تورکمنیستان
تۆرکمنیستان (تورکمنجه: Türkmenistan) آسیادا بیر دؤولتدیر. باشکندی عاشق‌آباد‌دیر.
تورکمنیستان Türkmenistan (تورکمن) | |
|---|---|
 بایراق
 Emblem
| |
| میلی مارش: Garaşsyz Bitarap Türkmenistanyň Döwlet Gimni State Anthem of Independent, Neutral Turkmenistan | |
.svg) تورکمنیستان یئری نقشه اوستونده (red) | |
| پایتخت و بؤیوک شهری | عاشق‌آباد 37°58′N 58°20′E / 37.967°N 58.333°E |
| رسمی دیللر | تورکمن دیلی[۱] |
| Inter-ethnic languages | روس دیلی |
| اتنیک قروپلار (2003) | |
| دمونیم(لر) | Turkmen |
| دؤولت | Unitary dominant-party presidential republic under an Authoritarian Regime |
| Gurbanguly Berdimuhamedow | |
| Akja Nurberdiýewa | |
| قانون اوقانی | Mejlis |
| Formation | |
| 1511 | |
| 30 April 1918 | |
| 13 May 1925 | |
• Declared state sovereignty | 22 August 1990 |
• Declared independence from the شوروی | 27 October 1991 |
• Recognized | 26 December 1991 |
| 18 May 1992 | |
| اراضی | |
• جمعی | ۴۹۱٬۲۱۰ km2 (۱۸۹٬۶۶۰ sq mi)Convert internal error: unknown message[۳] (52nd) |
• سو (%) | 4.9 |
| جمعیت | |
• 2016 تخمینی | 5,662,544[۴] (117th) |
• سیخیلیق | ۱۰٫۵/km2 (۲۷٫۲/sq mi)Convert internal error: unknown message (221st) |
| جی‌دی‌پی (PPP) | 2017 تخمینی |
• جمعی | $103.987 billion[۵] |
• آدام‌باشی | $18,771[۵] |
| جی‌دی‌پی (نامینل) | 2017 تخمینی |
• جمعی | $42.355 billion[۵] |
• آدام‌باشی | $7,645[۵] |
| جینی (1998) | 40.8 اورتا |
| اچ‌دی‌آی (2014) |  0.688[۶]اورتا · 109th |
| پول واحیدی | Turkmen new manat (TMT) |
| چاغ بؤلگه‌سی | UTC+5 (TMT) |
| سوروجولوک طرفی | right |
| تیلفون کودو | +993 |
| ایزو ۳۱۶۶ کودو | TM |
| اینترنت ال‌تی‌دی | .tm |
تاریخی
دَییشدیر۱۰. یوز ایلده ��ورکمنیستانین اراضی‌سینه اوغوزلار(ایندیکی تورکمن‌لرین اجدادلاری) کؤچوب گلیرلر.اوغوزلار ۱۳. یوز ایلده سلجوق دؤولتینی یارادی‌لار. ۱۶. یوز ایلده تورکمنیستان اراضی‌سی خیوه و بوخارا خان‌لیق‌لارینین تابئعچیلیینه دوشور.۱۸۶۹-جی ایلده چار روسیهسی طرفیندن ایشغال اوْلونور.۱۹۲۱-جی ایلده تورکوستانین ترکیبینه داخیل اولور.۱۹۲۴-جو ایلده ایسه سسری طرفیندن تورکمنیستان مسسر-ی یارادیلیر و سسری-نین ترکیبینه داخیل اولور.۱۹۹۱-جی ایلده موستقیل تورکمنیستان جمهوریتی اعلان اوْلونور.
جوغرافی مؤوقعی و طبیعتی
دَییشدیرthumb|تورکمنیستان ویلایت‌لری:
۱. آهال
۲. بالکان
۳. داشوغوز
۴. لئباپ
۵. ماری
اؤلکه‌نین گئوسییاسی مؤوقعی آوروپا اؤلکه‌لری ایله چین و هیندیستانا گئدن قورو یول‌لارینین اوزرین‌ده یئرلشمه‌سی باخیمین‌دان الوئریش‌لی‌دیر.
