علم اوچون قایناغا باخین

{{سئچیلمیش مقاله}}
{{ایشتیباه اولماسین|بیلیک}}
[[File:Tycho instrument sextant mounting 19.jpg|thumb|left|300px|آسترونومی علمی‌نین آیارلاریندان]]
'''بیلیم''' یا '''علم،''' ایدراکێن بیر فورماسی اولماقلا، طبیعت‌ین اؤیرنیلمه‌سی، جمعیتین و تفکۆرۆن اینکیشافی اۆچون یارادیلان [[بیلیک]]لر سیستمی‌دیر. علمین ايجتماعی وظیفه‌سی اینسانلارا طبیعت، جمعیت حاقێندا دقیق، دوُروُست بیلیکلر آشێلاماق، اونلاردا علمی دونیاگؤروشو فورمالاشدێرماق و هرطرفلی، کامیل شخصیت یئتیشدیرمک‌دیر.<ref>AZƏRBAYCAN ETNOQRAFİYASI" Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu، Şərq-Qərb, Bakı, 2007, səh. 212.
</ref><ref>Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, IV c., səh. 40.</ref>

== علم ندیر؟ ==
بیلیم و یا علم،<ref>[http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime=ilim "İlim". ''TDK Güncel Türkçe Sözlük''. Türk Dil Kurumu.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090105140806/http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime=ilim |date=2009-01-05 }} URL erişim tarihi: 19 may 2008.</ref> فیزیکی و طبیعی کایناتین قوُروُلوُشوُنوُن و داورانیشلارینین تجرۆبه و مۆشاهیده‌لر واسیطه‌سیله سیستملی بیر شکیلده آراشدێرێلماسێنی ده ایحاطه ائدن اینتللکتوال (ذهنی) و پراکتیک (عملی) ایشلر بۆتۆنۆ.<ref>"science." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.</ref> علم؛ سبب، ماراق و مقصد بسله‌یه‌ن بیر فاکت اولاراق گۆنۆمۆزه قدر بیر چوخ آلت دالا (خولا-بؤلۆمه) بؤلۆنموش، اینسانلارین داها یاخشی حیات شرطلرینه قووۇشماسینا، وار اولمایان فاکتلاری تاپماسینا و یئنی شئیلر اؤیرنمه‌سینه اؤن آیاق اوْلموشدور. بوتون علم ساحه‌لری کایناتین بیر حیصه‌سینی اؤزونه مؤوضوع اولاراق سئچیر، تجرۆبی اۇصۇللارا و حقیقته سؤیکنه‌رک قانوُنلار چیخارماغا چالیشیر.<ref>[http://www.tdkterim.gov.tr/?kelime=bilim&kategori=terim&hng=md. ''TDKBilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü''. Türk Dil Kurumu.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110915023818/http://www.tdkterim.gov.tr/?kelime=bilim&kategori=terim&hng=md. |date=2011-09-15 }} URL daxil edilmə tarixi: 16 Ekim 2010.</ref> علم؛ تمللری سنت طرفیندن آتیلمیش، هر مرحله‌ده سنت و یارادیجیلیقلا بسلنه‌رک اینسانلارین حیات شراییطینی یاخشیلاشدیرماق اۆچون ائدیلن ایشلرین بوتونودور. [[آلبرت آینشتاین|آینشتاین]] علمی، هر جور نیظامدان محروم دویغو معلوماتلاری ایله نیظاملی دوشونجه‌لر آراسیندا اویغونلوق تامین ائتمک چالیشماسی،<ref>Albert Einstein 'The Fundamentals of Theoritical Physics' Science 91-1940</ref> برتراند راسل ایسه موشاهیده و موشاهیده‌یه سؤیکه‌نن عقل ایجرا ائتمه یولو ایله دونیایا باغلی فاکتلاری بیر-بیرینه باغلایان قانونلاری تاپما چالیشماسی <ref>Bertrand Russell 'Religion and Science'</ref> اولاراق تعریف‌له ییر.

[[File:Magnet 4.jpg|thumb|275px|left| مایع نیتروژن(نیتروژن) سویودولموش یوکسک-ایستیلی سوپرالتکه‌نین (ابررسانا) اوزرینده آسیلی دایانان بیر ماقنیت (مغناطیس).]]

یوزایللردیر اینسان اوغلونون یئر اوزون‌ده‌کی حیاتا موحیطینه ائشیتدیگی ماراق، حیات سویه‌سی‌نین یوکسلده‌جک بیر فعالیته بورونمه‌یه باشلادی. عادی کیمی گؤرونن حادیثه‌لری آنلاما چالیشماسی، اصلینده دونیانین گیزلملرله دولو بیر یئر اوْلدوغونو و بونلاری حلل ائتمک لازیم اوْلدوغو گئرچه‌گینی دوغورموشدور. عنعنوی (عومومو) علم یالنیز آنلاماغا و حلل ائتمه‌یه احتیاج حیس ائتسه‌ده، ایره‌لی صفحه‌لره بؤلونن علم نؤوعلری یالنیز حلل ائتمه‌یی دئییل حللدن کانار ایره‌لی‌له‌مه‌یی ده ایحاته ائدر. کئچمیشه باخیلدیغیندا ان اهمیتلی ساییلان علم بوداقلارین‌دان بعضیلری ریاضیات، هندسه، گؤی علمی ([[آسترونومی]]) و طیب‌دیر. چوْخ موختلیف ریاضی تحلیل ائتمه سیستملری‌نین اینکیشاف ائتدیریلدیگی ایلک زامانلاردان بۇ یانا هله‌ده یئنی دوْستورلار (فورموللار)، سیستملر، قایدالار گلیشدیریلمکده‌دیر (توسعه‌ده‌دیر) کی، بۇ دا علمین داواملی‌لیغینا بیر نومونه‌دیر.

علمی قانونلار علمین ایمتیناع المنتلری اولسادا، هله‌ده بیر چوْخ علمی قانونون دوغرولوغو موذاکیره ائدیلر سویه‌ده‌دیر. علم تجروبه‌یه چوْخ اهمیت وئرر و علمی اوصول تجروبه‌یه اساسلانیر. بۇ مرحله، ایشلنن مؤوضوعنو داها ایناندیریجی ائتمه‌نین یانیندا معین بیر چرچیوه‌یه اوتوردور. یالنیز کاغیذ اوزرینده بیر کورامکن قانونیاشابیلیر و تمل داش خوصوصیتینه بورونه بیلیر. علمین سونسوز بیر مدت ایچینده دؤییشمه‌سی یادسیناماز بیر وضعیت‌دیر. زامان ایچینده آلت بوداقلارا بؤلونن علم عددی و سوسیال ساحه‌لرده آیری مؤوضوعلارا بورونموش؛ لاکین خوصوصییت باخیمیندان عئینی مقصده خیدمت ائتمه‌یه داوام ائتدیرمیشدیر.

طبیعت، جمعیت و اینسان تفکورو حاقیندا اوبیئکتیو، سیستملی و اسالاندیریلمیش بیلیکلرین الده ائدیلمه‌سینه، دقیقلشدیریلمه‌سینه و یاییلماسینا یؤنلمیش اینسان فعالیت نؤعو. بۇ فعالیتین اساسینی علمی فاکتلارین توپلانماسی، اونلارین داییمن یئنی‌لنمه‌سی و سیستملشدیریلمه‌سی،تنقیدی آنالیزی و بۇ اساسدا علمی بیلیکلرین توپلانماسیدیر. علم تکجه موشاهیده ائدیلن طبیعت و ایجتیماعی حاللارینی تصویر ائتمیر، هم ده اونلارین علاقه‌لی‌لیگینی تاپیر و نتیجه‌نی معین ائده بیلیر.

هر هانسی بیر علم حاقیندا تصور بۇ علمین اوبیئکتینی، پردمتینی، متودونو و پرینسیپینی اؤیرنمک‌دن باشلاییر.

علم آشاغی‌داکی شرط و درک ائتمه کومپوننتلرینی اؤزونده بیرلشدیریر:
* علمی امه‌یین بؤلونمه‌سی و بیرلیکلری‌نین یارانماسی
* علمی موسیسه‌لر،سیناق و لابوراتور آوادان‌لیقلاری
* علمی-تدقیقات ایشلری‌نین متودلاری
* درک ائتمه و کاتقوریا آپاراتی
* علمی اینفورماسیا سیستمی
* اول‌دن توپالنمیش بوتون بیلیکلر مجموعه‌سی.

علم یاراندیغی گوندن اینسانلارین امک محصولدارلیغی‌نین آرتیریلماسی و بونون سایه‌سینده اونون ریفاهی‌نین یاخشیلاشدیریلماسینا خیدمت ائتمیشدیر. علم‌ایله مشغول اوْلان شخصلره "عالیم" دئییلیر. اونلار اینسانلارین آراسیندان اؤز باجاریغی، ساوادی و دوشونجه‌سی ایله فرق‌لننلردیر.

== علم تاریخی ==
علم موعاصیر حالدا XVI-XVII (اون آلتی-اون یئددی) عصرلردن فورمالاشماغا باشلاییب. تاریخی اینکیشافیندا او تکنیک و تکنولوژی چرچیوه‌سین‌دن شیخاراق جمعیتین اینکیشافینا جیددی تاثیر ائدن فاکتورا چئوریلدی. XVII (اون یئددی) عصردن باشلایاراق علمی فعالیت هر ۱۰-۱۵ ایله ایکی دفعه آرتیر (کشفلرین سایی، علمی اینفورماسیالار، علمی ایشچیلرین سایی)<ref>[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00051/57700.htm "Наука"]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
=== اسكی چاغلاردا علم ===

علمین یازیدان داها اول اورتایا چیخدیغی بیلینمکده‌دیر.<ref name="britannica">"history of science." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 09 Haziran 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/528771/history-of-science>.</ref> بۇ سببله، خوصوصیله آنتیک چاغلارداکی علمی کشف، فیکیر و کشفلری آراشدیرماقدا آرخولوژیانین (باستان شناسی) اهمیتلی بیر یئری واردیر. مثلاً آرخولوژی موختلیف کشفلرین آراشدیریلماسی سوْنراکی تاریخ چاغلارداکی ایلک اینسانلارین موختلیف موشاهیده‌لر ائتدیگی معین اوْلونموشدور؛ مثلاً مؤوسوملری (فصللری) تعقیب ائتمیشلر. آفریقادا اوْلان و ائ.ا ۳۵۰۰۰ ایله م.اؤ. ۲۰۰۰۰ <ref>[http://www.math.buffalo.edu/mad/Ancient-Africa/ishango.html An old mathematical object.] (Eski bir matematik nesnesi.) URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref> ایل‌لری منشألی موختلیف تاپینتیلار، زامانی اؤلچمه‌یه داییر موختلیف سیناقلارین ایزلرینی داشیییرلار.<ref>[http://etopia.sintlucas.be/3.14/Ishango_meeting/Mathematics_Africa.pdf Mathematics in (central) Africa before colonization.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120207040200/http://etopia.sintlucas.be/3.14/Ishango_meeting/Mathematics_Africa.pdf |date=2012-02-07 }} (Kolonizasyon öncesi Afrika'da Matematik.) URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref>

بونونلا بیرلیکده تکنولوژی اینکیشافین یانیندا علمی فعالیتلرین خوصوصیله م.اؤ. ۲۵۰۰-جی ایلده سیخلاشدیغی و تعجیل قازاندیغی معین ائدیلمیشدیر.<ref name="britannica"/> بونون خوصوصیله آرخیتکتورا (معماری) بیر چوْخ نومونه‌سی بۇ گون ده گؤروله بیلر؛ استون هنج کیمی بؤیوک ایستروکتورلار (سازه‌لر) معین علمی و تکنولوژی اینکیشاف، خوصوصیله ده موختلیف اینکیشاف ائتمیش ریاضیات معلوماتلاری اولمادان ائدیله بیلمزعابیده‌لری <ref name="britannica"/>. مثلاً بۇ دؤوردکی چوخو ایستروکتورلار هئچ اولماسا پیفاگور قایداسی اولمادان ائدیله ایستروکتوردور، بونا و بنزری دیگر تاپینتیلارا اساس‌لاناراق، پیفاگور قایداسی‌نین (نظریه فیثاغورث) پیفاگوردان مین‌لرله ایل اول اینسانلار طرفیندن بیلیندیگی معین ائدیلمیشدیر.<ref name="britannica"/> نئجه‌کی آنتیک میصیرلیلر کیمی بیر چوْخ خالق‌دان چوْخ ائرکن تاریخ‌لرده ریاضی تدبیرلر گؤرولمک‌ده‌دیر. آنتیک میصیرلیلر م.اؤ. ۴۲۰۰-جی ایلده ۳۶۵ گونده‌لیک بیر تقویم چیخارمیش اوْلدوقلاری کیمی، م.اؤ. ۳۱۰۰-جی ایلین تاریخ‌لی بیر گورزه عددی اولاراق میلیونلاری ایفاده ائتمک اۆچون بیر سیستمین ایستیفاده ائدیلدیگی گؤرولموشدور.<ref>[http://www.math.buffalo.edu/mad/Ancient-Africa/mad_ancient_egypt.html The Mathematics of Ancient Egypt.] (Antik Mısır Matematiği.) URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref> آنتیک مسوپوتامیادا (بین‌النهرین) ریاضی فعالیت و اینکیشافین وارلیغی، آرخولوژی آراشدیرمالارجا الده ائدیلن گیل لؤوحه‌لر کؤمه‌یی‌له بیلینمکده‌دیر.<ref name="mat">"mathematics." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 11 Temmuz 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/369194/mathematics>.</ref> مسوپوتامیادا زامان ایچینده ایقتدارا گلن فرقلی کراللیقلارین آز قالا هامی‌سین‌دان ریاضی فعالیتین تاپینتیلاری قالمیش‌دیر؛ م.اؤ. ۳. مین‌ایللیکدن سومئرلره عاید، م.اؤ. ۲. مین‌ایللیکدن آکاد و بابیل‌لیلر عایید، م.اؤ. ۱. مین‌ایلدن‌سه آسورلولارا عاید.<ref name="mat"/> بونلارا علاوه اولاراق داها سوْنرا بؤلگه‌ده حاکمیت قوران فارسلارا عاید م.اؤ. ۶. عصردن ۴. عصره قدرکی ��یر تاریخه عایید تاپینتیلار دا مؤوجوددور.<ref name="mat"/> مسوپوتامیاداکی ریاضی فعالیتلر چوْخ موختلیفدیر و پراکتیک پروبلملرین کانارینادا سیخلیقلا کئچمیشدیر؛ خطی و ایکینجی درجه‌دن تنلیکلرین (معادلات) حللینی ائحتیوا ائدن جبر ایشلری ایله موختلیف سایی قایداسینا داییر ایشلر گؤرولموشدور.<ref name="mat"/> بونلارا علاوه اولاراق بۇ توْرپاقلارداکی فرقلی کراللیقلار طرفیندن زامان ایچینده عدد سیستمی اوْلدوقجا اینکیشاف ائتدیریلمیش‌دیر. سومئرلیلر، آنتیک میصیرلیلرین ایستیفاده ائتدیگینه بنزر اونلوق اکلی بیر سایی سیستمی‌نین تمللرینی آتمیشلار و ایستیفاده.<ref name="mat"/> بۇ سیستم داها سوْنراکی دؤورلرده فرقلی ایقتیدارلار طرفیندن یارادیلیب، بابیل‌لیلرجه ۶۰ اساسلی بیر سیستمه چاتیلمیش‌دیر.<ref name="mat"/>
[[File:Ebers7766.jpg|thumb|240px|left| ائبئرس پاپیروسو (تخمیناً م.اؤ. ۱۵۵۰) آنتیک میصیرده‌کی طیبی تطبیقلر و معلوماتلاری ائحتیوا ائدن بیر پاپیروستور. پاپیروسته شیشلرین (تومورلارین) و آبسه‌لری جراحی موعالیجه‌سین‌دن، دئپرئسسیا (افسردگی) و دری خسته‌لیکلرینه قدر چوْخ موختلیف طیبی مؤوضوعلارا توخونولموشدور.]]

م‌اؤ ۳. مین‌ایللیکدن هیند یاریماداسیندا ریاضیاتلا اوغراشیلدیغی و ریاضی حسابلارین ائدیلدیگی بیلینمکده‌دیر.<ref name="textIndia">[http://www.textbooksonline.tn.nic.in/Books/10/Maths-EM/CONTENTS.pdf "Preface". <span style="text-decoration:underline;">Mathematics text book – Standard X</span>. Department of School Education, Govt. of Tamil Nadu, India.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080920174446/http://www.textbooksonline.tn.nic.in/Books/10/Maths-EM/CONTENTS.pdf |date=2008-09-20 }} (Tamil Nadu Hükûmeti, Okul Eğitimi Departmanı, Matematik ders kitabı. Hindistan.) URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref> آیریجا بۇ ریاضی فعالیت بؤیوک نیسبت ده اؤلچمه جدول‌لری (مقیاس‌های اندازه‌گیری)، آغیرلیق و عومومو اولاراق اؤلچولر کیمی مؤوضوعلاری‌دا ائحتیوا ائتمک‌ده‌دیر.<ref name="sko">[http://www.mff.cuni.cz/veda/konference/wds/contents/pdf06/WDS06_101_m8_Sykorova.pdf Sykorova, I. "Ancient Indian Mathematics." <span style="text-decoration:underline;">WDS'06 Proceedings of Contributed Papers</span>. 2006.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070625181443/http://www.mff.cuni.cz/veda/konference/wds/contents/pdf06/WDS06_101_m8_Sykorova.pdf |date=2007-06-25 }} URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref> بۇ دؤوردکی ریاضی تدبیرلرین عومومو اولاراق آسترونومی ایله ده ایلیشیک اوْلدوغو قارشییا قویولموش‌دور.<ref name="textIndia"/>

نئجه کی دینی آچی‌لاردا ساخلایان، سیخلیقلا ریاضیات کیمی دیگر علم ساحه‌لری‌له بیرلیک ائدیلن آسترونومی ایشلری آنتیک چاغ‌دالاردا بؤیوک بیر اهمیت و یئر کسب ائدیر.<ref name="britannica"/> آستونومی‌له علاقه‌لی فئنومئن‌لرین ریاضی تظاهورلرینه آنتیک مسوپوتامیاداکی علمی فعالیتلرده راست گلینمکده‌دیر.<ref name="britannica"/> چینده تقویم‌سل احتیاج‌لارا جاواب وئره‌جک آسترونومی فعالیتلری اوْلدوغو کیمی، مسوپوتامیادا ریاضی اینکیشاف‌دان فایدالانیلاراق پلانئت‌لرین (گزگت‌لر، سیاره‌لر) دؤنگولرینی (چرخه‌لرینه)، مؤوقع‌لرینه داییر حسابلامالار گورولمكده‌ایدی.<ref name="britannica"/> ریاضی اینکیشاف‌دان آیری بیر شکیل‌ده آسترونومی ایشلری و آنلاییشی اوْرتا آمریکا مرکزلی مایا سیویلیزاسیاسیندا اؤزونه یئر تاپمیش‌دیر؛ خوصوصیله تقویم‌سل ایشلر و گونش و آی توتولمالاری‌نین حئسابلانماسی موهوم یئر توتموش‌دور.<ref name="britannica"/>

بونلارین خاریجین‌دکی علملرین ده کؤک‌لرینی آنتیک چاغ‌دا تاپماق مومکون‌دور. مثلاً بیولوژیا (زیست شناسی) سیویلیزاسیانین اینکیشافین‌دان چوْخ اول‌لر ایجتماعی معنادا اهمیتلی بیر رول آلمیش، خوصوصیله اکین‌چی‌لیک باخیمیندان چوْخ موختلیف حادیثه‌لر اوْلموش، اینسانلار بیر چوْخ حئیوانی ائوجیللشدیرمیشدیر (اهلی‌لشدیرمیشدیر).<ref name="britannica"/> بیتکی‌لرین آراشدیریلماسی نتیجه‌سینده بیر چوْخ شئی کشف ائدیلمیشدیر؛ مثلاً آرخولوژی تاپینتیلارین بابیل‌لیلرین خورما آغاجی‌نین ائشئی‌لی اورئدیغینی (نژاد جنسی) کشف ائتمیش، توزجوق‌لاری چاتیل اوْلدوقلارینی و توزجوق‌لاری دیشیل بیتکی‌لره کؤچوروله‌رک تؤرمه‌نین تامین ائدیله بیله‌جه‌یی‌نی ثبوت ائتمیشلر.<ref name="britannica"/> آنتیک چاغلاردا آیریجا بیولوژی‌له بیرلیکده اولاراق طیبی ایشلرده ائدیلمیش، چین، میصیر و هیند یاریم‌آداسین‌داکی موختلیف سیویلیزاسیالار فرقلی شفالی بیتکی‌لری معین طیبی و آناتومیک (تشریحی) پروبلملر اۆچون ایستیفاده، بۇ ایستیفاده‌لری‌نی زامان-زامان یازی‌لادا ایفاده ائتمیشلر.<ref name="biyo">"biology." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 11 Temmuz 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/66054/biology>.</ref> طیب‌ین ایله یاناشی، کیمیا، جوغرافیا و ژئولوژی (زمین‌شناسی) کیمی علملر ده خوصوصیله چین‌ده بؤیوک اؤلچوده اینکیشاف ائتمیشدیر.<ref name="britannica"/>

=== علم و فلسفه ===

ایلک چاغلارداکی فیلوسوف‌لارین دونیانی و اطرافی آنلاماغا چالیشماسی، ماراق دویغولاری، معین معیارلارین دوغولماسینا و بونلارین موختلیف ایدئولوژیلره چئوریلمه‌سینه گتیریب چیخارمیش‌دیر. علمین تمللری آتیلینجایا قدر، موذاکیره و تجروبه فاکتی اینسانلار طرفیندن یارادیلیب و بۇ بیر آختاریش حالینا چئوریلمیش‌دیر. ایلک دؤورلرده ديققت‌ه چارپان بیر فلسفه-علم آیری-سئچکی‌لیگی یوخ‌دور و بیر چوْخ بؤیوک علم آدامی عئینی زاماندا فیلوسوف‌دور. تجروبه‌نین و نتیجه‌نین کلیشه حالینا گلمه‌سی علمین آرتیق ایستنیله‌بیلیر سویيه‌یه گلمه‌سینی تامین ائتمیشدیر. 19. عصره قدر اینکیشاف ائدنن علم اصلینده اؤز ایچینده بیر دؤیوش وئرمیش، بیر چوْخ خوصوصی آراشدیرماچی، دوز منطیق‌له حرکت ائدن اوْرتا عصرلر لیدئرلرینه مغلوب اوْلموشدور. آریستونون فیزیکاسین‌دان فرقلی دوشونجه‌لره صاحب اوْلان گالیله اؤز زامانی‌نین علم آدام‌لاری‌لا ترس دوشمه‌یه باشلامیشدی. علم، تاریخی مۆدت ینده بۇ تیپ صحنه‌لره داوام‌لی شاهید اوْلموش، تجروبه و موشاهیده نتیجه‌سینده چؤکن قانونلارین یئرینی باشقالاری آلمیشدیر.

