыҙылдар» — бразилия йүнәлешле) һәм «Бланко» («Аҡтар» — аргентина йүнәлешле).
• 1896 йылда Уругвай Республикаһының Дәүләт банкы ойошторола.
• 1919 йыл — Конституция^[5]
• 1933 йылда парламент тарҡатыла.
• 1938 — парламент демократияһы тергеҙелә.
• 1973—1984 — хәрби диктатура осоро.
• 1985 — парламент һәм президент һайлауҙарында власть граждандарға күсә.

1966 йылдың 27 ноябрендә референдумда Конституция ҡабул ителә.

Уругвай — республика. Дәүләт һәм хөкүмәт башлығы — президент, уны халыҡ 5 йыллыҡ мөҙҙәткә һайлай (икенсе мөҙҙәткә һайлау рөхсәт ителмәй).

2020 йылда ил президенты итеп Луис Альберто Лакалье Поу һайлана.

Парламент — ике палаталы Генераль ассамблея.

Юғары палата — Сенат (30 урын). Депутаттар пропорциональ система буйынса һайлана.

Түбәнге палата — Вәкилдәр палатаһы (99 урын). Депутаттар пропорциональ система буйынса һайлана, бында Уругвайҙың һәр департаменты палатала кәмендә 2 ағзанан торорға тейеш.

Генераль ассамблея депутаттарының вәкәләттәре мөҙҙәте — 5 йыл.

2014 йылдың октябрендә һайлауҙарҙан һуң парламент составы^[6]:

• Киң фронт — һул коалиция, 15 сенатор һәм 50 депутат
• «Аҡтар» милли фирҡәһе — уң, 10 сенатор һәм 32 депутат
• Колорадоның «Ҡыҙылдар» фирҡәһе — һул яҡтағы, 4 сенатор һәм 13 депутат
• Бойондороҡһоҙ партия — һул-үҙәк, 1 сенатор һәм 3 депутат
• Халыҡ ассамблеяһы — радикаль һул коалиция, 1 депутат

Киң фронт составына 7 партия, шул иҫәптән Уругвай Коммунистар партияһы, Уругвай Социалистик партияһы һәм Халыҡ еңеүе партияһы инә.

Атлантик океан һыуҙары менән йыуыла. Убалы биләмәләр көньяҡҡа табан аргентин пампаһының дауамы булған уйпатлыҡтар менән алмашына.

Уругвай ярҙары уйпат, тигеҙ, ҡултыҡ тибында.

Иң бейек нөктә — Катедраль тауы (Cerro Catedral) 514 м.

Ундан ашыу утрау, уларҙың күбеһе ҡурсаулыҡ һәм курорттар булып тора.

Климаты субтропик. Июлдә уртаса температура 10 — 12, ғинуарҙа 22 — 24 градус. Көньяҡтан иҫкән елдәр, «памперо», бәреп ингәндә, төндә ҡыҫҡа ваҡытлы температураның −5 градусҡа тиклем түбәнәйеүе күҙәтелә, бындай осраҡтарҙа ҡырау төшөүе ихтимал.

Яуым-төшөм йыл дауамында көньяҡта һәм эске райондарҙа 1000 миллиметрҙан, төньяҡта һәм ҡалҡыулыҡтарҙа 1200 миллиметрға тиклем яуа.

Уругвай — Латин Америкаһының иҡтисади яҡтан алға киткән илдәренең береһе. 2019 йылда йән башына эске тулайым продукт — 22,4 мең доллар (Латин Америкаһында 2-се урын, донъяла 60-сы урын).

Уругвай иҡтисады малсылыҡ продукттарын экспортлауға, аҙыраҡ кимәлдә — ауыл хужалығына һәм балыҡсылыҡҡа йүнәлтелгән. Шул уҡ ваҡытта эшселәрҙең 9 проценты ауыл хужалығында, 15 проценты сәнәғәттә, 76 проценты хеҙмәтләндереү өлкәһендә эшләй. Һуңғы ваҡытта иҡтисадта туризм һәм банк эше мөһим урын алып тора.

Предприятиеларҙың яҡынса 75 проценты баш ҡалала, Монтевидео ҡалаһында тупланған.

Бөтә донъя банкы мәғлүмәттәренә ярашлы, Уругвай юғары килемле илдәр категорияһына инә^[7].