رئلیئفینه گؤره اووالیق و داغ‌لیق حیسه‌لردن عبارت‌دیر. کوپئتداغ سیلسیله‌سی سئیسمیک جهت‌دن فعال‌دیر. اؤلکه اراضی‌سینین ۸۰%-دن چوخو توران اووالیغیندا اوکئان سوییه‌سین‌دن ۱۰۰-۲۰۰ متر هوندورلوک‌ده‌دیر. زنگین طبیعی گاز و نفت احتیاطینا گؤره اؤلکه دونیانین ان قاباقجیل دؤولت‌لرین‌دن بیری‌دیر. اؤلکه اراضی‌سین‌ده ۱۴۴ نئفت و قاز یاتاغی آشکار ائدیلمیش‌دیر. اونلاردان یالنیز ۴۰ یاتاق ایستیسمار اوْلونور (خزرترافی، بوخارا-خیوه، مرای، لئباپ و س.). یئرالتی سروت‌لردن کوکورد، کالیوم و داشدوز، بئنتونیت گیلی، میرابیلیت، آلونیت واردیر.
اؤلکه‌نین ایقلیمی قورو سوبتروپیک ایقلیمدیر. بورادا ایلین ۲۹۰ گونو بولودسوز کئچیر. جومهوریت اراضی‌سین‌ده ایللیک و سوتکالیق تئمپئراتورئ آمپلیتودو چوز بؤیوک‌دور. یاغینتی‌لارین اوْرتا ایللیک میقداری ۵۰-۲۰۰ mm آراسیندادیر. مۆمکون بوخارلانما ۱۵۰۰ مم-دن آرتیق‌دیر. اکین‌چی‌لیک اساساً سووارما، داغ‌لاردا ایسه قیسمن دمیه شرایطین‌ده مۆمکون‌دور. اؤلکه‌نین شرق رایونلاری آمودریا، مورقاب و تجن چای‌لارینین سولاری ایله تجهیز اوْلونور.
تورکمنیستان‌دا ان بؤیوک گؤل ساریقامیشدیر. بۇ گؤل‌دن یوکسک کیفیت‌لی خؤرک دوزو ییغیلیر. سووارما تاریخاً تورکمنیستان اۆچون موهوم اهمیت کسب ائتمیش‌دیر. آمودریادان چکیلن قاراقوم کانالی مین‌لرله هئکتار تورپاغین جانلانماسین‌دا موهوم رول اوْیناییر. تورکمنیستان اراضی‌سی یئرالتی سولارلا زنگین‌دیر. یئرالتی سولارین سطحه یاخین اراضی‌لرین‌ده واحهلر مؤوجوددور. مونبیت تورپاغی، توغای مئشه‌لری، زنگین بیتکی اؤرتویو واههلره اؤزونه‌مخصوص گؤزل‌لیک وئریر. اؤلکه اراضی‌سینین ۳۷۵ مین مربع کیلومتری صحرا و یاریم‌صحرالاردیر. بوز قومسال‌لیق‌دا هامار سطح‌لی تاکیرلار چوْخ یئکنسک تأثیر باغیشلاییر. تورکمنیستان اراضی‌سین‌ده بیتن ساکساول کولو اهالینین ایستیفاده ائتدیی ان موهوم بیتکی‌دیر.
اهالی‌سی
دَییشدیرتورکمنیستان ائتنوسوْنون منشیی قدیم ساک-ماسساگئت و سارمات-آلان قبیله‌لری ایله باغلی اوْلوب. ائتنوسون فورمالاشماسین‌دا اوغوزلار یاخین‌دان ایشتیراک ائتمیش‌لر.
تورکمنیستان‌دا کند اهالی‌سی اوستونلوک تشکیل ائدیر (۵۵%). اهالی اساساً، قاراقوم کانالی زوناسین‌دا، مورقاب و تجن چای‌لارینین دئلتاسین‌دا، کوپئتداغین اتیین‌ده جملشمیش‌دیر. آشقاباد شهری تورکمنیستان جومهوریتنین باشکندی، موهوم علم، صنایع و مدنیت مرکزی‌دیر. باشقا اساس شهرلری جرجو، داشوغوز، ماری، نئبیتداغ، تورکمنباشیدیر.