گئرچک و آکتیوین مقصدینی آراش‌دیران فلسفه سیستم‌لی دوشونمه‌یی طلب ائدیر. کلاسیک آنتیک چاغ فلسفه‌سی ایله باشلاییب، تالس <ref>[http://www.iep.utm.edu/t/thales.htm Thales of Miletos] Θαλής ο Μιλήσιος (Tales)</ref>، آناخیمنس (آناكسيماندر) <ref>[http://www.iep.utm.edu/a/anaximen.htm Anaximenes of Miletus] Άναξιμένης (Miletli Anaksimenes)</ref>، پیته‌اگوراس (فيثاغورث) <ref>[http://www.iep.utm.edu/p/pythagor.htm Pythagoras] Πυθαγόρας (Pisagor)</ref>، دئموکریت <ref>[http://www.utm.edu/research/iep/d/democrit.htm Democritus] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080509105518/http://www.utm.edu/research/iep/d/democrit.htm |date=2008-05-09 }} Δημόκριτος (Demokritos)</ref>، گورگیاس <ref>[http://www.iep.utm.edu/g/gorgias.htm Gorgias] Γοργίας</ref>,، امپدوکلس <ref>[http://www.iep.utm.edu/e/empedocl.htm Empedocles] Έμπεδοκλής (Empedokles)</ref>، هراکلیتوس <ref>[http://www.iep.utm.edu/h/heraclit.htm Heraclitus] Hράκλειτος (Heraklitos)</ref>، پارمانیدس <ref>[http://www.iep.utm.edu/p/parmenid.htm Parmenides] Παρμενίδης</ref>، سوقراط، پلوتینوس <ref>[http://www.iep.utm.edu/p/plotinus.htm Plotinus] Πλωτῖνος (Plotinos)</ref>، پلاتون (افلاطون) <ref>[http://www.iep.utm.edu/p/plato.htm Plato] Πλάτων (Platon)</ref> و آریستوتل (ارسطو) <ref>[http://www.iep.utm.edu/a/aristotl.htm Aristotle] Ἀριστοτέλης (Aristoteles)</ref> کیمی فیلوسوف‌لار، گئت-گئده اینکیشاف ائدن و فورمالاشان فلسفی سوال‌لارین فورمالاشماسینی تامین ائتمیشلر. دین مرکزلی اوْرتا عصرلر فلسفه‌سینده مسیحیتین اؤزونه بیر واسیطه‌سی کیمی ایستیفاده ائتدیگی فلسفه، تانری، معلومات، اینانج اکسنلرینده سیخ شکیل‌ده ایستیفاده ائدیلمیشدیر. ایشیقلانما چاغیندا ائدیلن فلسفه‌ده عقل اؤن پلانا چیخمیش‌دیر. دوشونجه سیستمین‌ده‌کی اساس فیکیر، اینسان آغلی‌نین ایشیقلاندیردیغی قطعی دوز دانیشان‌لارا و معلوماتا دوغرو ایره‌لی‌لمک‌دیر. کئچید دؤورو فلسفه‌سی کیمی تانینان اینتیباه فلسفه‌سی، علم‌ده و دوشونجه سیستمین‌دکی یئنی اینکیشاف‌لارین ایشتیراک ائتدیگی بیر دؤورو ایحاته ائدیر. یئنی‌دن دوغوش معناسینی وئرن اینتیباه، اوول‌کی چاغلاردان چوْخ فرقلی بیر دوشونجه سیستمینه کئچیدین کؤرپوسو مؤوقع‌سینده‌دیر.

علم و فلسفه‌نین آیریلماسی موعاصیر چاغا یاخینلاشارکن یاخشیجا بلیرگینلشمیش، بونونلا بیرلیکده فلسفه ایله علم تامامی‌له بیر-بیرین‌دن کوپمامیش و گرک عومومو اولاراق علمین فلسفه‌سی اوْلان علم فلسفه‌سی گرکسه علم ساحه‌لری‌نین بیر-بیر فلسفی جهت‌دن آراشدیریلدیغی فلسفه ساحه‌لری (مثلاً فیزیک فلسفه‌سی) وارلیغینی داوام ائتدیرمک‌ده و گرک علم گرکسه فلسفه ساحه‌لرینده اهمیتلی رول‌لار اویناییر.

=== علم ساحه‌لری‌نین اینکیشافی === 
==== آسترونومی و فیزیک ==== 
[[File:Astrolabe dsc03864.jpg|1569-جی ایلدن قالما بؤیوک بیر اوستورلاب. اوستورلابلار هم آسترونومی هم ده ناویگاسیون‌دان یوکسک‌لیک اؤلچمک اۆچون کوللانیلماکتایدی‌لار.|thumb|200px|left]]
[[File:Copernican heliocentrism.jpg| نیکولاس کوپرنیکین گونش مرکزلی مودئل‌ینی ایضاح ائتدیگی باشیاپیتی ده رئوولوتیونیبوس اوربیوم جوئلئستیوم‌دان اورتایا آتدیغی مودئلین بیر شکی‌لی|thumb|200px]]

گؤی علمی (آسترونومی)، علم ساحه‌لری آراسیندا ان کؤهنه اولان‌لاردان‌دیر و خوصوصیله آنتیک چاغدالاردا ان سیخ معنادا ایجرا ائدیلن، علملرین آناسی اولاراق گؤرولن بیر علم‌دیر. .<ref name="britannica"/> اینسانلارین سمایا اوْلان ماراغی، یوخاریدا آسیلی دایانان جیسیم‌لری آراشدیرماغا ایتمیش و تلسکوپون تاپیلماسی بۇ موشاهیده‌لر داها تأثیرلی بیر حال آلمیشدیر. بابیل حؤکم‌داری اولگوسال آسترونوم‌لارا نظرن یونان آسترونوم‌لاری، ریاضی دئتال‌لاری اؤزوم‌سه‌یه‌رک بۇ علمین اینکیشافیندا اساس نقطه‌لری مئیدانا گتیرمیش‌لر.

روما ایمپیراتورلوغونون حاکمیتی آلتین‌داکی میصیرده یاشامیش باتلامیوس (بطلمیوس) خوصوصیله آسترونومی تاریخی و عومومو اولاراق علم تاریخی باخیمیندان اهمیتلی بیر مؤوقع‌ه مالیک‌دیر. داها سوْنرالار ایسلام آسترونوم‌لاری طرفیندن ال-مئجیستی اولاراق خاطیرلاناجاق اوْلان هئ مئگالئ سینتاخیس یعنی "بؤیوک رندر" آدلی آسترونومی مؤوضوع‌لو اثری اوْرتا چاغ عرضینده عومومو کئچر قبول گؤرن آسترونومی اثری ایدی و یازی‌چی‌سی اولاراق باتلامیوس آز قالا میتی بیر ایستاتوسا گتیریلمیشدی. .<ref>S. C. McCluskey, ''Astronomies and Cultures in Early Medieval Europe'', Cambridge: Cambridge Univ. Pr. 1998, s. 20-21.</ref> باتلامیوسون کاینات مودئلی گئوسانتریک یعنی یئرمرکزجیددی و اوزون ایل‌لرجه قبول گؤرن بۇ سیستم‌دن گونش-مرکزلی بیر سیستمه کئچید موذاکیره‌لر دوغورموش‌دور.

پولشالی (لهیستانلی) بیر آسترونوم اوْلان نیکولاس کوپرنیک، دونیانین و دیگر پلانئت‌لرین، گونش اطرافیندا دؤندوک‌لرینی آچیقلامیش؛ هلیوسانتریک یعنی گونش-مرکزلی بیر سیستم اورتایا آتمیشدیر. کوپرنیکوسون سیستمینی کوممئنتاریولوس آدلی بیر ریساله ایله یولداش‌لارینا تانیتمیش داها سوْنرا سیستمینی، پاپا III. پاولوسا اتحاف ائتدیگی دئتال‌لی بیر شکیل‌ده باشیاپیتی ساییلاجاق دِرِوولوتیونیبوس اوربیوم کوئلئستیوم آدلی اثرینده آچیقلامیش‌دیر. بۇ آسترونومی علمینده یئنی بیر دؤور آچیلماسینا سبب اوْلموشدور. تلسکوپو اینکیشاف ائتدیرمه‌سی، ائتدیگی آسترونومیک موشاهیده‌لر و کوپرنیکین سیستمینه وئردیگی دستک ایله تانینان ایتالیان علم آدامی گالیلو گالیله ده آسترونومی و فیزیک تاریخی اۆچون اهمیتلی بیریدیر و زامان ایچری‌سینده موعاصیر موشاهیده‌لرله آسترونومینین آتاسی <ref>{{Citation | title = A Short History of Science to the Nineteenth Century | first = Charles | last = Singer | year = 1941 | publisher = Clarendon Press | url = http://www.google.com.au/books?id=mPIgAAAAMAAJ&pgis=1}} (page 217)</ref> و مۆعاصیر فیزیک علمی‌نین آتاسی <ref name="Einstein">{{قایناق کیتاب|son=Weidhorn|ilk=Manfred|title=The Person of the Millennium: The Unique Impact of Galileo on World History|yıl=2005|yayımcı=iUniverse|isbn=0595368778|sayfa=p. 155}}</ref> کیمی آتیف‌لارا مظهر اوْلموشدور . ۱۶۷۱-ده ایلک آینالی تلسکوپو ائدن ریاضیات و فیزیکچی آیزاک نیوتون مشغول اوْلدوغو علم ساحه‌لری‌نین اینکیشافینا چوْخ چوخ ایشتیراک ائتمیش دیفئرئنسیال و اینتئقرال حسابین تمللرینی آتمیشدیر. بون‌دان باشقا نیوتونون 5 یول 1687ده نوماییش ائتدیگی، طبیعت فلسفه‌سی‌نین ریاضی قانونلاری <ref>Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica</ref> کیتابی کلاسسیک مئکانیغین تمللرینی تشکیل نیوتونون حرکت قانونلاری و یئر چکیلیشی کیمی اهمیتلی مؤوضوعلاری ائحتیوا ائدیر.

آلمان نظری فیزیکچی آلبئرت انیشتین انرژی‌نین ایشیق سۆرعتی‌نین کوادراتی کوتله‌نین برابر اوْلدوغونو E=mc² دوستورویلا (فورمولو ایله) ایسپاتلادی.گئنئل نیسبی‌لیک نظریه‌سی و نیسبی‌لیک نظریه‌سی ایله کوتله‌نین کوسموس زامانی بوکدوگونو و زامان، مکان، حرکتین بیر-بیریله آسیلی اوْلدوغونو ایسپاتلاییپ برون brown حرکتی ایله آتومون وارلیغینی ثبوت ائتدی. لئوپولد اینفئلدلا بیرلیکده یازدیغی فیزیکانین تکامولو کیتابی ایله کوانت و مکان کیمی مؤوضوعلاری ائحتیوا ائدیر.

==== کیمیا ====

[[File:Democritus2.jpg|thumb|left| دئموکریت؛ آتومجو دوشونجه‌نین اؤنجولریندن‌دیر.]]

کیمیا، ماده‌نین قورولوشونو و داورانیش‌لارینی آراشدیران بیر علم ساحه‌سی‌دیر. فیزیکوکیمیا، بیوکیمیا، آنالیتیک کیمیا، غئیری-عضوی کیمیا و عضوی کیمیا اساس بوداق‌لاری‌دیر. طیب کیمی بیر چوْخ علم ساحه‌سی‌نین کؤمک‌چی‌سی مؤوقعینده اوْلان کیمیا علمی‌نین قئیدا، درمان، بویا، کوسمئتیک و تئکستیل ساحه‌لرینده ایستیفاده‌سی دولایی‌سی ایله ان بیلینن ساحه‌سی عضوی کیمیادیر.

آنتیک چاغلاردا ماده‌نین معین اساس المنت‌لردن مئیدانا گلدیگی دوشونولر و بیر چوْخ مدنییت‌ده بونلار هاوا، سو، آتش و تورپاغی ایچریردی. بونونلا بیرلیکده آنتیک یونان فیلوسوف‌لاردان بیر قیسمی آتوم فیکرینی اورتایا آتمیش و هر شئیین چوْخ کیچیک یاپیتاش‌لارین‌دان مئیدانا گلدیگینی قارشییا قویموشلار. بۇ فیلوسوف‌لارا داها سوْنرا آتومجو فیلوسوف‌لاردا دئییلمیش‌دیر. چوْخ کؤهنه چاغلاردان بری اینسانلار مئتالورژی ایله اوغراشماق‌دا، موختلیف اشیانین ایستئحصالیندا کیموی حادیثه‌لری و بونلارین نتیجه‌سی اوْلان محصول‌لاری ایستیفاده ائتمک‌ده‌دیرلر؛ مثلاً شوشه‌دن اشیانین ایستئحصالیندا اوْرتا چاغا دوغرو شیمی عنعنه‌سی اورتایا چیخمیش‌دیر. شیمی عنعنه‌سی کیمیانین اؤنجولودور و میستیسیزم، فلسفه کیمی المنت‌لرله کیمیوی موختلیف آراشدیرمالارین قاریشیغیندان عبارتدیر. شیمی‌ده خوصوصیله ایکی موهوم قاورام و مقصدوارایدی: بیری زامان-زامان فلسفه داشی اولاراق دا خاطیرلانا�� و هر جور ماده‌نین و یا مئتالین آلتینا اعمال ائتمه‌سینه کؤمک اولاجاق افسانوی بیر شئی، دیگری ایسه ایچن آداما اؤلومسوزلوک و یا چوْخ اوزون حیات وعده ائده‌جک اؤلومسوزلوک ایکسیری یعنی آب-حیات.

[[File:Labo-Lavoisier-IMG 0501.jpg| بۇ گون ''Musée des Arts et Métiers'' آدلی فرانسیز موزئیینده اولان، لاوویسیئرین لابوراتوریاسی.|thumb|275px]]

زامانلا سیمیایا اوْلان ماراق داها دا بیلیم‌سل‌لشمیش و سیمیادا آیری اولاراق کیمیا علمی اورتایا چیخمیش‌دیر. موعاصیر کیمیانین شیمی‌ده‌ن آیریلماسی و تمللری‌نین آتیلماسیندا اهمیتلی فعالیتلری اوْلان بیر آد روبئرت بویل‌دیر. بۇ گون خوصوصیله آدینی وئردیگی بویله قانونو ایله تانینان بویل آتومجو فیکیریاتی مودافیعه ائدن بیر علم آدامی ایدی. فرانسیز علم آدامی آنتونیو لاوویسیئر ایسه کوتله‌نین قورونومو قانونو ایله گرک کیمیا ایسترسه ده علم تاریخینده اهمیتلی بیر آددیم آتمیش، کیمیا علمی‌نین آتاسی اولاراق دا خاطیرلاندیغی اوْلموشدور. .<ref>"'''Lavoisier, Antoine'''." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 24 July 2007 <http://www.britannica.com/eb/article-9369846>.</ref> اؤزو آیریجا اوکسیژن و هیدروژن‌دن تثبیت ائدیب آدلان‌دیران‌دیر. 19. عصرین باشینا قدر کیمیانین، او بیری فیزیک علملرین عکسینه، ایندوکسیا (ایندوجتیون) ایستیقامتی‌نین تومدئنگئلیم (دئدوجتیون) جهت‌دن داها باسقین اولماسی، اونون بیولوژی علملره داها یاخین اولماسینا سبب اولوردو. اما ریاضیات و فیزیک اوصوللارین کیمیایا تطبیقی نتیجه‌سینده یئنی بیر علم ساحه‌سی‌نین، یعنی فیزیکوکیمیانین دوغولماسیندا باشدا ویلیام اوستوایلد <ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1909/ostwald-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Wilhelm Ostwald'' bölümü. (İngilizce)</ref>, ، وانت هوفف <ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1901/hoff-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Jacobus H. van 't Hoff'' bölümü. (İngilizce)</ref> و آررهنیوس <ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1903/arrhenius-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Svante Arrhenius'' bölümü. (İngilizce)</ref> 'ون پایلاری بؤیوکدور. کیمیوی ماده‌لرین فیزیکی ده‌ییشمه‌لرینی، فیزیکی حادیثه‌لرین کیمیوی ماده‌لرین اؤزللیکلرینی فایدالانیلاراق آچیقلانماسینی مووضوع آلان و الکتروکیمیا، کوللوید کیمیاسی، نووه کیمیاسی و پولیمر کیمیاسی کیمی قول‌لارا آیریلان فیزیکوکیمیا، بۇ عالیم‌لرین 1881ده ''Zeitschrift Für Physikalische Chemie''<ref>International journal of research in physical chemistry and chemical physics [http://en.wikipedia.org/wiki/Zeitschrift_f%C3%BCr_Physikalische_Chemie İngilizce Vikipedideki sayfası]</ref> آدلی علم ژورنالینی یایینلامالاری‌لا علم دونیاسیندا کیمیادان آیری بیر بوداق اولاراق یئرینی آلمیشدیر. اینسانلارین اؤیرنمه و آراشدیرما ماراغی زامانلا آنالیتیک (چؤزومله‌مه‌لی) کیمیانین دوغولماسینا سبب اوْلموش، بۇ وضعیت زامان ایچینده کووردیناسیا کیمیاسی‌نین و صنایع آنالیتیک کیمیانین اینکیشافینا زمین حاضیرلامیش‌دیر. آنالیتیک اوْلونان متودلارین کشفی طیب، بیولوژی و ژنتیک ساحه‌سینده کیمیانین ایستیفاده‌سینی چوخالتمیش‌دیر. پئنسیلین و ویتامین‌لرین کشفی ایله کیمیا علمی‌نین اینسانین حیات کئیفیتینی آرتیردیغینی گئرچه‌یی‌نین یانیندا اینکیشاف ائدن تکنولوژینین ایستحصال پروسسلرینده ایستیفاده باشلانماسی، اطراف پروبلملرینه سبب اوْلموش، بۇ وضعیت طبیعی احتیاطلارین ایحتیاتطسیزجا صرف‌ادیلمه‌سی نتیجه‌سینی دوغورموش‌دور. بۇ سببله اطراف کیمیاسی و سو کیمیاسی کیمی آلت علم ساحه‌لری ده اینکیشاف ائتمیشدیر.

==== ریاضیات و ژئومتری ====

آنتیک چاغلارداکی علمی فعاليتلرده ریاضیاتین اهمیتلی بیر رول اوینادیغی، کؤهنه ميصيرلیلر، مسوپوتامیالیلار، هیندلیلر کیمی چوْخ موختلیف قوملارین ریاضیاتلا مشغول اوْلدوقلاری بیلینمکده‌دیر.

