Бронза быуаты

Иртә, урта һәм һуңғы бронза быуаттарына бүлеү ҡабул ителгән. 8-10 млн км² ашыу металл зоналарының Бронза быуаты башында металл менән мәҙәниәттәр зонаһы 8—10 млн км²-ҙан да артыҡ майҙанды биләмәһә, уның ахырына 40—43 млн км²-ға тиклем артҡан. Бронза быуаты дауамында бер нисә металлургия провинцияһы формалашҡан, үҫешкән һәм алмашынған.

Баҡыр быуатты бронза быуатынан айырып торған сик а, тарҡалыу була. Балҡан-Карпат металлургия провинцияһының (б. э. т. 1-IV мең йыллыҡтың 1-се яртыһы)^[1] тарҡалыуы һәм Циркумпонтий металлургия провинцияһының (яҡынса б. э.т. XXXV/XXXIII быуаттар) формалашыуы. Иртә һәм урта бронза быуаттары дауамында өҫтөнлөк иткән Циркумпонтий металлургия провинцияһы сиктәрендә Көньяҡ Кавказ, Анатолия, Балҡан-Карпат төбәгендә, Эгей утрауҙарында баҡыр мәғдәне запастары асылды һәм эшкәртелә башланы. Уларҙан көнбайышҡа Көньяҡ Альп, Иберия ярымутрауы, Британия утрауҙары тау-металлургия үҙәктәре, көньяҡҡа һәм көньяҡ-көнсығышҡа, Пакистанға тиклем, Мысыр, Ғәрәбстан, Иран һәм Афғанстан мәғдәнгә бай мәҙәниәттәре эшләп торған.

Бронза алыу урыны һәм ваҡыты яҡшы билдәле түгел. Бронза бер үк ваҡытта бер нисә урында асылған тип фаразлап була. Ҡурғаш ҡушымталы иң иртә бронза эшләнмәләре Ираҡта һәм Иранда табылған һәм б. э. т. IV мең йыллыҡ тип билдәләнә Мышьяк ҡушылған бронза эшләнмәләр Анатолияла һәм Кавказдың ике яғында ла б. э. т. иртә lll мең йыллыҡта етештерелгән. Майкоп мәҙәниәтенең ҡайһы бер бронза эшләнмәләре б. э. т. lV мең йыллыҡ уртаһы менән билдәләнә. Был, әлбиттә, бәхәсле мәсьәлә һәм анализдарҙың башҡа һөҙөмтәләре шул уҡ Майкоп бронза эшләнмәләренең б . э. т. lll мең йыллығы уртаһында етештерелеүен күрһәтә.

Бронза быуаты башынан Евразияның ике кешелек берләшмәһе барлыҡҡа килә һәм әүҙем үҙ-ара йоғонто яһап йәшәй башлай. Үҙәк йыйырсыҡлы тау теҙмәләре билбауынан көньяҡҡараҡ (Саян-Алтай — Памир и Тянь-Шань — Кавказ — Карпат — Альп) ҡатмарлы социаль структур��лы, малсылыҡ менән комплекста игенселеккә нигеҙләнгән йәмғиәттәр формалашҡан, бында ҡалалар, яҙыу, дәүләттәр барлыҡҡа килгән. Төньяҡҡараҡ, Евразия далаларында малсылыҡ менән йәшәгән хәрәкәтсән һәм һуғышсан йәмғиәттәр формалашҡан.

Уртаса бронза быуатта (б. э. т. XXVI/XXV-XX/XIX быуаттар) металл культуралар менән мәшғүл зоналар (башлыса төньяҡҡа) киңәйә. Циркумпонтий металлургия провинцияһы башлыса үҙ структураһын һаҡлай һәм Евразия металлургия усаҡтарының үҙәк системаһы булып ҡала.

Һуңғы бронза быуатының башы булып б. э. т. III һәм II меңйыллыҡтар сигендә Циркумпонтий металлургия провинцияһының тарҡалыуы һәм Циркумпонтий металлургия провинцияһының үҙәк усаҡтарында ғәмәлдә булған тау-мәғдән етештереүенең (производство) мөһим һыҙаттарын төрлө дәрәжәлә сағылдырыусы яңы металлургия провинцияларының тотош сылбыры формалашыуы торған.