تورکمنیستان BMT، IKT (ایسلام کونفران‌سی تشکیلاتی)، MDB، اقتصادی امکداش‌لیق شوراسی و س. تشکیلات‌لارین عضوودور
میلّی ترکیب
دَییشدیر۱۴.۰۴.۲۰۰۱ – تاریخین‌ده "نئیترال تورکمنیستان" قزئتین‌ده اؤلکه‌نین او زامانکی دؤولت باش‌چی‌سی صاپارموراد نیازووون موصاحیبه‌سی نشر اوْلون‌دو . کئچمیش پرزیدنت ۲۰۰۱-جی ایله اؤلکه اهالی‌سینین ۹۱%-نین تورکمن‌لرین ، ۳%-نی اؤزبک‌لرین ، ۲%-نی روس‌لارین ، ۴%-نی دیگر میللت‌لرین تشکیل ائتدیینی قئید ائتمیش‌دی .[۷] تورکمن‌لر همچینین اؤزبکیستاندا، تاجیکیستاندا، ایراندا، افقانیستاندا و روسیه فئدئراسییاسیندا دا یاشاییرلار. اؤلکه‌نین تورکمن اهالی‌سی یوکسک طبیعی آرتیما مالیک‌دیر. بونا باخمایاراق اوْرتا سیخ‌لیق چوْخ آشاغی‌دیر (۱ کم²-ده ۹،۲ نفر ). ارازینین ۸۰%-ده اهالی یاشامیر.
مۆعاصیر سوسیال-اقتصادی وضعیت
دَییشدیرتورکمنیستان رئسپوبلیکاسین‌دا اؤلکه‌نی خاممال ایستئهسال‌چی‌سین‌دان حاضر محصول ایستئهسال‌چی‌سینا چئویرمک مقصدی داشییان دؤولت پروقرامی حیاتا کئچیریلیر. پروقرام رئاللاشماسی اۆچون اعمال ائدیجی صنایع ساحه‌لرینه دقت آرتیریلیر، اهالینین ارزاغا اوْلان تلباتینی داخی‌لی ایمکان‌لار حسابینا اؤدمک اۆچون لاییحه‌لر حاضرلانیر.
صنایع
دَییشدیرتورکمنیستانین تصروفاتینین اساس گلیرلی ساحه‌سی نئفت و قاز کومپلئک‌سینین اینکیشافی‌دیر. نئفت و قازچیخارما رئسپوبلیکانین ایختیساسلاشمیش ساحه‌سی‌دیر. اؤلکه‌نین گلیرینین ۶۰%-ی بۇ ساحه‌لرین پایینا دوشور. نفت بورولارلا ائمال اۆچون تورکمنباشی و جرجو شهرلرینه نقل ائدیلیر. نفتین بیر حیصه‌سی خزر دنیزی ایله آذربایجانا و باشقا اؤلکه‌لره آپاریلیر. تورکمنیستان طبیعی قاز احتیاطینا گؤره دونیادا ۴-جو یئرده دورور. خصوصیله، آچاق، ماری و خزرساهی‌لی یاتاق‌لار داها محصول‌داردیر. ایلده ۳۲ میلیارد م۳ قاز حاصیل اوْلونور و بۇ قازین بؤیوک حیصه‌سی قونشو اؤلکه‌لره، او جمله‌دن آذربایجانا، گورجوستانا، اوکراینایا، روسیه فئدئراسییاسینا گؤندریلیر.
تورکمنیستان‌دا طبیعی گازی ایخراج ائتمک اۆچون هله‌لیک یالنیز بیر بورو کمری (روسیهیا) مؤوجوددور. لاکین ایران و تورکیهدن کئچمکله آوروپایا، افقانیستاندان کئچمکله پاکیستان و هیندیستانا قاز اؤتورمک اۆچون بورو کمری مارشروت‌لاری اوزرین‌ده ایشلر گئدیر.