یونان ریاضیاتی‌نین ان اهمیتلی آدلارین‌دان اوْلان تالس‌ین هنده‌سينی، ميصيرده قالدیغی مۆدت  ایچری‌سینده اؤیرنمه‌سی و بۇ علمی اطرافین‌داکی‌لارا اؤیرتمه‌سی نتیجه‌سینده اینکیشاف داوام ائتمیشدیر. عددلرین آتاسی اولاراق خاطیرلانان پیساگورون مشهور تئورئمی <ref>[http://jwilson.coe.uga.edu/EMT669/Student.Folders/Morris.Stephanie/EMT.669/Essay.1/Pythagorean.html The Pythagorean Theorem] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530001616/http://jwilson.coe.uga.edu/emt669/Student.Folders/Morris.Stephanie/EMT.669/Essay.1/Pythagorean.html |date=2013-05-30 }} Pisagor Teoreminin ayrıntılı açıklaması. (İngilizce)</ref> اونو زامانینین ان بؤیوک علم آدام‌لاری آراسیندا خاطيری سایی‌لار بیر یئره گتیرمیش‌دیر.
[[File:Yupana 1.png|thumb|180px|right| بیر یوپانا؛ اینکالارجا ایستیفاده ائدیلن بیر نؤعو حساب ماشینی. آراشدیرماچی‌لارین تخمین‌لرینه گؤره بۇ آلت‌ده حسابلامالار فیبوناچ‌چی عددلری اساس گؤتوروله‌رک گورولمكده‌دير..<ref>{{Cite web |title=archive copy |url=http://www.quipus.it/english/Andean%20Calculators.pdf |accessdate=2012-08-25 |archivedate=2015-05-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150503005239/http://www.quipus.it/english/Andean%20Calculators.pdf }}</ref>|left]]

اورتا چاغ، خوصوصیله هیند و ایسلام ریاضیاتچی‌لاری‌نین سیخ ایشلرینه صحنه اوْلموشدور. 499 ایلی قدر ائرکن بیر دؤورده هیندلی ریاضیاتچی آریابهاتا ایلک سینوس تریقونومئتریک حئسابات‌لارینی یاراتمیش، جبر، دیفئرئنسیال تن‌لیکلر و سون‌سوز کیچیک ده‌یه‌رلر اۆچون آلقوریتم‌لر و تئکنیکالار اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. 12. عصرده بیر باشقا هیندلی ریاضیاتچی بهاسکارا ایلک دفعه دیفئرئنسیال کالکولوسون و اساس آنلاییش‌لاری‌نین تمللرینی آتمیشدیر. ایسلام علم آدام‌لاری دا اوْرتا چاغ‌دا بیر چوْخ ریاضی گؤروش و کشفه ایمضا آتمیشتیرلار. 9. عصرده ال-خوارزمي هیند-عرب رقم سیستمی و تن‌لیکلرین حل‌لی اوزرینه اهمیتلی اثرلر وئرمیش‌دیر. نئجه کی آلقوریتم سؤزجوگو آدی‌نین لاتینیزاسیونا اوغرامیش حالین‌دان منشأ آلمیشدیر. خوصوصیله جبر ساحه‌سینده کؤهنه کشفلری موحافيظه‌سی و گتیردیگی یئنی اینکیشاف‌لار سبب‌ایله خوارزمي زامان ایچینده جبرین آتاسی اولاراق خاطیرلانمیش‌دیر.<ref>[http://www.ucs.louisiana.edu/~sxw8045/history.htm The History of Algebra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141009100628/http://www.ucs.louisiana.edu/~sxw8045/history.htm |date=2014-10-09 }}. Louisiana State University.</ref>  12. عصرده یاشامیش اوْلان بیر باشقا ریاضیاتچی عمر خیام ایسه اؤکلیدین ایشلرینه تنقیدلر گتیرمیش و آنالیتیک هنده‌سه ایله اوکلید خاریجی هنده‌سه‌نین تمللرینی آتمیشدیر. بون‌دان باشقا کوبیک تن‌لیکلره عومومو، هنده‌سی بیر حلل گتیرن ایلک ریاضیاتچی ده اؤزودور.<ref>{{Cite web |title=archive copy |url=http://matematik.mathilmi.com/unlu_matematikciler/omer_hayyam.php |accessdate=2012-08-25 |archivedate=2008-06-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080612071611/http://matematik.mathilmi.com/unlu_matematikciler/omer_hayyam.php }}</ref>

اورتا چاغ‌دا قرب‌ده‌کی ان اهمیتلی ریاضیاتچی‌لاردان بیری فیبوناججی‌دیر. سندلر عرب رقم سیستمینی آوروپایا تانیتمیش و یاییلماسینا اؤن آیاق اوْلموش، و بۇ گون فیبوناچ‌چی عددلری اولاراق خاطیرلانان سایی دیزی‌سینی چوخالتمیش‌دیر. اصلینده بۇ سایی دیزی‌سینی ایلک کشف ائدن اؤزو دئییل لاکین اونون کیتابیندا نومونه اولاراق قويولدو سوْنرا قربده اون قازانمیشدیرلار. .<ref>Parmanand Singh. "Acharya Hemachandra and the (so called) Fibonacci Numbers". Math. Ed. Siwan, 20(1):28-30, 1986. ISSN 0047-6269]</ref><ref>Parmanand Singh,"The So-called Fibonacci numbers in ancient and medieval India." Historia Mathematica 12(3), 229–44, 1985.</ref>

[[File:Konigsberg bridges.png| ائولر Eulər طرفیندن اورتایا آتیلان کؤنیگسبئرگین یئددی کؤرپوسو پروبلئمی، گراف نظریه‌سی‌نین تملینی مئیدانا گتیرمیش‌دیر.|thumb|250px|left]]

17. و 18. عصرلرده قربده ریاضیات یوکسلیش‌ه کئچمیش، بیر چوْخ اهمیتلی ریاضی گؤروش رئاللاشمیش‌دیر. ایسکوچ ژوهن ناپیئر طبیعی لوقاریتمالاری آراشدیرمیش، كئپلئر گزگن‌سل حرکت‌لرین ریاضی قانونلارینی اورتایا قویموش، رنه دکارت بۇ گون هله ده تئز-تئز ایستیفاده ائدیلن کارتئزیئن کووردینات سیستمینی و بۇ سببدن آنالیتیک هنده‌سنی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. آلمان ریاضیاتچی گوتتفریئد ويلهلم لئیبنیز کالکولوس اوزرینه بیر چوْخ ایشی‌له کالکولوسون اینکیشاف ائتدیرمیش و بۇ گون کالکولوسته ایستیفاده ائدیلن نوتاسیونون تمللرینی آتمیشدیر. پیئرر ده فئرمات و بلایس پاسکال احتیمال نظریه‌سی‌نین تملینی آتمیشلار و بۇ سببدن علاقه‌دار کومبیناتوریک قایدالارینی کشف ائتمیشلر. پاسکال آيريجا پاسکال نظریه‌سی و (هر نه قدر اؤزون‌دن داها اول شرق‌ده بیلینسه و ایستیفاده ائدیلسه ده <ref>[http://mathworld.wolfram.com/PascalsTriangle.html "Pascal's Triangle." <span style="text-decoration:underline;">Wolfram MathWorld</span>.] URL erişim tarihi: 12 Temmuz 2008.</ref>) پاسکال اوچ‌بوجاغی‌نین اینکیشاف ائتدیریجی‌سی و آد آتاسی‌دیر. 18. عصرده ریاضیاتچی لئونهارد ائولئر فونکسیا آنلاییشینی و ریاضیات‌داکی سای‌سیز نوتاسیونو (مثلاً طبیعی لوقاریتما بازاسی اولاراق ائ نوتاسیونونو) اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. سایی نظریه‌سی، گراف نظریه‌سی، هنده‌سه کیمی چوْخ موختلیف ساحه‌لرده اهمیتلی اثرلر وئرمیش، اهمیتلی گؤروش‌لره ایمضا آتمیشدیر.

19. عصرده یاشامیش آلمان ریاضیاتچی جارل امپیریکگاوسس ایسه گرک ریاضیات ایسترسه ده دیگر بیر چوْخ علم‌ده اهمیتلی اوغورلارا ایمضا آتمیش؛ اساس جبر نظریه‌سی (و یا جبرین اساس تئورئمی) نی ثبوت ائتمیش، تهورما اگرگیوم‌و اورتایا آتمیش و ثبوت ائتمیش، کومپلئکس ده‌ییشن‌لی فونکسیالاردا اهمیتلی ایشلری اوْلموشدور. یئنه 19. عصرده یاشامیش اوْلان جورج بوول آد آتاسی اوْلدوغو یئنی بیر جبر نؤوعو اوْلان بوول جبرینی اورتایا آتمیشدیر.

==== طیب ==== 
[[File:17th century Persian anatomy.jpg|17. عصردن قالما بیر فارس ال‌یازماسین‌دان بیر تصویر.
|thumb|250px]]
علمین طیب ساحه‌سین‌ده‌کی ایلک اینکیشاف‌لاری آسیا قیطعه‌سینده رئاللاشمیش‌دیر. هیندیستان، میصیر، چین، ایران و یونانیستاندا طیب سیستماتیک بیر فورمادا اینکیشافا باشلامیش و بیر علم ساحه‌سی اولاراق بشریتین ان بؤیوک پروبلملرین‌دن بیری اوْلان ساغلام‌لیق ساحه‌سینده اینکیشاف‌لار عصرلر بویو داوام ائتمیشدیر.

هیندیستان یاریم‌آداسیندا، ایندوس وادی‌سی سیویلیزاسیاسین‌دان بری طیب و دیش حکیملیگی مؤوجود ایدی. نئجه کی، هیند طیبی عنعنه‌سی اوْلان آیوروئدا گون بئله موعاصیر طیبین یاناشی وارلیغینی داوام ائتدیریر. اینگیلیسلرین هیند یاردیم‌آداسی‌نی کولونیلشدیرمه‌سینه قدر بؤلگه‌ده‌کی اساس طیب سیستمی اوْلان آیوروئدا، ایلک دؤورلرینده جیوه-کوکورد اساسلی درمان‌لار ایستیفاده، بون‌دان باشقا، بۇ گون موختلیف طیبی فایدالاری بیلینن زئردئچال کیمی موختلیف بیتکی‌لرده موعالیجه‌لرده کلاسیک هیند طبابتینده ایستیفاده ائدیلمیشدیر.

چین‌ده آنتیک چاغلاردان گونوموزه قدر وارلیغینی سوردئن عنعنوی بیر طیبی عنعنه مؤوجوددور. تائویست حکیم‌لرین ائتدیگی امپیریک (تجروبی) خسته‌لیک و ناراحاتلیق موشاهیده‌لری‌نین و چین دوشونجه‌سی‌نین نتیجه‌سی اوْلان عنعنوی چین طیبی، بیتکی منشألی موعالیجه، آکوپونکتور (اینه‌سل طیب؛ طب سوزنی) و ماساژ کیمی چوْخ موختلیف پراکتیک اوصوللارا مالیک‌دیر. بونلارین خاریجینده بسلنمه موعالیجه‌سی و فئنگ سوی کیمی ذهنی موعالیجه‌لر ده عنعنوی چین طبابتینده ایشتیراک ائتمکده‌دیر.

هیپوکراتئسین (بقراط) خسته‌لره جادو و باطیل اینانج‌لارلا بزدیلمیش بیر موعالیجه تقدیم ائتمک یئرینه، یاخشیلاشدیریجی تأثیرلری ثبوت ائدیلمیش موعالیجه اوصوللارینا مراجعت ائتمه‌یه باشلاماسی، طیب علمینده خسته اهمیتی‌نین قاورانمایا باشلاماسینا سبب اوْلموشدور. ایلک باش‌لاردا بؤلگه‌لره گؤره فرقلی‌لیک گؤسترن موعالیجه اوصوللاری، سون ایکی عصردیر موعاصیرلشمه‌یی باشلامیش و عومومو معنادا اورتاق بیر چالیشمایا چئوریلمیش‌دیر. آوروپاداکی سالگینلاردان (شیوع) سوْنرا داها چوْخ اینکیشاف ائدن طیب علمی، گونوموزده ژنئتیک ایشلری‌نین اینکیشافی‌لا چوْخ یوکسک سوییه‌لره چاتمیش‌دیر.

اورتا چاغ عرضینده اوْرتا شرق باش‌دا اولماق اوزره ایسلامین یاییلدیغی توْرپاقلاردا بیر چوْخ اهمیتلی ایسلام حکیمی یئتیشمیش‌دیر. بونلاردان بیری ایران‌لی رازی، نئیروجرراهییه (مغز و اعصاب) و اوفتالمولوژی (گوز تانیماغی) ساحه‌لرینده تئز-تئز بیر قاباقجیل اولاراق گؤرولموشدور.<ref name="Safavi-Abbasi">S Safavi-Abbasi, LBC Brasiliense, RK Workman (2007), "The fate of medical knowledge and the neurosciences during the time of Genghis Khan and the Mongolian Empire", ''Neurosurg Focus'' '''23''' (1), E13, p. 3.</ref> تجروبی طیبین اهمیتی‌نی وورغولایان رازی همچینین چوخون‌دان پئدیاتری (اوشاقلار طیبی) ساحه‌سی‌نین‌ده آتاسی‌دیر.<ref name=Tschanz>David W. Tschanz, PhD (2003), "Arab Roots of European Medicine", ''Heart Views'' '''4''' (2).</ref> یازدیغی بیر چوْخ اثرده چوْخ موختلیف طیبی معلوماتلار کؤچورن رازی همچینین چیچک خسته‌لیگی (آبله) ایله قیزیلجا خسته‌لیگینی (سرخک) بیر-بیرین‌دن آییران و آچیق بیر شکیلده تعیین ائدیب، دیاگنوزونو (عیبلرله تانیشلیق) ائدن ایلک حکیمدیر. آلرژی و ایممونولوژی (ایمنی تانیتیمی) مؤوضوعلاریندا دا ایلک اثر وئرن حکیم اؤزودور. بیر باشقا تانینمیش موسلمان حکیمده ابن-ی سینانین. 14 جیلدلیک باشیاپیتی (شاهکار) ال-قانون فی-طیب (طیبین قانونو) آدلی اثری طیب باخیمیندان یولوخوجو خسته‌لیکلرین (عفونی مریضلیکلر) و جینسی گؤندر بولاشان خسته‌لیکلرین (مقاربتی مریضلیکلر) کشفی <ref>[[George Sarton]], ''Introduction to the History of Science''.<br/>([[cf.]] Dr. A. Zahoor and Dr. Z. Haq (1997). [http://www.cyberistan.org/islamic/Introl1.html Quotations From Famous Historians of Science], Cyberistan.)</ref>، ائنفئکسیؤز (عفونی) خسته‌لیکلرین یاییلامی‌نین قارشیسی‌نی آلماق مقصدی ایله قرنطینه تطبیقی‌نین اورتایا آتیلماسی <ref>David W. Tschanz, MSPH, PhD (August 2003). "Arab Roots of European Medicine", ''Heart Views'' '''4''' (2).</ref>، میکرواورقانیزم‌لرین وارلیغی‌نین وارساییلماسی <ref>[http://www.unani.com/avicenna%20story%203.htm The Canon of Medicine], The American Institute of Unani Medicine, 2003.</ref> و نؤروپسیخیاتریا <ref name="Safavi-Abbasi"/> و س.. بیر چوْخ کشفی و کشفی ایچینده ساخلایار.

اورتا چاغ و سوْنراسیندا قربده اهمیتلی طیبی گؤروش‌لر اوْلموشدور. گارجیا ده اوْرتا تروپیک (ایستیلیک) طیبین قاباقجیلی اولاراق اورتایا چیخیب باشدا کولِرا (وبا) اولماق اوزره چوخو تروپیک خسته‌لیگی دوغرو شکیلده تعریف‌لرکن، ویلیام هاروی، قربده قان دؤورانینی (گردش خون) دوغرو و تام بیر شکیل‌ده آچیقلایان ایلک قرب اوْلموشدور. داها سوْنرالار 19. عصرده لویی پاستور ایلک موفقیت‌لی قودوز پئیوندینی (واکسن هاری) تاپمیش، اؤز آدینی آلاجاق اوْلان پاستؤریزاسیون عملیاتینی ده ایلک دفعه اورتایا آتمیشدیر. لویی پاستور عئینی زاماندا روبئرت کوخ و فئردیناند کوهن ایله بیرلیکده میکروبیولوژی ساحه‌سی‌نین آتالاریندان بیری اولاراق قبول ائدیلیر. 1905-جی ایلده نوبئل موکافاتی آلمیش اوْلان روبئرت کوخ عئینی زاماندا توبئرکولوسیس باکیللوس و ویبریو کهولئرا کیمی خسته‌لییه سبب اوْلان اهمیتلی باکتئریالاری ایلک دفعه تجرید ائدن آدام‌دیر. داها سوْنرا اؤز آدی‌لا خاطیرلاناجاق اوْلان کوخ پوستولات‌لارینی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر.
[[File:Cheshm manuscript.jpg|گوزون آناتومیسی اوزرینده 1200 ایل‌لیک عربجه بیر ال‌یازماسی.|thumb|200px|left]]

==== بیولوژی ==== 
بیر علم ساحه‌سی اولاراق 19. عصره قدر ایندیکی آلت ساحه‌لری‌له اینکیشاف ائدن بیولوژی، جانلیلارین بوتون خوصوصیت‌لرینی آراشدیران بیر سیستم‌دیر. باش‌دا اینسان اولماق اوزره، بیتکی‌لری آراشدیران بوتانیکا (گیاه‌شناسی)، حئیوان‌لاری آراشدیران زوولوژی (جانور شناسی)، میکرواورقانیزم‌لری آراشدیران میکروبیولوژی (میکروب شناسی) کیمی آلت بوداق‌لارا آیری‌لار.

آریستوتل (ارسطو) طبیعته داییر بیر چوْخ ایش گؤرموش، بیر چوْخ بیتکی و حئیوان نؤوعونو آراشدیرمیش و تصنیف (كاتقورایز، طبقه‌بندی) ائتمیشدیر. آریستوتلین فیکیرلری، اؤزون‌دن سوْنراکی بعضی علم آدام‌لاری‌نین ائتدیگی اک‌لرله بیرلیکده خوصوصیله قربده اوزون بیر مۆدت  نوفوذلو اوْلموشدور.

اورتا چاغدا خوصوصیله ابن نفس، ابن جاهیز و ابن بایتار کیمی موسلمان‌لار علم آدام‌لاری بیولوژی دالینا ایشتیراک ائتمیشلر. خوصوصیله ائرکن تکامول دوشونوشونه ایشتیراک ائتمیش <ref>Mehmet Bayrakdar, "Al-Jahiz And the Rise of Biological Evolutionism", ''The Islamic Quarterly'', Third Quarter, 1983, [[London]].</ref> اوْلان ابن جاهیز، قئیدا زنجیری (زنجیره غذایی) فیکرینی ده ایلک دفعه اورتایا آتان آدام‌دیر. .<ref>Frank N. Egerton, "A History of the Ecological Sciences, Part 6: Arabic Language Science – Origins and Zoological", ''Bulletin of the Ecological Society of America'', April 2002: 142-146 [143]</ref> 9. عصرده یاشامیش ال-دیناوئری ایسه بیتکی تکامولونو، بیتکی‌لرین اینکیشافینی آراشدیرمیش و کیتابون-نئبات آدلی اثرینده بیر چوْخ نؤوعو تعیین ائده‌رک بوتانیکا علمینه قاتقی‌لاردا تاپیلمیش‌دیر. بیر باشقا علم آدامی اوْلان ال-نباتی‌نین شاگیردی اوْلان ابن بایتار اجزاچیلیغا (دارویی) باغ‌لی (فارماسؤتیک) بیر بیلیملیک حاضیرلامیش و بیر چوْخ بیتکی، یئمک و درمانی اثرینده تعیین ائتمیشدیر. بۇ اثر لاتینجا ترجومه‌سی داها سوْنرا آوروپالی علم آدام‌لاری طرفیندن 18. و 19. عصرلرده ایستیفاده ائدیلمیشدیر. .<ref>Diane Boulanger (2002), "The Islamic Contribution to Science, Mathematics and Technology", ''OISE Papers'', in ''STSE Education'', Vol. 3.</ref> ابن نفیس پولمونئر (گردش خوش ریوی)<ref name=Dabbagh>S. A. Al-Dabbagh (1978). "Ibn Al-Nafis and the pulmonary circulation", ''[[The Lancet]]'' '''1''', p. 1148.</ref>  و تاج دؤورانی (گردش خون کرونر) <ref>Husain F. Nagamia (2003), "Ibn al-Nafīs: A Biographical Sketch of the Discoverer of Pulmonary and Coronary Circulation", ''Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine'' '''1''', p. 22–28.</ref><ref>Matthijs Oudkerk (2004), ''Coronary Radiology'', "Preface", [[Springer Science+Business Media]], ISBN 3-540-43640-5.</ref> دوغرو بیر شکیل‌ده تثبیت ائتمیش، ماده‌لر موبادیله‌سی آنلاییشینی تعیین ائتمیشدیر.<ref name=Roubi>Dr. Abu Shadi Al-Roubi (1982), "Ibn Al-Nafis as a philosopher", ''Symposium on Ibn al-Nafis'', Second International Conference on Islamic Medicine: Islamic Medical Organization, Kuwait ([[cf.]] [http://www.islamset.com/isc/nafis/drroubi.html Ibn al-Nafis As a Philosopher] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080206072116/http://www.islamset.com/isc/nafis/drroubi.html |date=2008-02-06 }}, ''Encyclopedia of Islamic World'').</ref>

بیولوژی‌نین اساس‌لارین‌دان ساییلان موعاصیر تکامول نظریه‌سی (ائوریم تئوریسی)، چارلز داروین <ref>[http://darwin-online.org.uk/biography.html Charles Darwin biography]</ref> 'ین گؤروش‌لری‌نین اوزرینه اینشاء ائدیلمیشدیر. داروین، نؤوعلرین منشایی <ref>[http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_OntheOriginofSpecies.htm On the Origin of Species]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>، اینسانین تؤره‌ییشی (هبوط)، و آختاریرسیز مخصوص سئچمه <ref>[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F937.1&viewtype=text&pageseq=1 The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex Vol. 1]</ref><ref>[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F937.2&viewtype=text&pageseq=1 The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex Vol. 2]</ref>، اینسان و حئیوان‌لاردا دویغولارین ایفاده‌سی <ref>[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1142&viewtype=text&pageseq=1 The Expression of the Emotions in Man and Animals]</ref> اثرلرینده فیکیرلرینی ایفاده ائتمیشدیر. موناستیرین (صومعه) باغچاسین‌داکی بئزلیلری (نخود فرنگی) بیر-بیرلری‌له ائشلشدیررک (تطبيق ائدرک) ژنئتیک علمین تمللرینی آتان گرئگور مندل کلاسیک ژنئتیک قانونلاری‌نین یاپیتاش‌لارینی یاراتمیش‌دیر.
[[File:Auguste Comte.jpg|thumb|right|Auguste Comte]]

==== سوسیولوژی (توپلوم‌بیلیم‌سل) ====

هر نه قدر دیگر علم ساحه‌لرینه نیسبتن یئنی بیر علم ساحه‌سی اولاراق تانیملانسادا، سوسیولوژی یعنی توپلوم‌بیلیم‌سل ایشلر و موشاهیده‌لر آنتیك چاغلاردان بری مؤوجوددور. هئرودوت و توکیدیدیس کیمی آدلارین اثرلرینده سوسیولوژی موشاهیده و قیمت‌لندیرمه‌لره راست گلمک مومکون‌دور.