Һуңғы бронза быуатының металлургия провинциялары араһында Циркумпонтий металлургия провинцияһының традицияларын мираҫ итеп алған Евразия дала металлургия провинцияһы (8 млн км²-ға тиклем) иң ҙуры булған^[2]. Көньяҡтан уға майҙаны буйынса бәләкәй, әммә изделие формаларының айырыуса байлығы һәм төрлөлөгө, шулай уҡ иретмәләренең характеры менән айырылып торған Кавказ металлургия провинцияһы^[3] һәм Иран-Афған металлургия провинцияһы сиктәш булған^[4]. Саян-Алтайҙан Һинд-Ҡытайға тиклем формалашыу характеры буйынса ҡатмарлы Көнсығыш Азия металлургия провинцияһының етештереү үҙәктәре таралған^[5]. Төньяҡ Балҡандан Европаның Атлантик океан ярына тиклем йәйелгән Европа металлургия провинцияһының юғары сифатлы эшләнмәләренең төрлө формалары башлыса бай һәм күп һанлы ҡаҙылмаларҙа тупланған^[6]. Көньяҡтан уға Европа металлургия провинцияһынан етештереү алымдары һәм эшләнмәләрҙең формалары менән байтаҡҡа айырылған Урта диңгеҙ металлургия провинцияһы сиктәш булған.

Б. э. т. XIII—XII быуаттарҙа бронза быуаты һәләкәт кисерә: Атлантик океандан алып Тымыҡ океанға тиклем бөтә киңлектә — бер нисә йөҙ йыллыҡтар дауамында — б. э. т. X—VIII быуатҡа тиклем мәҙәниәттәр үҙгәрә һәм тарҡала, халыҡтарҙың ҙур күсенеүе бара. Иртә тимер быуатына күсеү башлана^[7]. Бронза быуаты ҡалдыҡтарының күпселеге кельт территорияһында (Атлантик Европа) оҙағыраҡ һаҡланды.

Ҡурған фаразы элек Ҡара диңгеҙ буйы далаларында урынлашҡан бер бөтөн булған прото-һинд-европа берлегенең һуңғы бронза осорона тарҡала барған ваҡытына алып килә. Төрлө һинд-европа телдәрендә бронзаны билдәләү бер тамырҙан сыҡҡан. Мария Гимбутас һәм уның менән бер ҡарашта тороусылар иртә бронза быуатының катакомба (соҡор) мәҙәниәтен прото-һинд-европа осорона индерә^[8] и ямная^[9][10].

Б. э. т. II мең йыллыҡ башына һинд-европа ҡәбиләләренең көнсығышҡа һәм көнбайышҡа таралыуы башлана. Һинд-ирандар менән бәйле тип ҡаралған Андрон мәҙәниәте Үҙәк Евразияның киң арауығын биләй (ҡара: Һынташты, Арҡайым)^[11]. Һинд-европалыларҙың таралыу уңыштарының дәлиле — тәгәрмәсле һуғыш арбаларына һәм ҡылысҡа эйә булыуы.

Көньяҡ Себерҙәге бронза быуаты мәҙәниәттәре көнбайыштан европеоид килеүселәрҙең — беренсе сиратта, Ҡарасуҡ мәҙәниәте һәм Тагар мәҙәниәте йоғонтоһо менән билдәләнә^[5]. Меңәр километрға һуҙылған территорияла (Сеймин-турбин феномены) оҡшаш ҡоралдар табыуҙы археологтар, б. э. т. XVI быуаттан башлап, Евразия урман һыҙаты ерле халыҡтары өҫтөнән ҡайһылыр бик хәрәкәтсән дружина элитаһы хакимлыҡ иткәнлеге менән аңлата^[12].

Яҡын Көнсығыта өс осорға түбәндәге ваҡыт билдәләмәһе тап килә (даталар бик яҡынса ғына):

• РБВ — Иртә бронза быуаты (б. э. т. 3500—2000 йй.)
• СБВ — Урта бронза быуаты (б. э. т. 2000—1600 йй.)
• ПБВ — Һуңғы бронза быуаты (б. э. т. 1600—1200 йй.)