Уругвайҙа минималь эш хаҡы Латин Америкаһында иң юғарыларҙың береһе булып тора. Минималь эш хаҡы 2017 йылдың 1 ғинуарынан номиналь сағылышта 10 процентҡа һәм 2018 йылдың 1 ғинуарынан 9,5 процентҡа артҡан һәм 13430 $U (416,06 АҠШ доллары) тәшкил итә. 2019 йылдың 1 ғинуарында — $U 15 000 ($461,70) һәм 16300 ($504,97) $U. Минималь эш хаҡы 2005 йылдан алып 55,5 процентҡа арта^[8][9]. 2020 йылдың 1 ғинуарынан хеҙмәткә түләүҙең минималь күләме 4438.47 доллар тәшкил итә^[10]. 2021 йылдың 1 ғинуарынан — 17930 $U ($423,51)^[11]. 2021 йылдың 1 ғинуарына Уругвайҙа минималь эш хаҡы Чилиҙан (326500 песо ($463,58) һәм Латин Америкаһында өсөнсө урында тора. Коста-Рика һәм Чилиҙан һуң (Коста-Рикала → 317915,58 ($519,51), Чилиҙа 326500 песо ($463,58))^{[11][12][13][14][15][16][17][18][19][20]}. 2022 йылдың 1 ғинуарынан минималь эш хаҡы 19364 $U ($434,14)^[21][22][23].

2021 йыл мәғлүмәттәре буйынса, Уругвай, Коррупция индексы буйынса, Латин Америкаһы илдәре араһында иң түбән коррупция кимәленә эйә һәм Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәренән саҡ ҡына ҡалышып, донъяла 22-се урынды биләй һәм Франциянан бер урынға ҡалыша^[24].

Уругвайҙың тышҡы сауҙа күләме 2017 йылда^[25] экспорт буйынса 8,85 миллиард доллар һәм импорт буйынса 9,7 миллиард доллар, тышҡы сауҙаның кире сальдоһы 867 миллион доллар тип баһалана.

Төп экспорт тауарҙары: туңдырылған һәм эшкәртелгән һыйыр ите (17,5 %), ҡағыҙ һәм целлюлоза изделиелары (16 %), соя (7,6 %), дөгө (5,3 %). Дөйөм алғанда, экспортта аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы тауарҙары, химия продукцияһы өҫтөнлөк итә. Экспорт буйынса төп сауҙа партнерҙары: Ҡытай (2,02 миллиард доллар), Бразилия (1,32 миллиард доллар), Нидерландтар (492 миллион доллар), АҠШ (474 млн доллар) һәм Аргентина (452 миллион доллар).

Төп импорт тауарҙары: нефть һәм нефть продукттары (16 %), сәнәғәт һәм көнкүреш техникаһы, ҡорамалдар һәм электроника (17 %), автомобилдәр (4,3 %), шулай уҡ химик изделиелар, шул иҫәптән дарыуҙар һәм пестицидтар, ҡулланыу тауарҙары һәм төҙөлөш материалдары. Импорт буйынса төп сауҙа партнерҙары: Бразилия (2,45 миллиард доллар), Ҡытай (1,71 миллиард доллар), Аргентина (1,18 миллиард доллар), Америка Ҡушма Штаттары (975 миллион доллар) һәм Мексика (231 миллион доллар).

Төп сәнәғәт тармаҡтары:

• Аҙыҡ-түлек
  • ит эшкәртеү
  • шарап эшләү
  • консерва
• Туҡыу
• Күн һәм аяҡ кейеме

Ауыл хужалығы ерҙәре илдең яҡынса 9/10 территорияһын биләй, шуларҙың яҡынса 14 миллион гектары — көтөүлектәр.

Экспорт йүнәлеше буйынса малсылыҡ (эре мөгөҙлө мал һәм һарыҡ үрсетеү) үҫешкән. Төп культуралары — бойҙай, дөгө, шәкәр ҡамышы, кукуруз, майлы етен, көнбағыш, мал аҙығы үләндәре. Шулай уҡ йөҙөм һәм цитруслылар үҫтерелә.

2014 йылда марихуана етештереү һәм ҡулланыу рөхсәт ителә.

Электр энергияһының 95,6 проценты ГЭС-та етештерелә, ҡалғандары — йылылыҡ электр станцияһында.

Тимер юлдарҙың оҙонлоғо 2835 км (шуның 1570 км файҙаланыуҙа, тепловоз тартыуы ҡулланыла, колея киңлеге 1435 мм), шоссе юлдары 10 000 км яҡын.

Илдең төп аэропорты — Карраско.