بیر ائرکن دؤور ایسلام سوسیولوژی‌سی‌نین وارلیغینا دایر موختلیف دلیل‌لر واردیر. ایسلام دوشونورو (موتفکیری) ابن‌خلدون‌ون، ائورن‌سل (اونیوئرسال-جهانی) تاریخی آنالیز ائدن یئددی جیلدلیک اثرینه یازدیغی، موقددیمه آدلی اؤن سؤزونده موختلیف سوسیولوژی نظریه‌لری ایلک دفعه فورموله ائده‌رک ایجتماعی فلسفه‌ده و بیر بوداق اولاراق سوسیولوژی‌نین اینکیشافیندا قاباق‌جیل مؤوقع‌سی‌نه گلمیش‌دیر. مثلاً بۇ اثر واسیطه‌سی‌له ابن‌خلدون یئنی بیر علم ساحه‌سی اولاراق علم ال-عومران علمینی اورتایا آتمیش و بئله تعیین ائتمیشدیر: "بو علمین ... اؤزونه خاص بیر مؤوضوع‌سو وار (دیر)؛ یعنی (هومانیتار) جمعیت، و اؤزونه خاص پروبلملری وار (دیر)؛ یعنی جمعیتین طبیعتینده بیر-بیرینی تعقیب ائدن اجتماعی چئوریلمه‌لر ..." <ref name="IbnHaldunBrit">"Ibn Khaldūn." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 18 Temmuz 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/280788/Ibn-Khaldun>.</ref> بون‌دان باشقا بۇ اثرین‌دکی دوشونجه‌لری ایله تاریخ علمی و تاریخ فلسفه‌سی باخیمیندان دا اهمیتلی بیر آددیم آتمیشدیر.<ref name="IbnHaldunBrit"/>

هر نه قدر سوسیولوژی تئرمینی اؤزون‌دن اول ایستیفاده ائدیلمیش اولسادا، <ref>''Des Manuscrits de Sieyès. 1773-1799'', Volumes I and II, published by Christine Fauré, Jacques Guilhaumou, Jacques Vallier et Françoise Weil, Paris, Champion, 1999 and 2007  See also and Jacques Guilhaumou, ''Sieyès et le non-dit de la sociologie : du mot à la chose, in Revue d’histoire des sciences humaines'', Numéro 15, novembre 2006 : Naissances de la science sociale.</ref> موستقیل اولاراق تکرار تئرمینی اورتایا آتان <ref name="comte">''A Dictionary of Sociology'', Article: Comte, Auguste</ref> و سوسیولوژی‌نین اساسینی موثبت علملرین کرالیچاسی اولاراق گؤره‌رک <ref name="comte"/> زامان ایچینده سوسیولوژی‌نین آتاسی اولاراق دا خاطیرلانان آد آوگوسته كومته‌دیر (Auguste Comte) <ref name="comte"/> بونونلا بیرلیکده عومومو اولاراق كومته سوسیولوگیانین قوروجوسو اولاراق گؤرولمز.<ref name="sosBrit">"'''sociology'''." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 18 Jul. 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/551887/sociology>.</ref> قرب‌دکی سوسیولوژی ساحه‌سی ایله مشغول اوْلان ایلک آدلار عومومییت‌له داروین‌ین تکامول نظریه‌سین‌دن تاثیرلنمیشلر و خوصوصیله آنالوژیک اولاراق جانلی اورقانیزم ایله جمعیتی قارشیلاشدیرماقداایدی‌لار.<ref name="sosBrit"/> بۇ آدلارا نومونه وئرمک لازیم اولسا هئربئرت ایسپئنسئر (Herbert Spencer) و لوییز هئنری مورگان (Lewis Henry Morgan) کیمی آدلار ذیکر ائدیله‌بیلر.<ref name="sosBrit"/> 19. عصرده و 20. عصرین اول‌لرینده ائمیل دورکیم (Émile Durkheim)، ویلفرئدو پارئتو (Vilfredo Pareto)، و ماكس وئبئر (Max Weber) کیمی کلاسسیک سوسیولوق‌لار علمه اهمیتلی قاتقی‌لاردا ائتمیشلر.

==== سیاست علمی ==== 
[[File:Macchiavelli01.jpg|ماكیاولی‌نین (Niccolò Machiavelli) فلورانس، ایتالیاداكی هئیكلی|thumb]]

سیاست علمی چوْخ کؤهنه چاغلاردان بری سیاسی فعالیتلرله بیرلیکده اینکیشاف گؤسترمیش، اهمیتلی بیر اجتماعی علم ساحه‌سی حالینا گلمیش‌دیر. آنتیک هیندیستان‌داکی وئدیک (وئدالار) متن‌لردن، داها سوْنراکی موختلیف بوداایست متن‌لره قدر بیر چوْخ متنده سیاسته داییر آراشدیرمالار و ایشلر ایشتیراک ائدر. هیندلی سیاسی دوشونر چاناکیا (م.اؤ. 350-283) سیاسی دوشونجه، ایقتیصادیات و اجتماعی نیظام کیمی مؤوضوعلاری اله آلان آرتهاسهاسترا (Arthashastra) آدلی اثری‌له تانینیر. بنزری شکیل‌ده آنتیك یونان‌دا دا بیر چوْخ سیاسی فیکره راست گلینیر؛ گرک هومئر (Homeros)، هئسیودوس (Hesiodos) و توکیدیدیس (Tukididis) کیمی ائرکن دؤور مؤلف‌لری‌نین اثرلرینده ایسترسه ده افلاطون و آریستوتل (ارسطو) کیمی فیلوسوف‌لارین اثرلرینده چوْخ موختلیف سیاسی فیکیر و آراشدیرمالارا راست گلینه. افلاطون دؤولت آدلی اثرینده اؤزونجه ایدئال اوْلان سیاسی قورولوشلانما و ایداره فورماسینی آچیقلامیش و آراشدیرمیش‌دیر.

اورتا چاغ‌دا (قرون وسطی) فرقلی سیاسی گؤروش‌لر و دین ایله سیاست علاقه‌لرینی اله آلان موختلیف اثرلر اورتایا چیخمیش‌دیر. آوگوستینوسون (Augustinus) تانری‌نین شهری اثری کیمی اثرلرین فاکتور اوْرتا عصرلردکی دین-سیاست علاقه‌لری آنلاییشینا قاتقی‌سی اوْلموشدور. اوْرتا چاغ‌دا همچینین ایسلام توْرپاقلاریندادا موختلیف سیاسی دوشونمه و آراشدیرمالار اوْلموشدور و بۇ چاغلاردان باش‌لارا سیاستنامه، ایصلاحاتنامه وس. کیمی آدلان‌دیریلان فرقلی یازین عنعنه‌لری اورتایا چیخمیش‌دیر. مثلاً 11. عصرده نیظام‌المولک (نظام‌الملك) طرفیندن یازیلان سیاستنامه دؤولت رهبرلیگی و دؤولت ایشلری مؤوضوع ائدیلمیشدیر. سیاسی یازین و آراشدیرما عنعنه‌سی داها سوْنراکی دؤورلره قدر داوام ائتمیش، مثلاً عوثمان‌لی دؤولتینده سیخ بیر سیاستنامه و ایصلاحاتنامه عنعنه‌لری اورتایا چیخمیش‌دیر، موهیی-ی گولشنی (Muhyî-i Gülşenî)، حسن کافی ال-آک‌حیصاری (Hasan Kâfî el-Akhisârî)، کاتیپ چلبی (Kâtip Çelebi) کیمی آدلار شرق‌ده‌کی سیاست علمینه ایشتیراک ائتمیشلر.

ایتالیان اینتیباه اثناسیندا یازار ماكیاولی (Niccolò Machiavelli) یازدیغی شاه‌زاده (''Il Principe'') آدلی اثری ایله سیاست علمی تاریخی باخیمیندان اهمیتلی بیر یئره گلمیش‌دیر. اثرده موختلیف وضعیت‌لرده اقتدارا گلن حؤکم‌دارین هر وضعیته گؤره نلره (nələrə) قاباق‌دان تانیماسی لازیم اوْلدوغو، نئجه بیر سیاست ایزلمه‌سی لازیم اوْلدوغو آچیق‌لانیر. اوْرتا چاغ‌دا و سوْنراسین‌داکی دؤورده بیر چوْخ فرقلی سیاسی اقتدار فورماسی و دؤولت قورولماسی فرقلی ایسیم‌لرجه مودافیعه. مثلاً فران‌سیز حقوق‌شوناس ژئان بودین (Jean Bodin) اقتدار و دؤولت اوزرینه یازدیغی دؤولت اوزرینه آلتی کیتاب (''Les Six livres de la République'') آدلی اثری ایله تانینمیش، موطلق‌ییت‌چی‌لییه شیددت‌له مودافیعه ائتمیشدیر.

بیر علم اولاراق سیاست علمی خوصوصیله 19. عصرده آکادمیک معنادا قورولوشلانماغا باشلامیش، 1880-جی ایلده آبش-دا ایلک سیاست علمی مکتبی (حیصصه‌سی) قورولموش و داها سوْنرا 1903-جی ایلده آمریکا سیاست علمی بیرلیگی قورولموش‌دور. سیاست علمی اوزرینه آکادمیک ایشلر آرتاراق داوام ائتمیش، بیر چوْخ فرقلی بیلیم‌یورددا سیاست علمی بؤلوم‌لری آچیلمیش‌دیر.

==== پسیكولوژی ==== 
[[File:Canons of medicine.JPG| ابن-ی سینانین ال-قانون فی-تیب (تیببین قانونو) آدلی کیتابی‌نین 1484-جی ایل تاریخ‌لی لاتینجا بیر کوپیاسی. بۇ اثر عومومو اولاراق طیبی مؤوضوع ائتدیگی کیمی ایچینده کلینیکا پسیكولوژی باشدا اولماق اوزره پسیكولوژی ده مؤوضوع ائدیلمیشدیر.|thumb|left]]

بو گون پسیكولوژی (روان شناسی) علمی ایچری‌سینده مؤوضوع ائدیلن چوخو آنلاییش، حادیثه و فئنومئن آنتیک هیندیستان، چین و میصیر کیمی مدنیت‌لرده ده فلسفی ماراغا مظهر اوْلموشدور. افلاطون و آریستوتل (ارسطو) کیمی یونان فیلوسوف‌لاردا پسیكولوژی موختلیف مؤوضوعلارا یازین‌لارین و دوشونجه‌لرینده یئر وئرمیش‌لر.<ref name="DescAndKant">[http://www.psychology.sbc.edu/Descartes%20and%20Kant.htm "Descartes and Kant: Philosophical Origins of Psychology." Sweet Briar College – Department of Psychology.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081202034336/http://www.psychology.sbc.edu/Descartes%20and%20Kant.htm |date=2008-12-02 }} URL erişim tarihi: 26 Temmuz 2008</ref> بونونلا بیرلیکده پسیكولوژی‌ده کلینیکا <ref>Ibrahim B. Syed PhD, "Islamic Medicine: 1000 years ahead of its times", ''[[The Islamic Medical Association of North America|Journal of the Islamic Medical Association]]'', 2002 (2), p. 2-9.</ref> و تجروبی یاناشمالار<ref name=Khaleefa>Omar Khaleefa (Summer 1999). "Who Is the Founder of Psychophysics and Experimental Psychology?", ''American Journal of Islamic Social Sciences'' '''16''' (2).</ref> فاکتور اوْرتا عصرلردکی موسلمان علم آدام‌لاری طرفیندن باشلادیلمیش‌دیر.

عقل خسته‌خانالاری اولاراق تعیین اوْلونا بیله‌جک ایلک قوروم‌لار (تشکیلات‌لار) ایسلام توْرپاقلاریندا 8. عصرده اورتایا چیخمیش‌دیر.<ref>Ibrahim B. Syed PhD, "Islamic Medicine: 1000 years ahead of its times", ''Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine'', 2002 (2), p. 2-9 [7-8].</ref> نئجه کی موسلمان حکیم‌لر ائرکن دؤورلردن اعتیباراً "عقل خسته‌لیگی" اولاراق تعبیر ائتدیک‌لری پوزوقلوق‌لارا قارشی موختلیف موعالیجه‌لر (تراپی‌لر)، اویغون‌لامالار (تطبیق‌لر) اینکیشاف ائتدیرمه‌یه باشلامیش‌دیر.<ref name=Paladin>A. Vanzan Paladin (1998), "Ethics and neurology in the Islamic world: Continuity and change", ''Italial Journal of Neurological Science'' '''19''': 255-258 [257], Springer-Verlag.</ref> احمد بین سئهل ال-بلخی (Ahmed bin Sehl el-Belhî) بدن و روح خسته‌لیکلرینی آییران و آیری-آیری آراش‌دیران، موباحیثه ائدن ایلک ایسیم‌لردن‌دیر؛ روحی خسته‌لیکلرین زامان ایچینده بدن‌ین خسته‌لنمه‌سینه‌ده یول آچا بیلجه‌یینی ده اورتایا آتمیشدیر.<ref name=Talib>Nurdeen Deuraseh and Mansor Abu Talib (2005), "Mental health in Islamic medical tradition", ''The International Medical Journal'' '''4''' (2), p. 76-79.</ref> بون‌دان باشقا بۇ گون دئپرئسسیا (افسردگی) اولاراق آدلان‌دیریلان پوزوق‌لوغو تعیین ائتمیش و ایکی تیپین‌دن بحث ائتمیشدیر: بیرینجی‌سی بیر ایتکی و یا موفقیت‌سیزلیک کیمی سبب‌لردن میدانا گله بیلن و پسیكولوژی یوللارلا موعالیجه ائدیله بیله‌جک دئپرئسسیا، دیگری ایسه سبب‌لری بیلینمه‌ین لاکین احتیمال‌لا فیزیولوژی سبب‌لردن اوْلان و فیزیکی طیب اوصول‌لاری‌لا موعالیجه ائدیله بیله‌جک اولان‌دیر.<ref name=Talib/> پسیكولوژی ساحه‌سینده بیر باشقا اهمیتلی علم آدامی دا ابن-ی سینادیر. ابن‌سینا، بۇ گون نؤروپسیکیاتریک حال‌لار کیمی معین ائدیلمیش هالوسیناسیون، اینسومنیا، مانع، کابوس، مئلانخولیا، دئمانس، ائپیلئپسیا، ایفلیج و ترئمور کیمی <ref name="Safavi-Abbasi"/> بیر چوْخ وضعیتی آراشدیرمیش و تعیین ائتمیشدیر.

فیلوسوف رنه دکارت (René Descartes)، باتی‌دا پسیكولوژی‌نین موعاصیر فلسفی فورماسینین تمللری‌نین میدانا گلمه‌سینه ایشتیراک ائتمیشدیر.<ref name="DescAndKant"/> موختلیف اثرلرینده اهمیتلی پسیكولوژی مساله‌لری اله آلان دکارت اؤزو بیر حکیم اولماسا دا موختلیف آناتومیا ایشلری ائتدیگی بیلینمکده‌دیر. اینگیلیس حکیم توماس ویلیس (Thomas Willis) ایسه طیبی بیر اینتیظام اولاراق پسیكولوژی‌نین اورتایا آتیلماسیندا موهوم رول اوینامیش، بئیین فونکسیالاری ایستیقامتینده پسیكولوژی‌یا یاناشما اولسون ائتدیگی سیخ آناتومیک ایشلرله اولسون پسیكولوژی‌یا بؤیوک قاتقی‌لاردا تاپیلمیش‌دیر. بون‌دان باشقا داها سوْنرالار تجروبی (ده‌نه‌ی‌سل) پسیكولوژی‌نین اینکیشافیندا جان لوک (John Locke) و دیوید هوم (David Hume) کیمی فیلوسوف‌لارین بؤیوک تأثیری اوْلموشدور.<ref name="DescAndKant"/>

موعاصیر چاغا یاخینلاشارکن اورتایا چیخان و خوصوصیله پسیكولوژی پوزوقلوق وضعیت‌لرینده بیر موعالیجه اولاراق اورتایا چیخان هیپنوتیزم ایله فرئنولوژی کیمی بوداق‌لار موذاکیره مؤوضوع‌سو اوْلموش، خوصوصیله‌ده بونلارین جیددی اولاراق تأثیرلی اوصوللار اوْلوب-اولمادیغی و هر هانسی بیر علمی دایاغی‌نین تاپیلیب-تاپیلمادیغی موذاکیره ائدیلمیشدیر. داها سوْنرالار اورتایا چیخان آلمان تجروبی پسیكولوژی حرکتی پسیكولوژی‌یا اهمیتلی قاتقی‌لاردا تاپیلمیش‌دیر. بۇ زاماندا رئال‌لاشان و خوصوصیله نئورولوژی قورولوشا دایر آناتومیک و فیزیولوژی گؤروش‌لر پسیكولوژی‌نی موثبت تأثیر ائتمیشدیر. آلمان حکیم ویلیام وونت (Wilhelm Wundt) 1879-اونجو ایل‌ده ایلک تجروبی پسیكولوژی لابوراتوریاسینی آچاراق بیر قانونا ایمضا آتمیشدیر.<ref>[http://www.indiana.edu/~intell/wundt.shtml "Wilhelm Wundt." <span style="text-decoration:underline;">Indiana University</span>. Biographical Profiles; Human Intelligence.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080915133709/http://www.indiana.edu/~intell/wundt.shtml |date=2008-09-15 }} URL erişim tarihi: 26 Temmuz 2008.</ref> 1890 لاردان باشلایاراق آوستریالی (استرالیالی) حکیم زیگموند فروید (Sigmund Freud) ایسه پسیک‌آنالیز اولاراق آدلاندیردیغی یاناشما ایله پسیكولوژی‌یا یئنی بیر ایستیقامت قازاندیرمیش‌دیر. هر نه قدر پسیک‌آنالیزه علمی مؤوقعیی هله موباحیثه‌لی اولسا دا <ref>[http://allpsych.com/journal/psychoanalysis.html Ventura, Thomas. "Psychoanalysis." <span style="text-decoration:underline;">ALLPsych Online: The Virtual Psychology Classroom</span>.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081001014144/http://allpsych.com/journal/psychoanalysis.html |date=2008-10-01 }} URL erişim tarihi: 26 Temmuz 2008.</ref><ref>[http://www3.interscience.wiley.com/journal/120056013/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0 Bloomfield, T. M.. "Psychoanalysis: A Human Science?" <span style="text-decoration:underline;">Journal for the Theory of Social Behaviour</span>.]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} URL erişim tarihi: 26 Temmuz 2008.</ref> پسیک‌آنالیزه موختلیف مولاحیظه‌لری و آنلاییش‌لاری عومومو معنادا باتی مدنیتینده اهمیتلی بیر یئر قازانمیش‌دیر. یئنه 1890لاردا ایت‌لرده ائتدیگی تجروبه‌لرله ایوان پاولوف (İvan Pavlov) کلاسیک شرط‌لندیرمه موفقیت‌لی بیر شکیل‌ده گؤسترمیش‌دیر. نئجه کی داها سوْنرادا اینسان خاریجی پریمات‌لار، پیشیک‌لر و ایت‌لر کیمی موختلیف حئیوان‌لار پسیكولوژی تجروبه‌لرینده ایستیفاده ائدیلمیشدیر.