Һәр төп осор ҡыҫҡараҡ ярым категорияларға: мәҫәлән, РБВ I, РБВ II, СБВ IIa һ. б. бүленеүе мөмкин.

Яҡын Көнсығышта Бронза быуаты Анатолиянан (хәҙерге Төркиә) башланған. Анатолий ҡалҡыулығы тауҙарында баҡыр һәм ҡурғаштың бай ятҡылыҡтары булған. Баҡыр шулай уҡ Кипрҙа, Боронғо Мысырҙа, Израилдә, Әрмән ҡалҡыулығында^[13], Иранда^[14] һәм Фарсы ҡултығы тирәләй табылған. Ғәҙәттә баҡыр мышьяк менән ҡатнаштырылған, һәм төбәктә баҡырға үҫә барған һайын Анатолиянан килгән сауҙа маршруттары барлыҡҡа килә. Шулай уҡ диңгеҙ маршруттары менән баҡыр Боронғо Мысырға һәм Боронғо Месопотамияға килтерелгән (импорт).

Иртә бронза быуатына урбанизация, ҡала-дәүләттәр, шулай уҡ яҙма барлыҡҡа килеүе хас (Урук, б. э. т. IV мең йыллыҡ). Урта бронза быуатында төбәктә көстәрҙең мөһим таралып урынлашыуы (аморейҙар, хеттар, хурриттар, гиксостар, ихтимал, израильтяндар) барған.

Һуңғы бронза быуатына төбәктең ҡеүәтле дәүләттәренең һәм уларҙың вассалдарының (Боронғо Мысыр, Ассирия, Бабилон, хеттар, митаннийлылар) көнәркәшлеге хас. Баҡыр мөһим роль уйнаған Эгей мәҙәниәте (ахейҙар) менән киң бәйләнештәр урынлаштырылған. Яҡын Көнсығышта Бронза быуаты профессионалдар даирәләрендә бронза коллапсы тип аталған тарихи күренеш менән тамамлана. Был күренеш бөтә Көнсығыш Урта диңгеҙ буйы һәм Яҡын Көнсығышта сағылыш тапҡан.

Тимер Яҡын Көнсығышта, шулай уҡ Анатолияла, Һуңғы бронза быуатында барлыҡҡа килә. Тимер быуаттың алмашҡа килеүе металлургия өлкәһендәге алға китеш менән түгел, дөрөҫөрәге, сәйәси мотивтар менән билдәләнә.

Боронғо яҡын көнсығыш Бронза быуатын түбәндәгесә бүлеү мөмкин:

Бронза быуатында Европаға һинд-европалыларҙың үтеп инеүе Иҫке Европаның күп быуатлы үҫешен тамамлаған. Европала бронза быуатының төп мәҙәниәттәре — Унетице мәҙәниәте, Ерләү урналары яландары мәҙәниәте, Террамар мәҙәниәте, Лужицк мәҙәниәте, Белогрудов мәҙәниәте.

Б. э. т. XVII—XVI быуаттарҙа барлыҡҡа килгән беренсе ахей батшалыҡтары — Микен, Тиринф, Пилос — Крит менән тығыҙ мәҙәни һәм сауҙа бәйләнештәре булдырған, микен мәҙәниәтенең миной цивилизацияһынан күп нимә үҙләштергәне культ йолаларында, донъяуи тормошта, художество һәйкәлдәрендә сағылыш тапҡан. Һис шикһеҙ, критлыларҙан суднолар төҙөү сәнғәтен үҙләштергәндәр.

Б. э. т. XV—XIII быуаттарҙа ахейҙар Крит һәм Кикладыны яулаған, колонизировали многие острова в Эгей диңгеҙенең күп кенә утрауҙарын колониялаштырған, Греция территорияһы эсендә һуңғараҡ атаҡлы антик ҡала-дәүләттәренә — Коринф, Афина, Дельф, Фива — әйләнгән күп кенә ауылдарға нигеҙ һалды. Был осор микен цивилизацияһының сәскә атыу ваҡыты тип иҫәпләнә.