اؤلکه‌ده ماشینقاییرما صنایع‌سی نئفت-قاز و کند تصروفاتینا خیدمت ساحه‌لرین‌دن عبارت‌دیر. کیمیا صنایع‌سی اۆچون کیفایت قدر یئرلی خاممال واردیر. کوکورد، کالیوم دوزلاری، یود اساسین‌دا نئبیتداغدا، بئکداشدا، چلکه‌نده، جرجودا، ماریدا کیمیا زاوودلاری فعالیت گؤستریر. بیر چوْخ خاریجی شیرکت‌لر تورکمنیستان‌دا کیمیا زاوودلاری موس‌سی‌سه‌لری یاراتماق ماراغین‌دادیر.
تورکمنیستان‌دا ائلئکتریک انرژی‌سینه اوْلان تلبات ایری شهرلره یاخین تیکیلمیش ایئس-لر و ایراندان آلینان انرژی حسابینا تعمین اوْلونور.
کند تصروفاتی
دَییشدیرتورکمنیستاندا اکین‌چی‌لیک اۆچون یارارلی توْرپاق‌لارین یاریسیندان پامبیق‌چی‌لیقدا ایستیفاده اوْلونور. قاراقومون مورقاب و تجه‌ن دئلتالارین‌دا، آمودریا بویونجا اوزانان ساحه‌لرده پامبیق اکین‌لری داها چوخ‌دور.
رئسپوبلیکادا ییغیلان پامبیغین ۲۵%-ی زریفلیف‌لی‌دیر. گله‌جک‌ده پامبیق ایستئهسالینی ۳ میلیون تونا چات‌دیرماق نظرده توتولور. سوواریلان توْرپاق‌لاردان باغ‌چی‌لیقدا، اوزومچولوکده و تاخیل‌چی‌لیقدا ایستیفاده اوْلونور. چلتیک آمودریانین آشاغی آخارلارین‌دا بئجریلیر. واهه‌لرده اهالی باراماچی‌لیقلا مشغول اولور. بوستان بیتکی‌لری خصوصیله گئنیش یاییلمیش‌دیر. سون ایللر شکر چوغون‌دورو اکین‌لری گئنیش ووسعت آلمیش‌دیر.
کند تصروفاتینین ایکینجی ساحه‌سی حئیوان‌دارلیقدیر. شرقی قاراقومدا قاراگول قویون‌لاری، قربی قاراقومدا زریفیون‌لو قویون‌لار و بیرهورگوج‌لو دوه‌لر ساخلانیلیر. پامبیقته‌میزله‌مه (تورکمنقالا)، پامبیقپارچا، ایپک (آشقاباد، تورکمناباد و ماریدا)، قاراگول دری‌سینین آشیلانماسی و س. فابریک‌لری فعالیت گؤستریر. لاکین یونگول صنایع‌ده آپاریجی ساحه خالچاچی‌لیقدیر.
نقلیات
دَییشدیرارازینین ترانزیت مؤوقئیی نقلیاتین اینکیشافی اۆچون گئنیش ایمکان‌لار آچیر. تورکمنیستان جنوب ایستیقامت‌ده نقلیات شبکه‌سی‌نی یاراتماق مؤوقئیی توتموش‌دور. تجه‌ن شهرین‌دن مجهد شهرینه چکیله‌ن اوتوموبیل یولو مرکزی آسییانین دیگر رئسپوبلیکالاری (خصوصاً قازاخیستان و اؤزبکیستان) اۆچون موهوم اهمیته مالیک‌دیر. باکی ایله تورکمنباشی شهرلری آراسیندا خزر دنیزینده گمی-بره ایشلییر.
تیکینتی
دَییشدیرتیکینتی صنایع‌سینه دقت آرتیریلمیش‌دیر. اؤلکه بوتؤولوکله تیکینتی میدانینی خاتیرلادیر. اؤلکه‌یه داخیل اوْلان ۲۰ میلیارد دول‌لار خاریجی اینوئستی‌سییانین ۸۳%-ی تیکینتییه یؤنلمیش‌دیر. تورکمنیستان ۵۰-دن چوْخ اؤلکه ایله اقتصادی علاقه‌لر یاراتمیش‌دیر.
