Xəttatlıq

Xəttatlıq və ya kalliqrafiya (yun. καλλιγραφία — "gözəl xətt") — təsviri incəsənətin sahələrindən biri. Onu həmçinin nəfis məktub incəsənəti də adlandırırlar^[1]. Xəttatlığın elmi anlayışı belədir: "işarələrin ekspressiv, harmonik və incə zövqlə tərtibatı incəsənəti"^[1].

Xəttatlıq yazını nəfis şəkildə şrift, əl və əlifba kimi yazmaq bacarığıdır^[2][3].

Kalliqrafiya əşya və lövhə üzərində məişət yazısından yüksək incəsənət nümunələrinə qədər geniş bir sənətdir. Kalloqrafiyada həmişə hərflər standart formada yazılmır.^[1].

Müasir dövrdə kalliqrafiya bəzi dini yazılarda, xüsusi sənəd yazılışında, dəvətnamələrdə, yubiley və şənlik təbriklərində, qrafik işlərdə, daş yonmalarında və tarixi sənəd təkrarında isrifadə edilir. Xəttatlıq həmçinin televiziya monitor yazılarında, müəyyən xasiyyətnamələrdə, əllə yazılması nəzərdə tutulan sənədlərdə ( məsələn, doğum şəhadətnaməsi ) istifadə edilir.

Əsas məqalə: Azərbaycan mədəniyyətində xəttatlıq

Xəttatlıq Azərbaycan xalqının uzun əsrlərdən bəri yaşatdığı qədim sənət növlərindən biridir. Ərəb köklü “xətt” (yazı) sözünü bildirən, gözəl və dəqiq yazı sənəti olan xəttatlıq “Qurani-Kərim”in ayələrini ən gözəl şəkildə yazmaq cəhdlərindən sonra meydana gəlmişdi. Xəttat isə gözəl yazı ustasına, yazıçıların əsərlərini, xüsusilə şeirlərini nəfis xətlə köçürüb yayan şəxsə verilən addır.

Azərbaycanda xəttatlıq sənəti Mübarək şah Zərrinqələm Təbrizinin işlərindən başlanır. O, XIII əsrin məşhur ərəb xəttatı Cəmaləddin Müstəsiminin yetirdiyi altı şagirddən biri idi. Həmin "altılığa” daha bir azərbaycanlı usta şeyx Əhməd Sührəvərdi də daxil idi. Onlar xəttatlıq tarixinə "altı usta" adı ilə daxil olmuşlar. Bu xətt ustalarının fəaliyyəti nəticəsində klassik xəttatlığın 6 xətt növü yaranmışdı: nəsx, suls, reyhani, mühəqqəq, touqi, riqa. Mübarək şah Zərrinqələm klassik xətlərin altısını da yaxşı bilirdi və onun həmin xətlərlə yazan xeyli ardıcılı vardı.

XIV əsrdə Azərbaycanda, bütün müsəlman dünyasında məşhur olacaq bir xəttat – Xacə Mir Əli ibn İlyas Təbrizi (1330-1405) yetişmişdi. XV-XVI əsrlərdə geniş yayılan nəstəliq xətti XIV əsrin sonlarında məşhur xəttat Mir Əli Təbrizi tərəfindən nəsx və təliq xətlərinin əlaqələndirilməsi nəticəsində yaradılmışdı. Bu xətt növü, əsasən, əlyazma kitablarının üzünün köçürülməsində, məktub və sənədlərin yazılmasında geniş tətbiq olunurdu. Sonralar nəstəliq xətti gümüş, bürünc və saxsıdan hazırlanan qabların, eləcə də bəzək əşyalarının bəzədilməsində tətbiq edilmişdi.

Xəttatlıq sənətinin çox geniş yayılmış növlərinin yaranma tarixinə nəzər salsaq, bu sənətin qədim növlərindən biri olan kufi xətti ilk dəfə İraqın indiki Kufə şəhərində yayıldığından öz adını buradan almışdı. Əsasən, düz və sınıq cizgilərdən ibarət olan kufi xətti əvvəllər nöqtəsiz yazılsa da, sonralar daha da təkmilləşdirilmişdi. X əsrədək həm epiqrafikada, həm də paleoqrafiyada geniş tətbiq olunmuşdu. Kufi xəttinin özünün 4 əsas növü var: kufi nəsx, kufi suls, kufi həndəsi və kufi şikəstə.