==== آنتروپولوژی ====

هر نه قدر آنتروپولوژیک (اینسان شوناس‌لیق) منشایی قرب‌دکی ایشیقلانما مۆدت ی و داوامین‌داکی ائرکن دؤور موعاصیر دوشونجه‌لری ایلیشکیلندیریلسه ده، بۇ دؤورلردن چوْخ اول بۇ گون آنتروپولوژی ایچری‌سینده ایشتیراک ائدن مؤوضوعلارا داییر آراشدیرمالار ائدیلمیشدیر. مثلاً ال-بیرونی هیند یاریم‌آداسی‌نین خالق‌لاری، عنعنه‌لری و دین‌لری اوزرینه بیر چوْخ آراشدیرمادا تاپیلمیش‌دیر و عومومو اولاراق آنتروپولوژی ساحه‌سینه گیره‌جک چوْخ موختلیف آراشدیرما و ایشلری نتیجه‌سینده زامان-زامان "ایلک آنتروپولوق" اولاراق خاطیرلانمیش‌د��ر.<ref>Akbar S. Ahmed (1984). "Al-Beruni: The First Anthropologist", ''RAIN'' '''60''', p. 9-10.</ref> بیرونی، اوْرتا دوغو (خاورمیانه)، آرالیق دنیزی (آغ دنیز) حؤوزه‌سی و گونئی آسیا مدنیت و دین‌لری اوزرینه اهمیتلی موقاییسه‌لی آراشدیرمالار ائتمیشدیر. بون‌دان باشقا ابن خلدون ایله بیرلیکده بیرونی بعضی عالیم‌لر طرفیندن ایسلام آنتروپولوژی‌سی‌نه ائتدیک‌لری قاتقی‌لار سببی‌له اؤوولموشدولار.<ref>Richard Tapper (1995). "Islamic Anthropology" and the "Anthropology of Islam", ''Anthropological Quarterly'' '''68''' (3), Anthropological Analysis and Islamic Texts, p. 185-193.</ref>

نظری اولاراق آنتروپولوژیک اینکیشافی طبیعت تاریخین‌دن دوغولموش‌دور و ایلک دؤورلرده خوصوصیله آوروپالی گوج‌لرین نظارتینده اوْلان کولونیالارداکی حیاتین، یئرلی اینسانلارین و اونلارلا علاقه‌دار فاکتلاری (مدنیت، دیل، دین کیمی) آراشدیریلماسینی ایچرمیشدیر. آنتروپولوژی 19. عصرده اینکیشاف ائتمیش، خوصوصیله 1860 لارداکی علمی اینکیشاف‌لاردان، خوصوصیله ده بیولوژی و فیلولوژی کیمی بوداق‌لارداکی اینکیشاف‌لاردان، تاثیرلنمیش‌دیر.<ref name="antroBrit">"anthropology." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 29 Jul. 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/27505/anthropology>. URL erişim tarihi: 29 Temmuz 2008.</ref> قاباقجیل آنتروپولوگ‌لاردان اینگیلیس‌لی ادوارد بورنئتت تیلور (Edward Burnett Tylor)، داروین‌ین تکامول قایداسینی اساس گؤتوره‌رک آنتروپولوژیک چیخارام‌لار ائتمیش، مدنیتین اینکیشافی ایدراکین اینکیشاف‌ینین دوغرو موطناسیب اوْلدوغونو مودافیعه ائتمیشدیر .<ref name="antroBrit"/> همچینین موعاصیر بعضی چؤل و یا اووچو-توپلاییجی خالق‌لاری تکامول اینکیشاف باخیمیندان گئری‌ده گؤروب، پریمیتیف یعنی "ایبتیدایی" کیمی قیمتلندیرمیش‌دیر.<ref name="antroBrit"/> 19. عصر و 20. عصرین اول‌لرینده آنتروپولوژی نیسبی‌لیک ایجتماعی معنادا داها آز اینکیشاف ائتمیش اولاراق گؤرولن خالق‌لار اوزرینه سیخلاشماغا داوام ائتدی.<ref name="antroBrit"/> 20. عصرین ایکینجی یاری‌سیندا آنتروپولوق‌لار داها اۆچونجو دونیا اؤلکه‌لرین‌دکی داها مورککب ایستروکتورلارلا (سازه‌لرله) ماراقلانماغا باشلامیش، داها سوْنرالار، 1970 لرله بیرلیکده، موعاصیر قرب اؤلکه‌لرینی آنتروپولوژیک اولاراق آراشدیرماغا باشلامیش‌لار کی آنتروپولوژی اۆچون بؤیوک بیر آددیم اوْلموشدور.<ref name="antroBrit"/> موعاصیر آوروپا و قوزئی آمریکا اؤلکه‌لرینده فوکوس‌لانان آنتروپولوژی ایشلرینده گرک عومومو اولاراق جمعیت، ایسترسه‌ده اتنیک و دینی آزلیق‌لار مؤوضوع ائدیلمیشدیر؛ <ref name="antroBrit"/><ref>[http://www.indiana.edu/~wanthro/URBAN.htm Al-Zubaidi, Layla. "Urban Anthropology – An Overview."] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080916220034/http://www.indiana.edu/~wanthro/URBAN.htm |date=2008-09-16 }} URL erişim tarihi: 29 Temmuz 2008.</ref> بونو دا بعضی‌لری باتی، کولونیالاری آراشدیران آنتروپولوژیک قربی آراشدیران و باتی پئرسپئکتیولری، کانی‌لاری باتی اولمایان‌لار داوام‌لی اولاراق سینانان بیر دالا چئوریلمه‌سی اولاراق شرح اوْلونموشدور.<ref name="antroBrit"/>

=== گونوموزه دوغرو === 
[[File:Solvay conference 1927.jpg|20. عصرین ان اهمیتلی آراشدیرما ساحه‌لرین‌دن کوانتوم مئکانیكی مؤوضوع‌لو سولوای (Solvay) کونفرانسین‌دان بیر فوتوشکیل. شکیل‌دکی شخص‌لر دؤورون اهمیتلی علم آدام‌لاری‌دیر و بؤیوک بیر قیسیمی نوبئل موکافاتی دا آلمیش آدلاردیر. سول‌دان ساغا:<br/>
1. sıra: Auguste Piccard, Émile Henriot, Paul Ehrenfest, Edouard Herzen, Théophile de Donder, Erwin Schrödinger, Jules-Émile Verschaffelt, Wolfgang Pauli, Werner Heisenberg, Ralph H. Fowler, Léon Brillouin,

2. sıra: Peter Debye, Martin Knudsen, William Lawrence Bragg, Hendrik Anthony Kramers, Paul Dirac, Arthur Compton, Louis de Broglie, Max Born, Niels Bohr

3. sıra: Irving Langmuir, Max Planck, Marie Curie, Hendrik A. Lorentz, Albert Einstein, Paul Langevin, Ch. E. Guye, Charles Thomson Rees Wilson, Owen Willans Richardson|thumb|300px]]

20. عصرین باش‌لارین‌دان اعتبارن علم‌ده‌کی ایره‌لی‌له‌ییش‌لر بؤیوک سورعت قازانمیش و آکادمیک موحیطین، داها الوئریش‌لی بیر آراشدیرما موحیطینه قوووشماسی بۇ ایره‌لی‌لمه‌یی تئتیکله‌میشدیر. علم‌ایله مشغول اولماق بیر پرئستیژ حالینا گلمه‌یه باشلامیش و تأثیرلرینی گؤسترمه‌یه باشلامیش‌دیر. آلفرئد نوبئل‌ین (Alfred Nobel) وصیتی اوزرینه 1901 دن اعتباراً وئریلن نوبئل موکافات‌لاری علمین پرئستیژ ایستیقامتینی سرگی‌لر.<ref>[http://nobelprize.org/alfred_nobel/timeline/index.html nobelprize.org] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080904063535/http://nobelprize.org/alfred_nobel/timeline/index.html |date=2008-09-04 }} Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Alfred Nobel'' bölümü. (İngilizce)</ref><ref>[http://nobelprize.org/index.html, nobelprize.org]{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Nobel Ödülü resmi sitesi.</ref> بۇ تیپ موکافات‌لارلا، علم‌ه اوْلان تشویق آرتدیریلماقدا و آراشدیرمالار اۆچون لازیم پول‌لار تامین ائدیلمه‌یه چالیشیلیر.

==== علمین مودرن‌لشمه‌سی‌نده رولو اولان‌لار ====

رادیولوژی قوروجوسو اوْلان ماری كوری‌نین (Marie Curie) علمه ائتدیگی قاتقی‌لار کیمیا ساحه‌سینده بؤیوک عکس-صدا اویاندیرمیش‌دیر. رادیواکتیویته ساحه‌سین‌ده‌کی ایشلری اونا، 1903-جی ایل‌ده فیزیک ساحه‌سینده و 1911-جی ایلده کیمیا ساحه‌سینده نوبئل قازاندیرمیش‌دیر.<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1903/ nobelprize.org] (The Nobel Prize in Physics 1903) Nobel Ödülü resmi sitesindeki 1903 Fizik Ödülü sayfası. (İngilizce)</ref><ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1911/ nobelprize.org] (The Nobel Prize in Chemistry 1911) Nobel Ödülü resmi sitesindeki 1911 Kimya Ödülü sayfası. (İngilizce)</ref> آلبئرت انشتین‌ین آلمان آننالئن دئیر پیسیک (''Annalen der Pysik'') ژورنالیندا نشر اوْلونان ایشیغین مئیدانا گلمه و چئوریلمه‌سی اوزرینه بیر فیکیر، <ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 132 (1905), Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt.</ref> مولئکول اؤلچولری‌نین یئنی بیر تعیین ائتمه‌سی <ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 549 (1905), Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen.</ref> و حرکت‌لی جیسیم‌لرین الکترودینامیكی <ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 891 (1905), Zur Elektrodynamik bewegter Körper.</ref> باش‌لیق‌لاری آلتین‌داکی مقاله‌لری فیزیک علمی اۆچون یئنی بیر صحیفه‌نین آچیلماسینا سبب اولوردو. عومومو نیسبی‌لیک و خوصوصی نیسبی‌لیک، انشتین طرفیندن فیزیکایا تقدیم ائدیلن ان قاریشیق و ان سیررلی نظریه‌لردن ساییلیر. هله‌ده موذاکیره‌لره سبب اولسا دا عصرین ان اهمیتلی علم آدام‌لارین‌دان ساییلان انشتین، 1921 ده فوتوالکتریک تأثیر حادیثه‌سینه گتیردیگی شرح ایله نوبئل موکافاتینا لاییق گؤرولموشدور.<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/ nobelprize.org] (The Nobel Prize in Physics 1921) Nobel Ödülü resmi sitesindeki 1921 Fizik Ödülü sayfası. (İngilizce)</ref><ref>[http://galileo.phys.virginia.edu/classes/252/photoelectric_effect.html The Photoelectric Effect]</ref>

اوشاقلیغین‌دان اعتبارن ریاضیاتا اوْلان فعالیتلری، كارل فریئدریك گاوسسو (Carl Friedrich Gauss) بۇ علمین یاپیتاش‌لارین‌دان بیری حالینا گتیرمیش‌دیر.<ref>[http://www.corrosion-doctors.org/Biographies/GaussBio.htm Gauss'un biyografisi.] (İngilizce)</ref> گاوسس، عددلر نظریه‌سی، آنالیز، دیفئرئنسیال هندسه، ژئودئزی، مانیئتیزما و آسترونومی مؤوضوعلاریندا اهمیتلی قاتقی‌لار ائتمیشدیر. ریاضیات ساحه‌سینده‌کی ایره‌لی‌له‌ییش‌لر، گاوسس‌دان اعتبارن داها فرقلی بیر حال آلماغا باشلامیش و اونون شاگیردلرین‌دن اوْلان بئرنهارد ریئماننین (Bernhard Riemann) یاراتدیغی هندسه سایه‌سینده نیسبی‌لیک نظریه‌سی اینکیشاف ائتمیشدیر.<ref>[http://www.usna.edu/Users/math/meh/riemann.html Bernhard Riemann] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071130011725/http://www.usna.edu/Users/math/meh/riemann.html |date=2007-11-30 }} Bernhard Riemann'ın çalışmaları. (İngilizce)</ref>

20. عصرده سرینیواسان آیانگار رامانوژان (Srinivasa Aiyangar Ramanujan) 3000 ده اوزرینده نظریه اینکیشاف ائتدیرمیش؛ هیپئرگئومئتریک (hipergeometrik seriler) سئری‌لر، ساده عدد نظریه‌سی، قاما فونکسیاسی کیمی ریاضیاتین بیر چوْخ فرقلی بوداغیندا اهمیتلی کشفلری اوْلموشدور. کورت گؤدئل‌ین (Kurt Godel) ائکسیک‌لیک تئورئمی ریاضیات‌دا چوْخ اهمیتلی بیر یئره مالیک‌دیر. گودئل، 20. عصرین ریاضیات باخیش بوجاغینی ده‌ییش‌دیرن تئورئمینی، پرینسیپیا ماتئماتیكا گیبی سیستم‌لرین بیچیم‌سل اولاراق قرار وئریلمه‌یه‌ن مولاحیظه‌لری اوزرینه (''Principia Mathematica Gibi Dizgelerin Biçimsel Olarak Karar Verilemeyen Önermeleri Üzerine'')<ref>Über formal unentscheidbare Sätze der Principia Mathematica und verwandter Systeme I. [http://en.wikipedia.org/wiki/On_Formally_Undecidable_Propositions_of_Principia_Mathematica_and_Related_Systems İngilizce Vikipedideki açıklaması]</ref> باش‌لیغی آلتین‌داکی حکیمه مقاله‌سینده بیلدیرمیش‌دیر. عومومو اولاراق 20. عصرده کومپلئکس‌لیک نظریه‌سی، اویون نظریه‌سی، توپولوژی کیمی بیر چوْخ یئنی ریاضیات ساحه‌سی و ایش ساحه‌سی مئیدانا چیخمیش‌دیر.

1953-جی ایل‌ده د.ائن.ائی DNA -نین قورولوشونو تاپان علم آدام‌لاری فرانسیس كریك (Francis Crick) <ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1962/crick-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Francis Crick'' bölümü. (İngilizce)</ref>، جئیمز واتسون (James Dewey Watson) <ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1962/watson-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''James Dewey Watson'' bölümü. (İngilizce)</ref> و ماریس ویلكینز (Maurice Wilkins) <ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1962/wilkins-bio.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Maurice Wilkins'' bölümü. (İngilizce)</ref> ژنئتیک ساحه‌سینده‌کی اینکیشاف‌لارا بؤیوک ایشتیراک ائتمیشلر. ژنئتیک معلوماتی داشییان د.ائن.ائی DNA نین حللی، عصرین ان اهمیتلی علمی ایشلرین‌دن بیریدیر. ژنتیکنین یئنی تئكنولوژی شرط‌لرده ایره‌لی‌لمه قئیدائتمه‌سی‌له خسته‌لیکلرین داها مئیدانا گلمه‌دن تثبیتی مومکون اولا بیله‌جک.

==== مودرن لشمه‌یه ایستیفاده ائدیلن متودلار ==== 
[[File:Revolving light microscope.jpg|thumb|right|120px| بیر میکروسکوپ]]

علمین آرتدیقجا لازیم‌لی مئكانیزم‌لر چوخالمیش و یئنی متودلار اورتایا چیخمیش‌دیر. آز قالا هر ساحه‌ده ایستیفاده ائدیلمه‌یه باش‌لانان تئكنولوژی، عددی علملرین ان بؤیوک کؤمک‌چی‌لرین‌دن بیری حالینا گلمیش‌دیر. سون زامانلاردا طیب، ژنئتیک و مولکول‌ئر بیولوژی ساحه‌سینده گؤستریلن ایره‌لی‌لمه‌ده تئكنولوژی‌نین پایی بؤیوکدور. ایلک زامانلارا باخدیغیمیزدا فیزیک و کیمیا لابوراتوارلاریندا ایستیفاده ائدیلن ساده جیهازلار اساس داش‌لارین مئیدانا گلمه‌سینه کؤمک‌چی اوْلدولارسادا، یئنی دؤور علمی‌نین ان اوست سوییه‌ده‌کی واسیطه‌لری ایستیفاده ایره‌لی‌لمه‌یی سورعتلندیرمیش و گونوبیرلیک حالا گتیرمیش‌دیر.

میکروسکوپون گلیشدیریلمه‌سی‌له یارادیلان الکترون میکروسکوپ‌لارین علمی واسطه باخیمیندان اهمیتلی بیر ایره‌لی‌لمه‌دیر. شرط‌لرین مئیدانا گلمه‌سی‌له بیرلیکده آرتان سیستماتیک نیظام، علمین ایره‌لی‌لمه‌سی‌نه قاتقی تامین ائتدیگی کیمی اینسان‌لیق ایچینده اهمیتلی اینکیشاف‌لاری اؤزو ایله گتیرمک‌ده‌دیر. تلسکوپون <ref>[http://astronomy.science.ankara.edu.tr/astro/turkce_ast/ders/genel_ders/win_ders11.html Teleskop nedir?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070629203334/http://astronomy.science.ankara.edu.tr/astro/turkce_ast/ders/genel_ders/win_ders11.html |date=2007-06-29 }} (Türkçe)</ref> ایلک گون‌��رین‌دن بری‌دیر کئچیردیگی تکامول کوسموسون (كیهان) درین‌لیکلرینه چاتمامیزی تامین ائتمیش و قاران‌لیق بیلینمه‌یه‌نین ایچین‌دکی سیرلری چؤزمه‌میزه کؤمک‌چی اوْلموشدور. بیلگی‌سایار (کامپیوتئر) تئكنولوژی‌سی‌نین اینکیشافی علمین فایدا ساحه‌سینه گیرن بیر باشقا سیستم‌لر یوماغینی یارادیر. . بیلگی‌سایار کومکی آسان‌لاشان آنالیزلر و سند خط‌لرینه آسان شکیلده چاتیلماسی، ائدیلن علمی ایشلرده زامان قازانجینی تامین ائدر. بۇ زامان قازانجی طیب ساحه‌سینده اهمیتلی بیر فاکتوردور، خسته‌لیکلرین دیاقنوزو و موعالیجه اوصوللاری‌نین درحال اینکیشافی چوْخ اهمیتلی‌دیر.

== علملرین صینیف‌لاندیریلماسی == 
[[File:Aristoteles Louvre.jpg| مرمر آریستوتل (ارسطو) پورتره‌سی.|thumb|150px]]
[[File:Francis Bacon.jpg|thumb|150px| اینگیلیس فیلوسوف فرانسیس باكون‌ین پورتره‌سی]]

علملرین صینیف‌لاندیریلماسی (و یا علملرین تصنیفی) خوصوصیله علم فلسفه‌سینده اهمیتلی بیر یئر توتموش، بیر چوْخ فیلوسوف فرقلی تمللرده یولا چیخاراق فرقلی علم تصنیفلرینه چاتمیش‌لار. گرک کؤهنه یونان فلسفه‌سی ایسترسه‌ده داها سوْنرا بۇ فلسفه‌نین تمللرینی اینکیشاف ائتدیرن ایسلام فلسفه‌سی‌نین مشائی مکتبینده علملرین تصنیفی اؤزونه یئر تاپمیش‌دیر. علملرین تصنیفی‌له مشغول اوْلان آریستوتل ان اساس علمین فلسفه اوْلدوغو، بیلیم‌لرین‌سه عومومو اولاراق اوچ اساس کاتقوریادا قیمت‌لندیری‌له مودافیعه ائتمیشدیر. بۇ اوچ کاتقوریا نظری، پراکتیکی و پوئتیک علملر کاتقوریالاری‌نین. بونا گؤره نظری علملر کاتقوریاسیندا مئتافیزیک، ریاضیات و فیزیک ایشتیراک ائدرکن، پراکتیک علملرده اینسان فعل‌لری‌نین رهبرلیگی‌له علاقه‌دار علملر ایشتیراک ائدر. سون اولاراق پوئتیک علملر کاتقوریاسی ایله قصد ادبیات‌دیر و شعر و رئتوریک کیمی علملری ائحتیوا ائدیر. ایستواجی‌لاردا علملرین تصنیفین‌دن اوچ اساس کاتقوریایا سؤیکه‌نیرلر، اونلارین ایره‌لی سوردوگو کاتقوریالار فیزیکا، ائتیک و منطیق کاتقوریالاری‌دیر. ارسطوجو فلسفه‌نی اساس ائدن مشائی مکتبین‌دن ابن سینا ایسه علملرین بنزری شکیل‌ده، ایکی اساس کاتقوریایا آییریر: نظری و پراکتیک <ref name="Sina">[http://kutuphane.uludag.edu.tr/Univder/PDF/ilh/2000-9(9)/htmpdf/M-24.pdf Peker, Hidayet. "İbn Sina'nın Bilimler Sınıflaması".]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} T.C. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Sayı:9. Cilt:9. 2000. URL erişim tarihi: 21 Mayıs 2008.</ref>. دؤورده علم فلسفه آیریلماسی اولمادیغی اۆچون، بنزری شکیل‌ده، تمل‌ده وار اوْلان فلسفه‌دیر و نظری فلسفه (و یا نظری فلسفه) مئتافیزیک، ریاضیات و فیزیک علملرینی ائحتیوا ائدرکن، پراکتیک فلسفه (و یا عملی فلسفه) ائو رهبرلیگی، سیاست علمی و اخلاق علمینی ایحاطه ائدر <ref name="Sina" />. مشائی ائکولدئکی دیگر فیلوسوف‌لاردا، مثلاً فارابی و ابن روشد، علملر تصنیفین‌دن بنزری بیر شکیل‌ده، بؤیوک اؤلچوده ارسطوجو اساس‌دا اله آلمیش‌لار <ref name="ihvan">[http://www.e-sosder.com/dergi/2141-59.pdf Aydın, Hasan. "İhvân es-Safâ'da Bilim Eğitimi, Amacı ve Bilim Sınıflaması." OMÜ Sinop Egitim Fakültesi.]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} URL erişim tarihi: 21 Mayıs 2008.</ref>. 10. عصرده اورتایا چیخان ایسلام فلسفه‌سی و علملرینده آنسیکلوپئدیجی قاباقجیل‌لار اوْلان اخوان الصفا حرکتی ائنسیکلوپئدیک کوللیات‌لارینی یارادارکن اورتایا معین بیر علم تصنیفی اورتایا قویموش لاکین بۇ تصنیفی دیگر ایسلام فلسفه مکتبلریندن فرقلی اولاراق تام آریستوتل اساسلی ائتمه‌میش‌لر؛ بۇ تصنیف‌ده آریستوتل‌ین اورتایا قویدوغو علم تصنیفی یالنیز فاکتور تصنیفلردن‌دیر <ref name="ihvan"/>. اخوان الصفانین اورتایا قویدوغو تصنیف ده اوچ کاتقوریا ایستیفاده: پراکتیک-ائییتیم‌سل علملر کاتقوریاسی (الر-ریاضی)، (قویولموش) شریعت (''es-ser’iyye el-va’ziyye'')، و سون اولاراق حقیقی فلسفه (ال- فلسفه ال-حاکئکیه – ''el-felsefe elhakîkiyye'') <ref name="ihvan"/>. بۇ کاتقوریالاردان بیرینجی‌سی فردین و جمعیتین پراکتیک حیاتی‌لا علاقه‌دار علملردیر و ائییتیم سل علملری ده ائحتیوا ائدرلر؛ اخلاق علمی (ائتیك) باشدا اولماق اوزره، دیل علملری، شعر و عروض کیمی ادبیات ساحه‌لری، کیمیا و حساب کیمی عددی علملر، تیجارت و زاناات‌لارلا بیرلیکده صنعتلر بۇ کاتقوریایا داخیلدیر <ref name="ihvan"/>. اخوان الصفا دوشونجه‌سینده میستیک قایدالارین اهمیتلی بیر یئره صاحب اولماسی سببی‌له جادو، آسترولوژی کیمی شئی‌لرده بۇ کاتقوریادا بیر علم اولاراق ساییلمیش‌دیر <ref name="ihvan"/>. ایکینجی کاتقوریا اوْلان قویولموش شریعت دینی علملری و یوللاری داخیلدیر؛ قوران ایله علاقه‌دار علملر اوْلان تنزیل، شرح کیمی علملرین یانیندا فیقه و احکام کیمی عملی ایسلام علملری و تصوووف ایله یوخو شرحی کیمی داها میستیک دینی یوللار <ref name="ihvan"/>. حقیقی فلسفه ایسه کلاسیک علملر تصنیفی بنزری بیر تصنیف مالیک‌دیر اؤز ایچینده و دؤرد آنا قولا آیریلیر: ریاضیات، منطیق، طبیعت علملری و ایلاهیات<ref name="ihvan"/>.