ماراق‌لی فاکت‌لار
دَییشدیر- تورکمنیستان اۆچون خاراکتئریک حئیوان آتدیر. آخالتکه وادی‌سین‌ده ائینیادلی آت جینسینین یئتیشدیریلمه‌سینین تاریخی ۴۰۰۰ ایلده‌ن چوخ‌دور.
- اؤلکه‌ده اهالینین سوسیال مدافعه‌سی دؤولت سیاستی‌دیر. ۱۹۹۳-جو ایلده‌ن اهالییه الکتریک انرژی‌سی، طبیعی گاز، خؤرک دوزو پول‌سوزدور. آزتمینات‌لی عائله‌لره مادی کؤمک ائدیلیر. طیبی خیدمت‌ده گذشت‌لر وار.
- اؤلکه مطبوعاتین‌دا خاریجه اینفورماسییا وئرمک رسمن قاداغان اوْلونموش‌دور.
- یئمیش (قووون) اؤلکه اۆچون ان موهوم بوستان بیتکی‌سی‌دیر. آوقوست آیینین ۲-جی بازار گونو اؤلکه‌ده "یئمیش گونو" کئچیریلیر. هامی یئمیش یئمه‌لی، بیر-بیرینه هدییه ائتمه‌لی‌دیر. بورادا یئمیشین ۲۰۰-دک نؤوو بئجریلیر
همچینین باخ
دَییشدیرخاریجی کئچیدلر
دَییشدیر- Türkmenistanyň Merkezi Banky Archived 2015-02-07 at the Wayback Machine. (تورکمنجه)
- Turkmen International Homepage
- The Times of Central Asia Archived 2012-10-17 at the Wayback Machine.
- All about Magtymguly Pyragy
- تورکمن میلّی کیتابخاناسی
- بئییک تورکمن ادبیات آدام‌لاری
- Turkmen ahalteke horses
- Good News for Turkmen
- تورکمنیستان خبر سایتی "آلتین عصر" Archived 2012-08-18 at the Wayback Machine.
- تورکمنیستان‌داکی آبش سفیرلیگی Archived 2011-07-21 at the Wayback Machine.
- تورکمن سوسیال سایتی – تورکمنیستان حاقین‌دا هر شئی Archived 2012-06-29 at the Wayback Machine.
- تورکمنیستان پرزیدنتی یانین‌دا آلی علم و تئکنیکا شوراسی Archived 2012-09-26 at the Wayback Machine.
- تورکمنیستان دؤولت گؤمروک خیدمتی
- [۱] Archived 2009-12-12 at the Wayback Machine.
- [۲] Archived 2011-08-12 at the Wayback Machine.
- turkmenistan-foundation.org Archived 2013-12-10 at the Wayback Machine.
- turkmenistan.unfpa.org Archived 2012-11-12 at the Wayback Machine.
- turkmenistan.ru
گؤرونتولر
دَییشدیر
.svg){kind=link}
قایناقلار
دَییشدیر- ^ https://www.constituteproject.org/constitution/Turkmenistan_2008.pdf
- ^ قایناق خطاسی برچسب
<ref>نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نامciaوارد نشده است - ^ Государственный комитет Туркменистана по статистике : Информация о Туркменистане : О Туркменистане Archived 7 January 2012 at the Wayback Machine. : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.
- ^ World Population Prospects: The 2017 Revision. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division.
- ^ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ Turkmenistan. International Monetary Fund. یوْخلانیلیب2 June 2016.
- ^ 2015 Human Development Report. United Nations Development Programme (2015). یوْخلانیلیب15 December 2015.
- ^ دئموسجوپئ Weekly : سافارموراد نیازوو: تورکمن‌لر تورکمنیستان اهالی‌سینین ۹۱%-نی تشکیل ائدیر