төп мәҡәлә: Уругвайҙың тышҡы сәйәсәте

1933 йылда Уругвай СССР менән дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштыра.

2018 йылдың 27 декабрендә Украинаның Министрҙар Кабинеты Уругвай Көнсығыш Республикаһы хөкүмәте менән виза талаптарын үҙ-ара бөтөрөү тураһында килешеүҙе раҫлай^[26].

2011 йылдың 26 сентябрендә Нью-Йоркта Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Генераль Ассамблеяһының 66-сы сессияһы сиктәрендә Рәсәй Федерацияһының сит ил эштәре министры Сергей Лавров Уругвай Көнсығыш Республикаһының сит ил эштәре министры Л. Альмагро менән осраша. Министрҙар Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте менән Уругвай Республикаһы Хөкүмәте араһында ике ил граждандарының үҙ-ара сәфәрендә виза формаллегенән баш тартыу шарттары тураһында Килешеүгә ҡул ҡуя^[27].

Уругвай 19 департаментҡа бүленә, улар, үҙ сиратында, муниципалитеттарға бүленә. Түбәндәге таблицала Уругвай департаменттары испан телендә яҙылған тәртиптә күрһәтелгән::

Халыҡ һаны 3,5 млн кеше тәшкил итә (2010 йылдың июле баһаһы).

Йыллыҡ үҫеш 0,4 % тәшкил итә (тыуым — бер ҡатын-ҡыҙға 1,9 бала).

Уртаса ғүмер оҙонлоғо — ирҙәр өсөн — 73 йәш, ҡатын-ҡыҙҙарға — 80 йәш.

Ҡала халҡы 92 % тәшкил итә (2008 йылда).

Грамоталылыҡ кимәле — 98 % (2003 йыл баһаһы).

Телдәре — испан (рәсми), Бразилия сигендә — испан һәм португал телдәре ҡатышмаһы нигеҙендәге диалект. Инглиз телен белеү кимәле, рейтингка ярашлы, уртаса (Индекс: 51,63)^[28].

Этник һәм раса составы:

• аҡ тәнлеләр — 88 % (шуларҙың 1/2 — испандар һәм басктар, 1/4 — итальяндар, шулай уҡ немецтар, француз, швейцар, британ, славяндар, ғәрәптәр, йәһүдтәр, әрмәндәр, литвалар, гректар);
• метистар, 8 %;
• мулаттар — 4 %.

Конфессия составы ^[29]:

• католиктар — 47,1 %;
• протестанттар — 11,1 %;
• диндарҙар булып торалар, ләкин үҙҙәрен ниндәй ҙә булһа дин юлынан барыусылар иҫәбенә индермәйҙәр — 23,2 %;
• апостол әрмәндәре — 0,8 %;
• умбанда динен һәм Африка культтарын дауам итеүселәр — 0,6 %;
• Йәһүдтәр, 0,3 %;
• башҡа диндәр, 0,4 %;
• атеистар һәм агностиктар — 17,2 %.

Эктор Тосар

Херардо Родригес

Ҡра: Уругвай әҙәбиәте

19 апрель — Экспедиция көнө

18 май — Монтевидео янындағы Лас-Пьедрас һуғышы

19 июнь — Хосе Артигастың тыуған көнө

16 июль — Футбол буйынса донъя чемпионатында Еңеү көнө

18 июль — Конституция көнө

25 август — Бойондороҡһоҙлоҡ көнө

Футбол — Уругвайҙа иң популяр спорт төрө^[30]. Футбол буйынса Уругвай йыйылма командаһы беренсе донъя чемпионаты еңеүсеһе була. 1950 йылда Бразилияла яңы асылған «Маракана» стадионында финалда хужаларҙы еңеп, икенсе тапҡыр донъя чемпионы титулын яулай. 1924 һәм 1928 йылдарҙа Олимпия уйындарында еңеү. яулай. Команда футбол буйынса Америка кубогында 15 тапҡыр еңеү яулай. Йыйылма команда тарихында иң яҡшы бомбардир — Луис Суарес. Хосе Андраде «Ҡара ынйы» тип йөрөтәләр, ул — 1930 йылда донъя чемпионы, 1924 һәм 1928 йылдарҙа ике тапҡыр Олимпия уйындары чемпионы.

Комментарийҙар

Сығанаҡтар

• Официальный сайт государства Уругвай (исп.)
• «El Pais»
• Уругвай Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
• Uruguay profile from the BBC News (инг.)
•   Викисклад: Атлас: Уругвай