فیلوسوف فرانسیس باكون دا علملرین تصنیفی مؤوضوع‌سونا توخونموش، علملری صینیف‌لاندیریرکن آرالاریندا علاقه قوردوغو اینسانی قابیلیت‌لرله (human faculties''") اساس آلمیشدیر. بونا گؤره اوچ تمل اینسانی قابیلیت "یادداش"، "خیال گوجو" و "عقل" دیر. یادداش تاریخ علملرینه برابر گلرکن، خیال گوجو پوئتیک علملره عقل ایسه فلسفه‌یه اویغون گلیر <ref name="db">[http://www.db.dk/bh/Core%20Concepts%20in%20LIS/articles%20a-z/classification_of_the_sciences.htm "Classification of the sciences".] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100324172907/http://www.db.dk/bh/Core%20Concepts%20in%20LIS/articles%20a-z/classification_of_the_sciences.htm |date=2010-03-24 }} URL erişim tarihi: 21 Mayıs 2008.</ref>. ائله ائتدیگی تمللر سببی‌له باكونون تصنیفی پسیكولوژی اساسلی بیر تصنیف اولاراق شرح اولونموشدور <ref name="db"/>. باكونون آیریمی داها سونرالار اورتایا چیخان ائنسیکلوپئدیک ایشلری ایله یاناشی علم تصنیفی ایشلرینده ده تأثیرلی اولموشدور؛ مثلاً فران‌سیز آنسیکلوپئدیست‌لرین (عنعنه‌سی) باكونون تصنیفین‌دن ایستیفاده ائدیب‌لر <ref name="db"/>.

موعاصیر دؤوره دوغرو ان ایحاطه‌لی و اهمیتلی علم صینیف‌لامالارین‌دان بیری آمریکالی فیلوسوف و علم آدامی ج. س. پئیرجئ طرفیندن ائدیلمیشدیر<ref name="db"/>. پیرس (C. S. Peirce) علم صینیف‌لاماسیندا، نؤوعلرین تصنیف ائدیلمه‌سینده کوللانی‌لانا پارالئل بیر سیستم قورموش‌دور: بوداق، صینیف، سیرا، فامیلیا، جینس و نؤوع <ref name="Atkins">[http://muse.jhu.edu/journals/transactions_of_the_charles_s_peirce_society/v042/42.4atkins.html Atkins, Richard Kenneth. "Restructuring the Sciences: Peirce's Categories and His Classifications of the Sciences." Fordham University.] URL erişim tarihi: 24 Mayıs 2008.</ref>. مثلاً 1902-جی ایل تاریخ‌لی صینیفلاندیرماسیندا آریفمئتیک (''Aritmetik'') بیر علم اولاراق نظری ساحه‌سی‌نین، ریاضیات صینیفینده ایشتیراک ائدن سون‌سوز کولئکسیون‌لار کومانداسینین آلت کوماندالارین‌دان بیریدیر <ref name="Atkins"/>. بۇ صینیف‌لاندیرمادا، ایکی اساس بوداق مؤوجوددور و علم آنلاییشی بۇ ایکی آنا دالا آیری‌لار: نظری و پراکتیک. داها سونرا بۇ ایکی بوداق، باشقا آلت بوداق‌لارا بؤلونور و تصنیف ائتمه صینیف و کوماندالارلا داوام ائدیر <ref name="Atkins"/>. 1903ده‌کی علمی تصنیفاتی، بنزشمک‌له بیرلیک ده داها فرقلی‌دیر؛ بوتون آیریشمالار اوچ‌لودور و خوصوصیله كومته‌نین علمی صینیفلاماسین‌دان تاثیرلنمیش‌دیر <ref name="Atkins"/>.

بو گون عومومو کئچر قبول گؤرن بیر علم صینیفلاماسی (یعنی علملرین تصنیفی) یوخ‌دور<ref name="db"/>؛ نئجه کی بعضی فیلوسوف‌لار علم صینیفلاماسی فیکری باخیمیندان موختلیف پروبلملر اولدوغونو قارشییا قویموش‌دور <ref name="db"/>. علملرین تصنیف ائدیلمه‌سی اوزرینه ایشلر و ماراق ده 20. عصرین باش‌لاریندا بؤیوک اؤلچوده سونا چاتمیش‌دیر <ref name="db"/>. علمین اؤیردیلمه‌سینه و اویره‌دیلمه‌سی‌نده، اینضیباتی واحیدلرین آیریشدیرماسیندا موعاصیر بیلیم‌یوردلاردا عومومییت‌له بیر نئچه آنا دال معین ائدیلیر و علاقه‌دار علملر بۇ بوداق‌لارین آلتیندا چالیشیرلار: فن علملری، سوسیال علملر، تئكنولوژی (کی بونا عومومییت‌له موهندیس‌لیک ده داخیل ائدیلیر) و صنعت ایله بشری علملر؛ سیخلیقلا طیب دا اؤز باشینا بیر بوداق اولاراق بۇ دال‌لاشمادا ایشتیراک ائدر<ref name="db"/>.

== علم فلسفه‌سی ==

علم فلسفه‌سی، علم آنلاییشی‌نین و یا علم ساحه‌لری‌نین مضمون‌لاری‌نی، تمللری‌نی، نتیجه‌لری‌نی، تطبیقلری‌نی و بونلارلا علاقه‌دار یاناشمالاری و اوصوللاری فلسفی معنادا ایرده‌له‌ین فلسفه دالینا وئریلن آددیر <ref name="philGale1">Willermet, Cathy. "Science, Philosophy of." Encyclopedia of Anthropology. Ed. H. James Birx. Vol. 5. Thousand Oaks, CA: Sage Reference, 2006. 2062-2065. Gale Virtual Reference Library. Gale. 28 Mayıs 2008.</ref>. خوصوصیله علم تاریخی‌نده اهمیتلی بیر یئره صاحب اوْلان علم فلسفه‌سی، عومومو اولاراق "علم" آنلاییشی ایله علاقه‌لی اوْلان بیله‌جه‌یی کیمی معین بیر علم ساحه‌سی ایله علاقه‌لی (مثلاً بیولوژی فلسفه‌سی <ref>Lennox, James. "Philosophy of Biology." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopedia of Philosophy</span>. Ed. Donald M. Borchert. Vol. 7. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2006. 337-349. <span style="text-decoration:underline;">Gale Virtual Reference Library</span>. Gale. 28 Mayıs 2008</ref>، فیزیک فلسفه‌سی <ref>Loewer, Barry. "Philosophy of Physics." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopedia of Philosophy</span>. Ed. Donald M. Borchert. Vol. 7. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2006. 473-478. <span style="text-decoration:underline;">Gale Virtual Reference Library</span>. Gale. 28 Mayıs 2008</ref>، کیمیا فلسفه‌سی <ref>Schummer, Joachim. "Chemistry, Philosophy of." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopedia of Philosophy</span>. Ed. Donald M. Borchert. Vol. 2. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2006. 140-144. <span style="text-decoration:underline;">Gale Virtual Reference Library</span>. Gale. 28 Mayıs 2008</ref> کیمی) ده اولا بیلر <ref name="philBrit">[http://www.britannica.com/eb/article-9108542/philosophy-of-science "science, philosophy of." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online.] URL erişim tarihi: 28 Mayıs 2008 <http://www.britannica.com/eb/article-271806{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}>.</ref>.

علم فلسفه‌سی‌نین داها سوبیئکتیو تانیملانابیلمه‌سی ده مومکون‌دور؛ نئجه کی علم فلسفه‌سی ایچری‌سین‌ده‌کی فرقلی جریان‌لار علم فلسفه‌سی‌نی فرقلی تعیین ائتمیشلر <ref name="philBrit"/><ref name="Ergun">[http://www.egitim.aku.edu.tr/bilimfelsefesi.pdf Ergün, Mustafa. "Bilim Felsefesi".] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080827174214/http://www.egitim.aku.edu.tr/bilimfelsefesi.pdf |date=2008-08-27 }} URL erişim tarihi: 17 Nisan 2011.</ref>. علم ایله فلسفه‌نین علم تاریخی‌نین اول‌لرینده قاریشیق بیر شکیل‌ده تطبیق اولونماسی، بیر چوْخ فیلوسوفون عئینی زامان‌دا علم آدام‌لاری اولماسی و فلسفی اثرلرین عئینی زامان‌دا علمی تاپینتیلاری، قایدالاری دا ساخلاماسی موعاصیر چاغا دوغرو سون تاپمیش و علم ایله فلسفه یاخشی‌جا آیریشمایا باشلامیش‌دیر. بۇ گون آیدین معنادا علم فلسفه‌سی‌ده بۇ آییرما سونراسی، فلسفه‌نین و فیلوسوف‌لارین علم آنلاییشی‌نی عقلی باخیم‌دان اله آلماسی ایله باشلامیش دئییله بیلر <ref name="Ergun"/>. تاریخ بویونجا، بۇ گون علم فلسفه‌سی تاریخی و اینکیشافی‌نین اساسینی تشکیل ائدن بیر چوْخ علم قایداسی ایشلنیب حاضیرلانمیش‌دیر. بونلارین خاریجی‌نده علمین ماهیتی‌نه داییر ده فرقلی آخین‌لار، دوشونجه‌لر علم فلسفه‌سی تاریخینده اؤزونه یئر تاپمیش‌دیر. مثلاً بعضی فیلوسوف‌لار و پوزیتیویزم کیمی آخین‌لار علمین طبیعت و اینسانی ذئهنی ایشلرین بیر محصولو اولدوغونو قارشییا قویارکن، بعضی فیلوسوف و جریان‌لار ایسه بون‌دان فرقلی اولاراق علمین زامانا، مکانا و جمعیته سؤیکه‌نن بیر نؤوع اینسان فعالیتی اولدوغونو مودافیعه ائدیرلر، مثلاً توماس کوهن (Thomas Kuhn) و یورگئن هابئرماس (Jürgen Habermas) بیر فعالیت اولاراق علمین تاریخی و ایجتماعی علاقه‌لرینه و بونلاردان یولا چیخاراق یئنی علم تاریخی آنلاییش‌لاری‌نا و علم تانیم‌لارینا وورغولامیش‌دیر ائتمیشلر <ref name="Ergun"/><ref name="Kuhn">[http://plato.stanford.edu/entries/thomas-kuhn/ "Thomas Kuhn". <span style="text-decoration:underline;">Stanford Encyclopedia of Philosophy</span>.] URL erişim tarihi: 28 Mayıs 2008.</ref><ref>[http://muse.jhu.edu/journals/philosophy_and_rhetoric/v036/36.1mitchell.pdf Mitchell, Gordon R. "Did Habermas Cede Nature to the Positivists?".] URL erişim tarihi: 28 Mayıs 2008.</ref>]. موختلیف علم آنلاییش‌لارین‌دان خوصوصیله پوزیتیویست آنلاییش بیر مۆدت  عومومو قبول ائدیلسه‌ده، 20. عصرین ایکینجی یاری‌سیندا جیددی شکیل‌ده سورقولانمیش، تنقید اولونموش، حاقین‌داکی عومومو قانی ده‌ییشیک‌لیک گؤسترمیش و موعاصیر پوزیتیویزم بعضی حددین‌دن آرتیق ایفاده‌لرین‌دن ایمتیناع ائدیب عومومییت‌له داها اورتا منیمسمه‌یه باشلامیش‌دیر <ref name="philGale1"/><ref name="philBrit"/><ref name="Ergun"/> نئجه کی پوست‌مودرنیزمین اورتایا چیخیشی و تأثیرلری، مودرنیست پوزیتیویزمه قارشی‌دیر و موعاصیر علم فلسفه‌سینده اهمیتلی بیر یئره مالیک‌دیر <ref name="philGale1"/>.

علمی اوصول، علمی تاپینتیلار و علملر ایچری‌سینده ایستیفاده ائدیلن آنلاییش‌لار دا علم فلسفی مؤوضوع‌سو اولموشدور. مثلاً علمی قانونلارین تام اولاراق نه اولدوغو، نئجه تعیین اولونماسی لازیم اولدوغو و اگر وارسا گئرچک علمی قانونلارین، سهواً ائدیلمیش اوبیئکتیو اولاراق عومومو کئچر اولمایان عومومی‌لشدیرمه‌دیر نئجه آیریلماسی لازیم اولدوغو علم فلسفه‌سی داخیلینده موذاکیره ائدیلمیشدیر <ref name="philBrit"/><ref name="Ergun"/>.

علم فیلوسوف‌لارینجا علمین بۇ خوصوصیت‌لره صاحب اولدوغو گؤستریلیر:
* علم اولگوسال‌دیر. علم، فاکتلارا یؤن‌لنه‌رک تصدیق‌لنه بیلن ایفاده‌لری آراشدیرار.<ref name="Ergun"/><ref name="Dogan">[[Doğan Özlem|Özlem, Doğan]]: "Bilim Felsefesi", sayfa 14, Notos Kitap, Kasım 2010, İstanbul, [[ISBN]] [[Özel:KitapKaynakları&isbn=9786055904272|978-605-5904-27-2]]</ref>
* علم منطیق‌سال‌دیر. علمی ایفاده‌لر، منطیقی باخیم‌دان دوغرو چیخارام‌لار ایله چاتیلمیش، ضدیت‌سیز ایفاده‌لر اولمالی‌دیر.<ref name="Ergun"/><ref name="Dogan"/>
* علم اوبژئکتیودیر. علم، سوبیئکتیو (اوزنل) ایفاده‌لر ایله دئییل اوبیئکتیو (نسنل) ایفاده‌لر ایله ماراق‌لانار.<ref name="Ergun"/><ref name="Dogan"/>
* علم تنقیدی‌دیر. علم‌ده‌کی مؤوجود هر قایدا یئنی فاکتلار ایشیغین‌دان چورودوله و یا ده‌ییش‌دیریله بیلر؛ هر قایدانین یئرینی باشقا بیر قایدایا بوراخا بیلر.<ref name="Ergun"/><ref name="Dogan"/>
* علم گئنل‌له‌یی‌جی‌دیر (عومومولشدیرن‌دیر). علم، تک تک بوتون فاکتلار ایله علاقه‌دار موشاهیده ائتمز؛ بونلار ایله علاقه‌دار عومومو قایدالار و علاقه‌لی‌دیر تاپماغا چالیشیر.<ref name="Ergun"/><ref name="Dogan"/>
* علم سئچی‌جی‌دیر. علم، هر جور اولگوی‌لا دئییل یالنیز ماراق ساحه‌سینه گیرن و اهمیتلی فاکتلار ایله ماراق‌لانار.<ref name="Ergun"/><ref name="Dogan"/>

بو خوصوصیت‌لرین خاریجینده علمین بیر سیرا اینانج‌لارا سؤیکندیگی ایفاده ائدی‌لر:
* علم رئالیست‌دیر. بونا گؤره خاریجی دونیا موبتدادان (اوول‌دن) موستقیل و حقیقت‌دیر.<ref name="Dogan"/>
* علم راسیونالیست‌دیر. بونا گؤره دونیا آیدین اولا بیلر و آغلا اویغون بیر دونیادیر. بۇ سببله فاکتلاری عقل یولو ایله قاوراماغا الوئریش‌لی بیر نیظامی واردیر.<ref name="Dogan"/>
* علم ندن‌سل‌جی‌دیر. بونا گؤره طبیعت‌ده‌کی هر شئیین بیر سببی واردیر، طبیعت‌ده‌کی بوتون فاکتلار آراسیندا سبب-نتیجه علاقه‌سی مؤوجوددور.<ref name="Dogan"/>
* علم نیجل‌جی‌دیر. بونا گؤره وار اوْلان هر شئی اؤلچوله.<ref name="Dogan"/>

== علمی اوصول (بیلیم‌سل یونتم) ==
[[File:Bilimsel yontem.jpg| علمی اوصولو یئکونلاش‌دیران بیر شماع.|thumb|300px]]

علمی اوصول موختلیف یئنی معلومات الده ائتمک و یا بیلینن بعضی معلوماتلاری تصدیق‌لمک و یا دوزلتمک مقصدی‌له، موختلیف فئنومئن‌لری آراش‌دیرماق اۆچون و کئچمیشده قازانیلمیش، اؤیرنیلمیش بیلگی‌لری تامام‌لاماق اۆچون ایستیفاده ائدیلن اوصوللارین بوتونونه وئریلن آددیر. علمی اوصول (لار) موشاهیده ائدیله بیلر، تجروبی (امپیریک) و اؤلچوله دلیل‌لرین معین بعضی منطیقی پرینسیپ‌لرله آراشدیریلماسینا اساس‌لانیر <ref>Isaac Newton (1687, 1713, 1726). "[4] Rules for the study of natural philosophy", ''Philosophiae Naturalis Principia Mathematica'', Third Edition. The General Scholium containing the 4 rules follows Book 3, The System of the World. Reprinted on pages 794-796 of I. Bernard Cohen and Anne Whitman's 1999 translation, University of California Press ISBN 0-520-08817-4, 974 pages.</ref>. علمی اوصول، اوکسفورد اینگیلیس سؤزلوک‌ده بئله تعیین اولونموشدور:

«17. عصردن بری طبیعی علملری خاراکتئریزه ائتمیش، سیستمیک موشاهیده، اؤلچمه، و تجروبه، و فورمولاسیون، تئست ائتمه، و فرضیه‌لر ده‌ییشدیریلمه‌سینی ایحاطه ائدن موحاکیمه ائتمه اوصولودور.<ref>[http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t140.e68940 "scientific method ''noun''" ''The Oxford Dictionary of English'' (revised edition). Ed. Catherine Soanes and Angus Stevenson. Oxford University Press, 2005. Oxford Reference Online.] Oxford University Press. 3 June 2008 <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t140.e68940> URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref> »

علمی اوصول دیگر بعضی معلومات الده ائتمه اوصوللارین‌دان، علم، تجروبه و منطیق اساسلی اولماسی ایله فرق‌لنیر. عئینی شکیلده علمی اوصول ایله الده ائدیلن معلوماتین، تکرار ائدیله بیلر تجروبه‌لردن سونرا تکرار چاتیلا بیلر اولماسی لازیم‌دیر. بۇ باخیم‌دان علمی اوصول سیخلیق‌لا وحی اساسلی اوْلان دینی اوصول‌دان فرقلی‌دیر؛ دینی معلومات‌دا اساس سیخلیق‌لا وحی‌دیر حالبوکی وحی تکرار ائدیله بیلر بیر تجروبه اولمادیغی اۆچون علمی بیر اوصول دئییل <ref name="steven">[http://www.freeinquiry.com/intro-to-sci.html Schafersman, Steven D. "''An Introduction to Science: Scientific Thinking and the Scientific Method.''"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051124132129/http://www.freeinquiry.com/intro-to-sci.html |date=2005-11-24 }} URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref>. هر نه قدر فرقلی علم ساحه‌لرینده و فرقلی معلومات مؤوضوعلاریندا فرقلی، مؤوضوعا خوصوصی‌لشمیش علمی اوصوللار ایستیفاده ائدیلسه ده عومومو بعضی نوقطه‌لر علمی اوصوللارین تملی‌نی تشکیل ائدیر. عومومییت‌له علم آدام‌لاری، آراشدیرماچی‌لار معین بیر فئنومئنی آچیقلاماق آدینا بؤیوک اؤلچوده ال‌لرین‌ده‌کی معلوماتلاری ایستیفاده ائده‌رک فرضیه‌لر ایره‌لی سورورلر <ref name="wudka">[http://phyun5.ucr.edu/~wudka/Physics7/Notes_www/node6.html Wudka, Jose. "''The scientific method''." ''Physics 7: Relativity and Cosmology''. UC Riverside.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080608142908/http://phyun5.ucr.edu/~wudka/Physics7/Notes_www/node6.html |date=2008-06-08 }} URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref><ref name="dye">[http://www.niu.edu/~jdye/method.html Dye, James. "''Socratic Method vs. Scientific Method''".] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110824120433/http://www.niu.edu/~jdye/method.html |date=2011-08-24 }} URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref>؛ داها سونرا بۇ فرضیه‌یه تئست ائتمک اۆچون موختلیف تجروبه‌لر حاضیرلاییرلار <ref name="wudka"/> و تجروبه‌لرین نتیجه‌سینه گؤره بیر فرضیه‌نی دوغرولوغو و یا سهوی اورتایا چیخیر <ref name="dye"/>. بعضن بیر فرضیه‌نی دوغرولوغو معین تجروبه‌لر نتیجه‌سینده قبول ائدیلسه‌ده، داها سونرا سهو اولدوغو فرقلی تجروبه‌لر یولو ایله ده ثبوت ائدیله بیلر <ref name="wudka"/>. بۇ سببله هر جور فرضیه، داوام‌لی اولاراق تجروبه‌لره طبیعی توتولا بیلر. علمی اوصول باخیمیندان، علمی اوصوللار نتیجه‌سینده الده ائدیلن معلوماتلارین پایلاشیلماسی و آرشیولنمه‌سی چوْخ اهمیتلی‌دیر چونکی بۇ معلوماتلار ایشیغیندا عئینی و یا موختلیف یوللارلا علاقه‌دار تجروبه و تئست‌لرین تکرار ائدیلمه‌سی، یئنی‌دن اورتیله‌بیلمه‌سی و ائدیله‌بیلمه‌سی علمی اوصول نتیجه‌سینده مئیدانا گله‌جک معلومات باخیمیندان قاچینیلماز بیر واجیب‌دیر – تجروبه‌لرله عئینی نتیجه تکرار تکرار اورتیله‌بیلدییینده فرضیه قایدا اولماغا یاخینلاشیر<ref name="wudka"/>.