Эгей цивилизацияһы ҙур сауҙа селтәре урынлаштырған. Был селтәр Кипрға ҡурғаш һәм ағас күмере индергән (импорт), һәм унда ҡурғаш менән баҡыр иретелеп,бронза етештерелгән. Бронза Урта диңгеҙ буйында ғына түгел, унан ситтә лә бик күп талап ителгән. Баҡырҙың ҡайһы бер өлгөләренә изотоп анализ уның хатта Британия кеүек йыраҡтағы өлкәнән килтерелгәнлеген күрһәтте. Ул осорҙа навигация тигән һөнәр иң киң үҫеш алған. Ул ваҡытҡа навигация яҡынса б. э. 1750 йылына ла өлгәшеп етмәҫлек кимәлгә еткән булған. Мәҫәлән, Эгей диңгеҙе диңгеҙселәре оҙонлоҡто (долгота) билдәләй белгән. Күрәһең, үҙәге Кносста урынлашҡан миной цивилизацияһы был сауҙаны координациялаған һәм һаҡлаған.

Һинд субконтинентында Бронза быуаты б. э. т. XXXIV быуатта, Һинд йылғаһы үҙәне цивилизацияһы барлыҡҡа килгәндә башланған. Археологик ҡаҙыныуҙар күрһәткәнсә, Хараппа халҡы баҡыр, бронза, ҡурғаш һәм аҡ ҡурғаш менән таныш булған һәм уларҙы эшкәртеүҙең һәм алыуҙың яңы методтарын эшләгән. Һинд һәм Месопотамия мәҙәниәттәре аралығында маргиан цивилизацияһы торған.

Ҡытайҙағы бронза быуатын ниндәй ваҡыт сиктәренә ҡуйыу буйынса тарихсыларҙың фекере айырыла. Башлыса проблема терминдың үҙендә тора: ул башта таш хеҙмәт ҡоралдарын бронза ҡоралдары алмаштырған һәм артабан бронза эш ҡоралдарын тимер эшләнмәләр ҡыҫырыҡлаған тарихи осорҙо билдәләү өсөн тәғәйенләнгән — йәғни яңы материалды ҡулланыу автоматик рәүештә элеккеһенең иҫкереүен аңлата. Ҡытайға ҡулланғанда, осорҙоң аныҡ сиктәрен билдәләргә маташыу шуның менән ҡатмарлаша: тимер иретеү технологияһының барлыҡҡа килеүе бронза ҡоралдарын ҡулланыуға күрәләтә йоғонто яһамаған: улар тимер ҡоралдар йәнәшә ҡулланышта ҡалған. Бронза эшләнмәләрҙең иң иртә табылғаны Мацзяяо мәҙәниәтенә ҡарай (б. э. т. 3100 — 2700 йылдар); ошо осорҙан йәмғиәт яйлап бронза быуатына юл ала^[15][16].

Ҡытай бронза металлургияһы башланыуы Эрлитоу мәҙәниәте менән ассоциялаша. Ҡайһы бер тарихсылар шуға ярашлы тарихи осорҙо Шан династияһына индерергә була тиҙәр, ҡайһылары унан иртәрәк Ся династияһы тураһында һүҙ йөрөтөр кәрәк тиҙәр^[17]. Үҙ сиратында, АҠШ Сәнғәт милли галереяһы белгестәре Ҡытайҙағы бронза быуатын б. э. т. 2000 һәм 771 йылдар менән билдәләйҙәр һәм Эрлитоу мәҙәниәте менән, ә кинәт тамамланыуын — Көнбайыш Чжоу династияһының тамамланыуы менән бәйләйҙәр^[18]. Бындай трактовка ваҡыт сиктәрен аныҡлығын тәьмин итә, әммә бронзаның ҡытай металлургияһы һәм дөйөм мәҙәниәткә бронзаның мөһимлеген һәм актуаллеген һаҡлауҙы етерлек дәрәжәлә иҫәпкә алмайҙар.