== علم داییره‌لری و جامیعه‌سی ==

علم ایجتیماعییه‌تی بیر چوْخ فرقلی علم ساحه‌سینده ایختیصاص‌لاشمیش، فرقلی بوداق‌لاردا آراشدیرما ائدن بیر چوْخ علم آدامی و علاقه‌دار تشکیلات‌لاردان عبارتدیر.
=== علم ساحه‌لری ===

زامان ایچینده فرقلی علم ساحه‌لری (دال‌لاری)، و یا آلان‌لاری، خوصوصی‌لشمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. سیخلیق‌لا آکادمیک سوییه‌ده علملرین دال‌لاشماسی ایکی آنا کاتقوریادا اله آلینار. طبیعی فئنومئن‌لری آراشدیران و اینجه‌له‌یه‌ن طبیعت علملری (و یا طبیعی علملر) ایله جمعیتی، فردی و اینسانی فعالیتلری و داورانیش‌لاری آراشدیران و اینجه‌له‌یه‌ن ایجتماعی و بشری علملر. بیولوژی، فیزیک و کیمیا کیمی علملر طبیعت علملرینه اؤرنک‌اولدوق‌دا، سوسیولوژی و آنتروپولوژی کیمی علملر اجتماعی علملره نومونه‌دیر. بۇ تمل ساحه‌لر آراسیندا چوْخ موختلیف علاقه‌لر اولموش، موهندیس‌لیک و طیب کیمی بۇ ساحه‌لرله علاقه‌لی بیر چوْخ تطبیقی اینتیظام ده اولدوغو کیمی خوصوصیله سون عصرده بیر چوْخ اینتئر-دیسیپلینئر بوداق دا اورتایا چیخمیش‌دیر؛ سیبئرنئتیک <ref>[http://www.asc-cybernetics.org/foundations/definitions.htm "DEFINING 'CYBERNETICS'." ''AMERICAN SOCIETY FOR CYBERNETICS''.] URL erişim tarihi: 6 Haziran 2008.</ref>، ائکونوفیزیک <ref>[http://www.mth.kcl.ac.uk/~tcoolen/Econophys/ "Econophysics Workshop." ''The European Science Foundation Programme''.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070609184445/http://www.mth.kcl.ac.uk/%7Etcoolen/Econophys/ |date=2007-06-09 }} URL erişim tarihi: 6 Haziran 2008.</ref> و طیبی آنتروپولوژی <ref>[http://www.bu.edu/bhlp/pages/masters/index.html "Medical Anthropology, Health Care Diversity, and Globalization." ''Boston Healing Landscape Project''.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080526033510/http://www.bu.edu/bhlp/pages/masters/index.html |date=2008-05-26 }} URL erişim tarihi: 6 Haziran 2008.</ref> کیمی .

ریاضیات علمی تئز-تئز بۇ ایکی اساس کاتقوریادان فرقلی اۆچونجو بیر کاتقوریا اوْلان فورمال علملر کاتقوریاسیندا ایشتیراک ائدر، چونکی هم طبیعت علملرینه هم ده اجتماعی علملره یاخین و اوزاق اولدوغو بیر چوْخ نقطه مؤوجوددور. ریاضیات، معین بیر معلومات ساحه‌سی‌نین اوبیئکتیو، دقت‌لی و سیستم‌لی آراشدیریلماسی باره‌سینده طبیعت علملرینه یاخین‌کن، آراشدیرما متودو کیمی امپیریک یعنی تجروبی اوصوللار باریندیرماماسی باخیمیندان آیری‌لار؛ ریاضیات‌دا الده ائدیلن معلومات امپیریک اوصوللارلا دئییل ده ا پریوری (a priori) ایله دوغرولانیر. فورمال علملر کاتقوریاسی ریاضیاتین یانیندا ایستاتیستیک و منطیق علملرینی‌ده ائحتیوا ائتمک‌ده‌دیر. بۇ ایکی علم، ریاضیات ایله بیرلیکده، بوتون علملر، خوصوصیله امپیریک علملر باخیمیندان اهمیتلی بیر یئره مالیک‌دیر؛ مثلاً فورمال بیلیم‌لرده‌کی موختلیف حادیثه‌لر فیزیکی و بیولوژی علملرده ده بؤیوک اینکیشاف‌لارا سبب اولموشدور. نئجه کی فورمال علملر فرضیه، قایدا و قانونلارین فورمالاشماسیندا، هم شئی‌لرین نئجه چالیشدیغی و اولدوغونا ایستیقامت‌لی (طبیعت علملری) هم‌ده اینسانلارین نئجه دوشوندوگو و داوراندیغینا ایستیقامت‌لی (ایجتماعی و بشری علملر) کشف و تانیملامالاردا حیاتی بیر اهمیتی مالیک‌دیر.

اجتماعی علملرین بیر امپیریک علم اولوب اولماماسی وضعیتی 20. عصردن بری موذاکیره مؤوضوع‌سو اولموشدور. بۇ موذاکیره‌لر اطرافیندا اجتماعی و داورانیش بوداق‌لارین بیر قیسمی علمی اولمادیق‌لاری ائلئشدیری‌لریله قارشیلاشمیش‌دیر. حتی بعضی عالیم‌لر (مثلاً نوبئل موکافاتی صاحبی فیزیکچی پئرسی و. بریدگمان (Percy W. Bridgman)، <ref name="slepman">{{cite journal | last = Siepmann | first = J. P. | title=What is Science? (Editorial) | journal=Journal of Theoretics | year=1999 | volume=3 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998RPPh...61...77K | accessdate=2007-07-23}}</ref>) و بعضی سیاست‌چی‌لر (مثلاً آبش سئناتورو کای بایلئی هوتچینسون (Kay Bailey Hutchinson) <ref name="staff19">{{cite web | url = http://www.asanet.org/page.ww?section=Advocacy&name=Social+Sciences+Under+Attack | title = Behavioral and Social Science Are Under Attack in the Senate | erişimtarihi = 2007-07-23 | yayımcı = American Sociological Association | tarih = 19 Mayıs 2006 | yazar = Staff | accessdate = 2012-08-25 | archivedate = 2015-09-12 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20150912040643/http://www.asanet.org/page.ww?section=Advocacy&name=Social+Sciences+Under+Attack }}</ref>)، دیگر بوداق‌لارا نیسبتن ایسپئسیفیک (اوزل-خاص)-اولمایان، موعممالی (معمالی) و یا علمی باخیم‌دان یئرسیز تاپدیق‌لاری بعضی بوداق‌لار اۆچون " علم "سؤزجوگونو ایستیفاده قاچینمیشدیرلار.

[[File:Académie des Sciences 1671.jpg|thumb|150pxFransız Bilimler Akademisi'i ziyareti sırasında [[XIV. Louis]], [[1671]].|left]]

=== موسیسه‌لر ===

علمی فیکیر، تجروبه و تاپینتیلارین موبادیله‌سی، اونسییه‌ت‌ی و تقدیماتی کیمی مقصدلری گودن علم بیرلیکلرینه اینتیباه دؤورون‌دن بری راست گلینمکده‌دیر.<ref>{{cite web | url = http://www.scholarly-societies.org/1599andearlier.html | title = Chronicle for Societies Founded from 1323 to 1599 | erişimtarihi = 2007-09-11 | yayımcı = Scholarly Societies Project | tarih = August 9, 2007 | ilk = Jim | son = Parrott | accessdate = 2012-08-25 | archivedate = 2015-04-14 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20150414101957/http://www.scholarly-societies.org/1599andearlier.html }}</ref> بۇ گونه چاتمیش ان قدیم تشکیلات ایسه ایتالیاداکی Accademia dei Lincei دیر <ref>{{cite web | url = http://positivamente.lincei.it/ | title = Benvenuto nel sito dell'Accademia Nazionale dei Lincei | erişimtarihi = 2007-09-11 | yayımcı = Accademia Nazionale dei Lincei | yıl = 2006 | dil = Italian}}</ref> 1660-جی ایل‌ده اینگیلیس رویال سوساییتی (کرال جمعیتی) <ref>{{cite web | url = http://www.royalsoc.ac.uk/page.asp?id=2176 | title = Brief history of the Society | erişimtarihi = 2007-09-11 | yayımcı = The Royal Society | accessdate = 2012-08-25 | archivedate = 2007-09-30 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070930184639/http://www.royalsoc.ac.uk/page.asp?id=2176 }}</ref> و 1666-جی ایل‌ده فرانسیز Académie des Sciences <ref>{{cite web | url = http://www.royalsoc.ac.uk/page.asp?id=2176 | title = The French Academy of Sciences, 1666-91: A reassessment of the French Académie royale des sciences under Colbert (1666-83) and Louvois (1683-91) | erişimtarihi = 2007-09-11 | yayımcı = Topics in Scientific & Medical History | ilk = G.G. | son = Meynell | accessdate = 2012-08-25 | archivedate = 2007-09-30 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070930184639/http://www.royalsoc.ac.uk/page.asp?id=2176 }}</ref> ایله باشلایاراق، میللی علم آکادئمی‌لری، بیرلیکلری بیر چوْخ اؤلکه‌ده اوْلان سئچمه علمی آراشدیرما و معلومات قوروم‌لاردیر.

بیر چوْخ اولوس‌لار آراسی (میلتلرآراسی) علمی تشکیلات، مثلاً میلتلرآراسی علم شوراسی‌نین (''International Council for Science'')، فرقلی میللت‌لرین علم بیرلیکلری، جامیعه‌لری آراسیندا امکداش‌لیغی اینکیشاف ائتدیرمک و تشببوثکار اولماق مقصدی ایله قورولموش‌دور.

=== یازین ===

بو گونه قدر بؤیوک چئشیتلی‌لیک‌ده علمی یازین‌لار نوماییش اوْلونموشدور و نوماییش اوْلونماغا داوام ائدیلیر. .<ref>{{cite journal
 | last=Ziman | first=Bhadriraju
| journal=Science
 | title=The proliferation of scientific literature: a natural process
 | year=1980 | volume=208 | issue=4442
 | pages=369–371
 | doi= 10.1126/science.7367863
 | accessdate=2008-04-23}}</ref> علمی ژورنال اونیوئرسیتئت‌لرده و دیگر موختلیف آراشدیرما تشکیلات‌لاریندا آپاریلان آراشدیرمالارین نتیجه‌لرینی سندلشدیرمک و چاتدیرماق‌دا؛ علمی آراشدیرمالارین و ایشلرین بۇ سببله ده علمین آرشیوسل بیر قئیدی اولما فونکسیاسینی گؤرمکده‌دیرلر. ایلک علمی ژورنال، ژوورنال دئس ائسچاوانس (Journal des Sçavans) و آردین‌دان گلن فیلوسوفیكال ترانساكشن (Philosophical Transactions)، 1665-جی ایل‌ده یاییملانماغا باشلانمیش‌دیر. او زامان‌دان بویانا نیظام‌لی نشرلرین عومومو سایی دورمادان آرتمیش‌دیر کی 1981-جی ایلده ائدیلن بیر تخمینه گؤره یایینداکی جمعی علمی و تئکنیکی ژورنالین سایی 11.500 'دو.<ref>{{قایناق کیتاب
 | ilk=Krishna | son=Subramanyam
 | coauthors=Subramanyam, Bhadriraju | yıl=1981
 | title=Scientific and Technical Information Resources 
 | yayımcı=CRC Press | isbn=0824782976}}</ref>

بیر چوْخ علمی ژورنال معین بیر علم ساحه‌سینی ایحاطه ائدیر و او دال‌داکی آراشدیرمالاری یاییم‌لاماق‌دا (نشر اولماق‌دا)، تقدیم ائتمک‌ده‌دیر؛ آراشدیرمالار نورمال‌دا علمی بیر تئز فورماتیندادیر(فرمت‌ینده‌دیر). علم موعاصیر جمعیت‌لرده او قدر مشهور و نوفوذلودور کی عومومییت‌له اوغورلارین، خبرلرین و علم آدام‌لاری‌نین هوس‌لری‌نین داها گئنیش کوتله‌لره کؤچورولمه‌سی لازیم گؤرولور.

علمی ژورنال‌لار، مثلاً نیو سایئنتیست (New Scientist) و یا سایئنتیفیك آمئریكن (Scientific American)، داها گئنیش اوخوجو کوتله‌سی‌نین طلب‌لرینه جاواب وئرمک‌ده و بعضی آراشدیرما ساحه‌لرین‌دکی قئیده‌دیر کشف و حادیثه‌لر داخیل بیر چوْخ مشهور آراشدیرما ساحه‌نین تئکنیکی اولمایان خلاصه‌لرینی تقدیم ائتمک‌ده‌دیر. بون‌دان باشقا، سطحی اولاراق، علم فانتاستیکا نؤوعو، تمل‌ده فانتاستیک بیر طبیعته صاحب اولسا دا، عومومو اولاراق جمعیتین خیال گوجونو جذب‌ائتمک‌ده و بلکه علمی اوصوللاری دئییل اما علمی فیکیرلری چات‌دیرماق‌دادیر.

== تنقیدلر و موذاکیره‌لر == 
=== علم، سؤزده‌بیلیم و علم خاریجی ===

اؤز باشینا قانونی‌لیک قازانامایاجاق اوْلان و بۇ سببله علم کیمی رفتار گئیینه‌رک اؤزونه حاق قازاندیرماغا چالیشان هر هانسی بیر یئرلشمیش معلومات توپلوسونا علم اولاراق قبول ائدیلمز؛ بونلارا عومومییت‌له سرحد-علم (''fringe science'') و یا آلتئرناتیو علم دئییلمک‌ده‌دیر. بونلارین ان بؤیوک چاتیشمازلیغی، طبیعی علملرین تملینی مئیدانا گتیردیگی کیمی طبیعی علملرین اینکیشافینا کؤمک اولان، دیققت‌له نظارت ائدیلن و اطراف‌لیجا آراشدیریلیب، شرح اوْلونان تجروبه‌لردن محروم اولمالاری‌دیر. بیر باشقا تئرمین‌ده زیبیل علم‌دیر. چؤپ علم (''junk science'')، اصلینده قانونی، دوغرو ساییلا بیله‌جک موختلیف علمی نظریه و معلوماتلارین، سهو بیر شکیلده و یا سهواً علئیه‌دار بیر طرفی، مؤوقعی مودافیعه ائتمه مقصدلی ایستیفاده‌سی‌دیر. تئریمین ایستیفاده‌سینده عومومییت‌له ایدئولوژی و یا سیاسی اؤن موحاکیمه و فاکتورلار دا سؤز مؤوضوع‌سودور. تیجارت اعلان‌لارین چوْخ موختلیف بیر قیسیمی‌ده بۇ کاتقوریایا دوشور. سون اولاراق، بۇ تئرمین‌لرین آیری و فرقلی اولاراق، علمی فیکیرلرین یاخشی نیت‌لی اولسادا سهو، کؤهنه‌لمیش، اسکیک و یا چوْخ ساده‌لشدیریلمیش نوماییشی و تظاهورلرینه ده راست‌لانماق اولور.

بیر چوْخ معلومات بوتونو و ساحه‌سی‌نین حقیقتاً علم (ساحه‌سی) اوْلوب اولمادیغی موباحیثه مؤوضوع‌سو اوْلموشدور. بۇ باره‌ده موذاکیره‌لر و فیکیر آیری‌لیق‌لاری اوْلدوقجا بؤیوک سای‌دادیر و سوسیال و داورانیش علملر کیمی بعضی ساحه‌لر موختلیف تنقیدچی‌لر طرفیندن علم‌دن کنار اولماق‌لا گوناه‌لاندیریلمیش‌دیر. موختلیف ساحه‌لردن بیر چوْخ آدام، مثلاً نوبئل موکافاتی صاحبی فیزیکچی پئرس و. بریدگمان (Percy W. Bridgman) <ref name="slepman"/> کیمی بعضی عالیم‌لر و مثلاً آبش سئناتورو کای بایلئی هوتچینسون (Kay Bailey Hutchinson) <ref name="staff19"/> کیمی بعضی سیاست‌چی‌لر، دیگر بوداق‌لارا نیسبتن ایسپئسیفیک-اولمایان، موعممالی و یا علمی باخیم‌دان یئرسیز تاپدیق‌لاری بعضی بوداق‌لار اۆچون "علم" سؤزجوگونو ایستیفاده قاچینمیشدیرلار. بعضی فیلوسوف‌لار دا بۇ باخیم‌دان فرقلی فیکیرلر تقدیم ائتمیشلر؛ مثلاً کارل پوپئر (Karl Popper) علمی اوصولون <ref>{{قایناق کیتاب 
 | ilk=Karl | son=Popper | yazarbağlantısı=Karl Popper
 | bölüm=Preface, On the non-existence of scientific method
 | title=Realism and the Aim of Science
 | yıl=1983 | sürüm=1st edition
 | yayımcı=Rowman and Littlefield
 | yer=Totowa, New Jersey}}</ref> و دلیل‌لرین <ref>''Logik der Forschung'', new appendix ''*XIX'' (''Logic of scientific discovery'' isimli İngilizce sürümde henüz bulunmamaktadır)</ref> وارلیغینی رد ائتمیشدیر. پوپئره گؤره یالنیز بیر دنه ائورن‌سل (اونیوئرسال) اوصول واردیر؛ منفی سیناق و یانیلما اوصولودور. بو، علم، ریاضیات، فلسفه، سنت وس. داخیل اینسان ذئهنی‌نین بوتون محصول‌لارینی ایحاطه ائتدیگی کیمی، حیاتین تکامولونو ده ایحاطه ائدر.<ref>Karl Popper: ''Objective Knowledge'' (1972)</ref> همچینین پوپئر، تنقیدی راسیونالیزم (پوپپئر، آلبئرت) ایله فرانکفورت مکتبی (آدورنو، هابئرماس) آراسین‌داکی اجتماعی علملرین متودولوژی‌سینی مؤوضوع آلان فلسفی بیر موذاکیره اولان، پوزیتیویزم موذاکیره‌سینه ده ایشتیراک ائتمیشدیر .<ref>Bu meseledeki çeşitli konumların eleştirel incelenmesi [[Karl R. Popper]]'in " Tarihselciliğin Sefaleti" (''The Poverty of Historicism'') eserinde bulunabilir.</ref>

=== فلسفی باخیش و مرکز ===

تاریخ‌چی ژاک بارزون (Jacques Barzun) علمی "تاریخ‌ده‌کی هر اینانج قدر فاناتیک بیر اینانج" اولاراق تعیین ائتمیش و اینسان یارانماسی باخیمیندان تامام‌لایان اوْلان معنا دوشونجه‌لرینی باسدیرماق مقصدی‌له علمی دوشونجه‌نین ایستیفاده‌سینه قارشی خبردار ائتمیشدیر.<ref>Jacques Barzun, ''Science: The Glorious Entertainment'', Harper and Row: 1964. p. 15. (quote) and Chapters II and XII.</ref> كارولین مئرچانت (Carolyn Merchant)، تئودور آدورنو (Theodor Adorno) و ائ. ف. شوماخر (E. F. Schumacher) کیمی بیر چوْخ موعاصیر دوشونر 17. عصرده‌کی علمی اینقیلابین علمی طبیعتی و یا حیکمتی آنلاماغا چالیشان بیر مركزدن، طبیعتی اؤز منفت‌لری اۆچون ایستیفاده ائتمک (مانیپولیاسیا ائتمک) اوداغینا کایدیردیغینی و علمین طبیعتی مانیپولیاسیا ائدیشی‌نین سونوندا قاچینیلماز بیرده اینسانلاری‌دا مانیپولیاسیا ائتمه‌سینه گتیریب چیخاراجاغینی دوشونموش‌لر.<ref name="UW">Fritjof Capra, ''Uncommon Wisdom'', ISBN 0-671-47322-0, p. 213</ref> همچینین، نیجئل اؤلچوم‌لرین علمین مرکزینده اولماسی، علمین دونیانین اهمیتلی نیتئل بوجاق‌لارینی گؤره بیلمه‌دیگی تنقیدلرینه گتیریب چیخارمیش‌دیر.<ref name=UW/>

علمین ایجرااسیندا، ائتیک و ایش اخلاقی‌نین ایدئولوژی بیر شکیل‌ده رد ائدیلمه‌سی‌دیر ساختاکارلیق، اینتیهال و معلومات تحریفی کیمی موختلیف فورمالارداکی نتیجه‌لری بیر چوْخ عالیم طرفیندن تنقید اوْلونموش و یئریلمیشدیر. فیلوسوف بئرنارد روللین (Bernard Rollin)، "علم و ائتیک" (''Science and Ethics'') آدلی اثرینده، ائتیک و اخلاقین علم ایله علاقه و دیققت‌ینی رد ائدن ایدئولوژی فیکیری آراشدیرار و اساس ائتیک آنلاییشی‌نین و قایدالاری‌نین اؤیره‌دیلمه‌سی‌نین، علمی تحصیلین ایمتیناع و آیریلماز بیر عونصورو اوْلدوغونو مودافیعه ائدیر.<ref>{{قایناق کیتاب
 | ilk=Bernard E. | son=Rollin | yıl=2006
 | title=Science and Ethics
 | yayımcı=Cambridge University Press
 | isbn=0521857546}}</ref>
آ

=== مدیا و علم تارتیشماسی ===

کوتلوی مدیا، بیر-بیری‌له یاریشان فرقلی علمی ایددیعالاری، بۇ ایددیعالارین علمی جامیعه‌ده‌کی قبول اوْلونماسی و گووه‌نیله‌بیلیرلیغینی تام اولاراق، قطعی بیر شکیل‌ده یانسیتمالارینی انگلله‌یه‌ن موختلیف تضییق‌لره معروض قالماقدادیر. علمی بیر موذاکیره‌ده فرقلی طرف‌لره نه قدر آغیرلیق وئریله‌جه‌یینی تعیین ائتمک، موباحیثه‌نین مؤوضوع‌سو حاقّیندا تجروبه و معلوماتی طلب ائدیر.<ref>{{cite web | url = http://www.scidev.net/Editorials/index.cfm?fuseaction=readEditorials&itemid=131&language=1 | title = Science journalism must keep a critical edge | erişimtarihi = 2008-02-20 | yayımcı = Science and Development Network | tarih = [[11 Ekim]], [[2004]] | ilk = David | son = Dickson | accessdate = 2012-08-25 | archivedate = 2007-11-09 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20071109203025/http://www.scidev.net/Editorials/index.cfm?fuseaction=readEditorials&itemid=131&language=1 }}</ref> چوْخ آز ژورنالیست گئرچک معنادا علمی معلوماتا صاحب اوْلدوغو کیمی، معین علمی مسئله‌لر اوزرینه معلوماتا صاحب اوْلان بیر ژورنالیست بئله بیردن خبرینی ائتمه‌سی لازیم اوْلان دیگر علمی مسئله‌لر اوزرینه آز شئی بیلیر اولا بیلر.<ref>{{cite web | url = http://cjrarchives.org/issues/2004/6/mooney-science.asp | title = Blinded By Science, How 'Balanced' Coverage Lets the Scientific Fringe Hijack Reality | erişimtarihi = 2008-02-20 | yayımcı = Columbia Journalism Review | yıl = 2007 | ilk = Chris | son = Mooney | accessdate = 2012-08-25 | archivedate = 2008-12-29 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20081229050552/http://cjrarchives.org/issues/2004/6/mooney-science.asp }}</ref><ref>{{cite journal
 | last=McIlwaine | first=S. | coauthors=Nguyen, D. A.
 | title=Are Journalism Students Equipped to Write About Science?
 | journal=Australian Studies in Journalism
 | year=2005 | volume=14 | pages=41–60
 | url=http://espace.library.uq.edu.au/view/UQ:8064
 | accessdate=2008-02-20}}</ref>

=== اپیستمولوژیک چاتیشمازلیق‌لار ===

پسیكولوق كارل یونگ‌ه (Carl Gustav Jung) گؤره هر نه قدر علم طبیعتین هر ایستیقامتینی، تام اولاراق آنلاماغا چالیشسادا ایستیفاده ائدیلن تجروبی اوصوللار آنجاق صونعی و محدود سوال‌لار اورتایا آتاجاق و بۇ سببدن یالنیز قیسمی جاواب‌لارا اولاشیلابیلینه‌جک‌دیر.<ref>{{قایناق کیتاب | isbn = 0691017948 | title = Synchronicity: An Acausal Connecting Principle | sayfa = 35 | yayımcı = Princeton University Press | son = Jung | ilk = Carl | yıl = 1973 | yazarbağlantı = Carl Jung}}</ref> روبئرت آنتون ویلسون (Robert Anton Wilson)، علمین سوال سوروشماق‌دا ایستیفاده ائتدیگی واسطه‌لرین چیخاردیغی جاواب‌لارین یالنیز ایستیفاده ائدیلن واسیطه‌لر باخیمیندان معنالی جاواب‌لار اوْلدوغونو و علمی کشفلرین اینجه‌لنه‌بیله‌جه‌یی تامامی‌له اوبیئکتیو بیر باخیش بوجاغی‌نین اولمادیغینی قارشییا قویاراق علمی تنقید ائتمیشدیر.

=== علم و دین ===

[[File:Tiffany Education (center).JPG| یالئ بیلیم‌یوردونداكی لوییس كامفورت تیففانی (Louis Comfort Tiffany) ایمضالی بیر ویترای‌دان دئتال: علم و دین آهنگ ایچینده تصویرلنمیش.|thumb|250px|left]]

علم ایله دین آراسین‌داکی علاقه، ایکی‌سی‌ده سون درجه گئنیش مؤوضوعلاری اله آلدیغی اۆچون سون درجه فرقلی فورمالارا مالیک‌دیر. علم و دین بیر-بیرین‌دن فرقلی اوصوللارا و سوال‌لارا مالیک‌دیر. علمی اوصول طبیعی، فیزیکی و مادی مؤوضوعلارا اؤلچمه، حسابلاما و تعیین اساس ائدن امپیریک (تجروبی) بیر شکیل‌ده یاخینلاشار. دینی اوصوللار ایسه کاینات‌داکی روحانی مساله‌لری، وارلیق‌لاری فؤوق‌الطبیعی نوفوذ و ایلاهی وحی کیمی آنلاییش‌لارلا شرحه و آنلاماغا چالیشار. تاریخی اولاراق علمین دین ایله اوْلان علاقه‌سی سون درجه مورککب‌دیر. دینی دوکترینالار و سبب‌لر زامان زامان علمین اینکیشافینی تاثیرلرکن، علمی معلومات‌دا دینی اینانج‌لاری تأثیر ائتمیشدیر.
[[File:Galileo facing the Roman Inquisition.jpg| روما ائنگیزیسیونونون قارشی‌سیندا گالیله.|thumb|250px]]

تاریخ بویو بعضی موتفکیرلر علم ایله دینین اوزلاشاماز و بیر-بیرینه قارشی مشغولیت‌لری اوْلدوغونو قارشییا سورسه‌ده،-کی بۇ عومومو اولاراق علمین سورغولاماغا دایانماسی، دینین ایسه سورغولامادان اینانماغی گرکدیرمه‌سی‌ندن قایناق‌لانماق‌دادیر. – بعضی موتفکیرلرده عکسینی ایددیعا ائتمیشدیر. خوصوصیله 19. عصرین معین دؤورلرینده دین ایله علمین بیر-بیرینه موخالیف اوْلدوغو گؤرونوشو قازانمیش‌دیر. بۇ دؤورلرده اینکیشاف ائتدیریلن موخالیفت، علئیه‌دارلیق تئزی‌سینه گؤره علم ایله دین آراسیندا هر هانسی بیر قارشی‌لیق‌لی تأثیر هر دایم قارشی‌دورمایا گتیریب چیخاراجاق و دین‌ده، یئنی علمی فیکیرلره قارشی، تجاووزکار اوْلان طرف اولاجاق.<ref>David B. Wilson writes about the development of the conflict thesis in "The Historiography of Science and Religion" the second essay in "Gary Ferngren (editor). ''Science & Religion: A Historical Introduction''. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2002. ISBN 0-8018-7038-0."</ref> هر نه قدر بۇ آنلاییش 19. عصرده جان ویلیام دراپئر (John William Draper) و آندرو دیجکسون وایت (Andrew Dickson White) کیمی ایسیم‌لرجه یایقین‌لاشدیریلمایا چالیشیلمیش‌سادا علم ایله دین آراسین‌داکی تاریخی و بوگونکو قارشی‌لیق‌لی تأثیری، قارشی‌دورما آنلارین‌دان امکداش‌لیق آنلارینا قدر، شرحه کافی اولمامیش‌دیر.<ref>Gary Ferngren (editor). ''Science & Religion: A Historical Introduction''. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2002. ISBN 0-8018-7038-0</ref> نئجه کی گرک کوپرنیک (Mikolaj Kopernik)،]],<ref>[http://www.astronomy.ohio-state.edu/~pogge/Ast161/Unit3/response.html Pogge, Richard. "A Brief Note on Religious Objections to Copernicus." ''Astronomy 161: An Introduction to Solar System Astronomy''] URL erişim tarihi: 19 Ağustos 2008.</ref> گالیله (Galileo Galilei)، كئپلئر (Johannes Kepler) و بویله (Boyle) کیمی قرب علم تاریخینده یئر آلمیش اهمیتلی آدلار، ایسترسه ده ابن‌سینا <ref>[http://www.muslimphilosophy.com/books/afnan.pdf Afnan, Soheil M.. "Avicenna: His Life and Works." s. 168.]</ref> بیرونی <ref>[http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Al-Biruni.html O'Connor, J. J.; Robertson, E. F.. "Abu Arrayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni." <span style="text-decoration:underline;">The MacTutor History of Mathematics archive</span>.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080326234632/http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Al-Biruni.html |date=2008-03-26 }} URL erişim tarihi: 29 Temmuz 2008.</ref> و ابن-ی هئیثم <ref>{{Harv|Steffens|2006}} ([[cf.]] {{cite web | url = http://www.ibnalhaytham.net/custom.em?pid=571860 | title = Review of ''Ibn al-Haytham: First Scientist'' | erişimtarihi = 2008-01-23 | tarih = 2006-12-01 | accessdate = 2012-08-25 | archivedate = 2011-07-23 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20110723151315/http://www.ibnalhaytham.net/custom.em?pid=571860 }})</ref> کیمی شرق علم تاریخی‌نده یئر آلمیش اهمیتلی آدلار اوْلدوق‌جا دین‌دار و اینانج‌لی اینسانلار ایدی. بونونلا بیرلیکده، علم ایله دینین تاریخ ایچینده ضد دوشدوگو مسئله‌لر ده اوْلموشدور و علم ایله دینین اوزلاشماسی‌نین مومکون اولمادیغینی مودافیعه ائدن‌لر بۇ گون ده موجوددورلار. مثلاً اینگیلیس تکامول بیولوژی متخصصی ریچارد داوكینز (Richard Dawkins) علم ایله دینین اوزلاشماسینین مومکون اولمادیغینی شیددت‌له مودافیعه ائتمک‌ده‌دیر.<ref>{{cite web | url = http://www.pbs.org/faithandreason/transcript/dawk-frame.html | title = Interview with Richard Dawkins | erişimtarihi = 2008-04-12 | yayımcı = PBS}}</ref> عکس فیکیرده اوْلان علم آدام‌لاری و یازی‌چی‌لار دا مؤوجوددور؛ آبش‌لی بیولوق کئننث آر. میللئر (Kenneth R. Miller) کیمی.<ref>{{cite web | url = http://www.pbs.org/wgbh/evolution/library/08/1/l_081_01.html | title = Ken Miller: Reconciling Science and Faith. | erişimtarihi = 2008-07-29 | yayımcı = PBS}}</ref>

تاریخ بویونجا دین ایله علمی بیرلشدیرمه‌یه چالیشان، بیر-بیری‌له چلیشمه‌یه‌ن اوصوللار اوْلدوغونو ایره‌لی سورن و حتی بیر-بیرلرینی تامام‌لادیغی‌نی دوشونن‌لرده اوْلموشدور. زامان-زامان دینی کانی‌لارین علمی اوصوللارلا و یا علمی کانی‌لارین دینی اوصوللارلا شرحه چالیشان‌لار اوْلموشدور. مسالن، ابن‌سینا تانری‌نین وارلیغینی عقل و منطیق یولو ایله شرحه چالیشمیش‌دیر.<ref name="Goodman-8-9">Lenn Evan Goodman (2003), ''Islamic Humanism'', p. 8-9, Oxford University Press, ISBN 0-19-513580-6.</ref> بونا علاوه اولاراق، خوصوصیله موعاصیر چاغ‌دا، بعضی‌لری علم و دینین بیر-بیرین‌دن موستقیل اوْلدوغونو، هومانیتار تجروبه‌نین بیر-بیری‌له ماراق‌سیز ایستیقامت‌لری‌له مشغول اوْلدوقلاری و بۇ سببله بیر-بیرلری‌نین ساحه‌سینه بولاشمادیق‌جا، اؤز ساحه‌لری ایچری‌سینده، پروبلئم‌سیز بیر شکیل‌ده بیرلیکده وار اولا بیله‌جک‌لرینی ایره‌لی سورموش‌دولر.آما بۇ چوْخ دا مومکون اولمامیش‌دیر.<ref>[[Stephen Jay Gould]]. ''Rocks of Ages: Science and Religion in the fullness of life''. Ballantine Books, 1999.</ref>

== عالیم‌لر ==
عالیملرین مقصدی مؤوجود ایش شرایطینده بیرباشا و یا دولایی یول‌لا اینسانلارین حیات طرزی‌نین یاخشیلاشدیریلماسین‌دان عبارتدیر. اونا گؤره‌ده، تاریخ بویو عالیم‌لرین ایشلری دؤولت‌لرده سؤز صاحبی اوْلان شخص‌لر و قوروم‌لار طرفیندن دستکلنمیش و نظارت ائدیلمیشدیر. ایلک تشکیل اوْلونموش شکیلده آپاریلان علمی ایشلره قدیم یونانیستاندا، پلاتون آکادئمیاسیندا راست گلینیر. اول‌لر علمله مشغول اوْلان شخص‌لر سارای اعیان‌لاری کیمی خصوصی ایمتیازلارا مالیک اولسالاردا، سوْنرادان اونلارا وئریلن علمی درجه‌لرله جمعیتده ائلیتار بیر طبقه یارانمیش‌دیر.

== علملر دوکتورو ==

علم‌ایله مشغول اولان، بۇ ساحه‌ده هر هانسی بیر پروبلئمی تک‌باشینا، مؤوجود واسیطه‌لرین و اوصوللارین کومک‌ایله حلل ائده بیلن شخص‌لر اوْرتا عصرلردن باشلایاراق قرب مدنیتینده "دوکتور" آدینی داشیمیش‌لار. ایلک دوکتور علمی درجه‌سی، تاریخی منبع‌لره گؤره 12 یول 1219-جو ایلده بولونیادا پاپا III هو��وری طرفیندن وئریلمیش‌دیر. دوکتور سؤزو لاتین دیلین‌دکی دوجتوس – "اؤیردیلمیش" سؤزون‌دن‌دیر. بو، علم ساحه‌سینده وئریلمیش ان یوکسک درجه ساییلیر. بۇ علمی درجه‌نی آلماق اۆچون نامیزد حازیرلادیغی دیسسئرتاسیانی (لات. دیسسئرتاتیو – "موذاکیره ائتمک"، "تدقیق ائتمک") آچیق موذاکیره زامانی موتخصلرین ایشتیراکی ایله تشکیل اوْلونموش شورا و آزاد ایشتیراک‌چی‌لارین قارشی‌سیندا مودافیعه ائتمه‌لی ایدی. اوْرتا عصرلرده مودافیعه پروسسی بیر نئچه آندایچمه پروسسین‌دن عبارت ایدی. بونلاردان اونیوئرسیتئتین رئکتورو قارشی‌سیندا آندایچمه اساس ساییلیردی. بون‌دان علاوه نامیزد بیر گیزلی و بیر آچیق ایمتاحان وئرمه‌لی‌ایدی. گیزلی ایمتاحان دیسسئرتاسیادا قئید اوْلونان تئزیس‌لرین فاکولته پروفئسسورلاری (ماگیستری رئگئنتئس) قارشی‌سیندا، اکثر حال‌لاردا آچیق هاوادا مودافیعه اوْلونماسین‌دان عبارت ایدی. ایمتاحانی وئردیک‌دن سوْنرا نامیزد آچیق موذاکیره‌یه، دیسپوتاتیونا (لات. دیسپوتاتیونئس – "موباحیسه") بوراخیلیردی. بورادا نامیزد اؤز علمی یئنی‌لیکلرینی پوبلیکا قارشی‌سیندا مودافیعه ائتمه‌لی ایدی. بۇ مرحله‌ده پروفئسسورلاردان علاوه تاماشاچی‌لار آراسیندا اه‌یلشن هر بیر شخص نامیزه‌ده سوال وئرمک حوقوقونا مالیک ایدی. مودافیعه‌دن سوْنرا پروسسین سونونجو و طنطنه‌لی حیصصه‌سی اوْلان ایناوقوراسیا (لات. ایناوگورو – "تعیین ائتمک" (وظیفه‌یه)) کئچیریلیردی. بۇ زامان نامیزد سیموولیک اشیالارلا تلطیف اوْلونوردو. بورایا کیتاب، بیر قیزیل اوزوک و بئرئت فورمالی دوکتور پاپاغی داخیل ایدی. بۇ عادت-عنعنه ایل‌لر کئچسه‌ده، قرب مکتبلرینده اؤز ایلکین فورماسینی قورویوب ساخلایا بیلمیش‌دیر.

== میلتلرآراسی علمی موکافات‌لار ==

علمی نایلیت‌لره گؤره عالیم‌لره آشاغی‌داکی میلتلرآراسی نوفوذلو موکافات‌لار وئریلیر :
* نوبئل موکافاتی — دونیادا ان نوفوذلو علمی موکافات. ایل‌ده بیر دفعه دؤرد علم ساحه‌سی اوزره وئریلیر. اونا پارودیا کیمی شنوبئل موکافاتی ده وئریلیر.
* فیلدسوو موکافاتی — ریاضیات ساحه‌سینده بؤیوک نایلیه‌لره گؤره. ایسپانیا کرالی طرفیندن تقدیم ائدیلیر.
* رولف نئوانلیننی موکافاتی — اینفورماتیکانین ریاضی آسپئکت‌لرینده بؤیوک اوغورلارا گؤره.
* کارل فریدریخ قاوسس موکافاتی — دیگر علملرده کشفلر واسیطه‌سی ایله ریاضیاتا بؤیوک تؤحفه‌لره گؤره.
* کراوفورد موکافاتی — موکافات آشاغی‌داکی ایستیقامت‌لر اوزره وئریلیر: آسترانومیا، ریاضیات، بیولوژی علملر، یئر حاقیندا علملر.
* آبئل موکافاتی — ریاضیاتین اینکیشافینا تؤحفه‌یه گؤره.
* شاو ایفو موکافاتی — آسترانومیا، ریاضیات، طیب و حیات حاقیندا علملره وئریلن بؤیوک تؤحفه‌لره گؤره.
* تیورینق موکافاتی — حسابلاما تئکنیکاسی آسوساسیاسی طرفیندن اینفورماتیکا ساحه‌سینده وئرییلن موکافات.
* میخایل لومونوسوو آدینا بؤیوک قیزیل مئدال— روسیه علملر آکادئمیاسینین عالی موکافاتی.
* دمیتری مئندئلئیئو آدینا بؤیوک قیزیل مئدال — روسیه علملر آکادئمیاسی‌نین کیمیا علمی ساحه‌سینده بؤیوک ناییلییه‌ت‌لره گؤره موکافاتی.

==بیر ده باخ==
[[بیلیک]]

[[بیلگی]]

[[بیلیشیم]]

== قایناقلار ==
{{قایناق}}

{{Authority control}}
{{مین مقاله}}

[[بؤلمه:علم| ]]
[[بؤلمه:بیلیک]]
[[بؤلمه:الیفبا اساسیندا سئچیلمیش مقاله‌لر]]