Килтерелгән даталар, мәҫәлән, Боронғо Месопотамияла бронза асылыу дәүере менән сағыштырғанда, һуңғыраҡ осорҙа булғанлыҡтан, күп кенә тикшеренеүселәр был ил халҡы тейешле технологияларҙы үҙ аллы эшләмәгән, ә Ҡытайҙан индергән, тип фаразларға нигеҙ бар тиҙәр. Башҡа ғалимдар, киреһенсә, ҡытай бронза металлургияһы, сит йоғонтоһо факторынан башҡа, автономлы формалашҡан^[19][20]. Үҙләштерелеү тураһындағы фекер яҡлылар, атап әйткәндә, тарим мумияларын асыуға һылтана һәм, улар фекеренсә, был технологияларҙың көнбайыштан үҙләштерелеүен дәлилләй^[21].

Ҡытай территорияһында тимер осоро Чжоу династияһы заманы менән ассоциациялаша, әммә уны ҡулланыу масштаб минималь дәрәжәлә. Б. э. т. VI быуат менән билдәләнгән ҡытай әҙәбиәте тимер иретеү буйынса ғилем булғанлығын күрһәтә, һәм бронза шул ваҡыттан уҡ археологик һәм тарихи тикшеренеүҙәр һөҙөмтәһендә әһәмиәтле урын биләгән^[22]. Тарихсы Уильям Чарльз Уайт, Чжоу династияһы хакимлығы тамаланғанға тиклем (б. э. т. 256 йыл) бронзаны тимер ҡыҫырыҡлап сығармаған тип раҫлай, һәм Хань династияһы (б. э. т. 221 йыл) хакимлығы башланғанға тиклем металл һауыттар араһында бронза эшләнмәләре күпселекте тәшкил иткән ^[23].

Ҡытай бронза артефакттары, ҡағиҙә булараҡ, йә утилитар-ҡулланма йүнәлешле (һөңгө башаҡтары, уймыр бысаҡтары (лезвия тесел һ. б.), йә боронғо ҡытай ритуаль кәрәк-яраҡтарынан (утварь) — ентекләберәк эшләнгән көнкүреш предметтары өлгөләренән (һауыттар, эш инструменттары, ҡоралдар һ. б.) тора. Миҫалға «Дин ҡорбанлыҡ өсаяғы»н килтерергә мөмкин, һәм теге йәки был айырымлыҡтар менән һыҙатланған башҡа үҙенсәлекле формалар ҙа булған. Беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған боронғо ҡытай ритуаль монаяты, ғәҙәттә йыш осраҡта таоте (йәнлектәр һәм иблис томшоҡтарын һүрәтләү) мотивында, шулай уҡ төрлө абстракт символдар менән бай биҙәлгән^[24]. Шулай уҡ боронғо ҡытай яҙмаһының һаҡланып ҡалған төп тупламдары күп эре эшләнмәләрҙә уҡыла; улар ярҙамында тарихсылар һәм археологтар Ҡытай тарихының, бигерәк тә Чжоу династияһы дауамында (б. э. т. 1046—256 йыл) ағымын күҙәтәләр.

Атап әйткәндә, Көнбайыш Чжоуҙың бронза монаяты төрлө рангтағы йә йәмғиәттә урын тотҡан авторҙарҙың һаҡланған текстарында тасуирланмаған тарихтың киң пласын «документлай». Ҡулъяҙмаларға ҡарағанда, бронзалағы яҙыуҙарҙың һаҡланыу ихтималлығы бәхәсһеҙ. Был яҙмалар, ҡағиҙә булараҡ, дүрт төп өлөшкә бүленә: датаға һәм ваҡиғалар урынына йүнәлтеү, кәүҙәләндерелгән мажараларҙың атамаһы, һөнәрсегә эшләнмәһе алмашына бирелгән тауарҙар исемлеге, һәм бағышлау. Был һауыттар тәьмин иткән сағыштырма терәк нөктәләре тарихсыларға Көнбайыш Чжоу сиктәрендә айырым осорҙар менән ассоциялаштырырға, тимәк, эшләнмәләрҙең эволюцияһын ғына түгел, ә уларҙа тасуирланған ваҡиғаларҙы ла күҙәтеү мөмкинлеген бирә^[25].

Банчиангта (Таиланд) б. э. т. 2100 йылғы бронза артефакттары табылған^[26].

Донгшон мәҙәниәтендә бронза барабандары киң ҡулланылған. Улар яҡынса б. э. т. 600 йылдан алып б. э. т. өсөнсө йөҙ йыллыҡҡа тиклем етештерелгән. Был мәҙәниәт Вьетнамдың төньяғында Красный йылғаһына яҡын өлкәләрҙә урынлашҡан ^[27][28], әммә барабандар Индонезиянан көньяҡ Ҡытайға тиклем арҡыры йәйелгән өлкәлә лә табылған.

Көньяҡ Америкала мышьяклы бронзанан етештерелгән эшләнмәләр мочика мәҙәниәтенә ҡарай (б. э. I мең йыллығы уртаһы, төньяҡ Перу). Тиуанако һәм Уари мәҙәниәттәре классик аҡ ҡурғашлы бронза етештергән. Инктар дәүләте Тауантинсуйу үҫешкән бронза быуаты дәүләте тип иҫәпләнә ала.

Берәмек бронза предметтары табылдыҡтары (көньяҡ америка сығышлы булыуы ихтимал) Мексиканың көбайышында эшләнгән. Дөйөм алғанда, «бронза быуаты» термины Месоамерика мәҙәниәттәренә ҡулланылмай (ҡара: месоамерика хронологияһы).

Боронғо Мысыр һәм төньяҡ-көнсығыш Африканың күп кенә күрше мәҙәниәттәре (мәҫәлән, Нубия) бронза быуаты тарихында мөһим роль уйнаған. Төньяҡ Африкаға бронза быуатының европа мәҙәниәттәре (мәҫәлән, Мароккола ҡыңғырауға оҡшаған кубоктар мәҙәниәте эҙҙәре табылған) үтеп ингән, металлургия унда фәҡәт Финикия тарафынан колониялаштырылыу осоронда, б. э. т. яҡынса 1100 йылда, ә Африка территорияһының башҡа өлөшөндә металлургия ла һуңыраҡ таралған, әммә унда шундуҡ тимер быуат башланған^[29].

Бронза осоронда монументаль архитектура өҫтөнлөклө әһәмиәткә эйә, һәм уның килеп сығыуы дини ҡараштар үҫеше, ата-бабалар һәм тәбиғәт культы, йәғни йәмғиәттең рухи күҙаллауы менән бәйле. Мегалитик ҡоролмалар бөтә тәүтормош общинаһы тырышлығы менән күтәрелгән һәм ырыуҙың берҙәмлеген аңлатҡан.

• Таш быуат
• Энеолит (баҡыр-таш быуат)
• Бронза быуаты һәләкәте
• Тимер быуат

• Бронзовый век. Европа без границ. Четвертое - первое тысячелетия до н. э. = Bronzezeit. Europa ohne Grenzen. 4.-1. Jahrtausend v. Chr. : каталог выставки / Гос. Эрмитаж, Гос. музеи Берлина Прусское культурное наследие [и др. ; науч. ред. Ю. Ю. Пиотровский]. — СПб.: Чистый лист, 2013. — 646 с. — ISBN 978-5-90152-838-9.
• Черных Е. Н., Авилова Л. И., Орловская Л. Б. Металлургические провинции и радиоуглеродная хронология. М., 2000.
• Черных Е. Н., Кузьминых С. В. Древняя металлургия Северной Евразии (сейминско-турбинский феномен). М., 1989.
• A.F. Harding. European Societies in the Bronze Age. Camb., 2000.
• Chernykh E.N. Ancient Metallurgy in the USSR. The Early Metal Age. Cambridge, 1992.
• Metallurgy in Ancient Eastern Eurasia from the Urals to the Yellow River. Linduff (ed.). K., The Edwin Mellen Press, Ltd. 2004.
• The Bronze Age Civilization in Central Asia. Armonk. Kohl F.L. (ed.). N.Y., 1981.

• Статьи по культурам эпохи энеолита и бронзы

Ҡалып:Бронзовый век Евразии