Nəsx xətti XII əsrdə ibn Muğla Şirazi tərəfindən kufi xəttinin təkmilləşdirilməsi nəticəsində ortaya çıxmış və nəsx adı ona kufi xəttini sıradan çıxardığı üçün verilmişdi. Digər xətlərlə müqayisədə nəsx xətti özünün sadəliyi, rahat oxunuşu və asan yazılışı ilə diqqəti cəlb edir. Kufi xəttinin yerini tutan nəsx xətti meydana gəldiyi ilk gündən bədii və elmi əsərlərin yazılışında, üzünün köçürülməsində və dəftərxana işlərində geniş istifadə olunmağa başlanmışdı. Naxçıvan ərazisindəki daş kitabələrdə və əlyazmalarda bu xəttə daha çox rast gəlmək olur.

Süls xəttinin lüğəvi mənası “üçdə bir” deməkdir. Ərəb əlifbasında yazılan klassik xətt növlərindən olan suls xətti X əsrdə məşhur ərəb xəttatı Əbu Əli Məhəmməd ibn Muğla tərəfindən ixtira olunmuşdu. Bu xətt növündə hərflərin üçdə bir hissəsi əyri, qalan hissəsi isə düz cizgidə yazılır ki, bu da sözlərin bir-birinə toxunaraq yazılmasına imkan verir. Suls xətti özünəməxsus gözəlliyə malik olduğu üçün xətt ustadları onu “xətlərin anası” adlandırmışlar. Təliq xətti isə XIV əsrdə İranda “touqi” və “riqa” xətlərinin əsasında yaranmışdı. Bu yazı üslubu sürətli yazılması ilə fərqlənir.

Xəttatlıq sənətinə bağlı olaraq təzhib, əbru və cild sənətləri də yaranmışdı. Xəttatlığın tarixi hərflərin dekorativ şəkildə təsvir olunması ilə başlamışdı. Tarixi mənbələrə əsasən, X əsrdən başlayaraq formalaşan xəttatlıq sənəti XIII əsrdə öz inkişafının zirvəsinə çatmış, tətbiq olunduğu sahələr daha da genişlənmişdi. Dekorativ-ornamental sənətlə qovuşan bədii yazı mədəniyyəti kitabları, saray binalarını, məscidləri, saxsıdan, metaldan, ağacdan və parçadan hazırlanan tətbiqi sənət nümunələrini bəzəyirdi.

Orta əsr Azərbaycanında kitab tərtibatı ölkənin siyasi-mədəni mərkəzləri olan – Marağa, Sultaniyə, Təbriz, Şamaxıda fəaliyyət göstərən sənətkarlar tərəfindən həyata keçirilirdi^[4].

• Moskva Kalliqrafiya muzeyi
• Pettenbax Kalliqrafiya muzeyi
• Hill adına əlyazmalar muzeyi
• Naritasan Calligraphy museum Arxivləşdirilib 2009-04-08 at the Wayback Machine
• The Modern Calligraphy Collection of the National Art Library at the Victoria and Albert Museum Arxivləşdirilib 2009-06-14 at the Wayback Machine
• Ditchling Museum Arxivləşdirilib 2009-08-21 at the Wayback Machine
• Klingspor Museum Arxivləşdirilib 2017-12-09 at the Wayback Machine
• Sakip Sabanci Museum Arxivləşdirilib 2010-11-25 at the Wayback Machine

• Kalliqrafiya üzrə beynəlxalq sərgi
• Müasir Kalliqrafiya Arxivləşdirilib 2018-12-27 at the Wayback Machine
• Kalliqrafiya sənəti
• Kalliqrafiya.
• Çin Kalliqrafiyası  (ing.).
• Yahudi Kalliqrafiyası. Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine
• Müasir Monqol Kalliqrafiyası
• Shodo — Yapon Kalliqrafiyası.
• Ərəb Kalliqrafiyası
• Yapon Kalliqrafiyası Arxivləşdirilib 2016-12-30 at the Wayback Machine

Vikianbarda Xəttatlıq ilə əlaqəli mediafayllar var.

1. Anderson, D. M. (2008). Indic calligraphy. Encyclopædia Britannica 2008 .
2. Brown, M.P. (2004) Painted Labyrinth: The World of the Lindisfarne Gospel. Revised Ed. British Library.
3. Child, H. ed. (1985) The Calligrapher's Handbook. Taplinger Publishing Co.
4. Diringer, D. (1968) The Alphabet: A Key to the History of Mankind 3rd Ed. Volume 1 Hutchinson & Co. London
5. Fraser, M., & Kwiatowski, W. (2006) Ink and Gold: Islamic Calligraphy. Sam Fogg Ltd. London
6. Geddes, A., & Dion, C. (2004) Miracle: a celebration of new life. Photogenique Publishers Auckland.
7. Henning, W.E. (2002) An elegant hand : the golden age of American penmanship and calligraphy ed. Melzer, P. Oak Knoll Press New Castle, Delaware
8. Johnston, E. (1909) Manuscript & Inscription Letters: For schools and classes and for the use # of craftsmen, plate 6. San Vito Press & Double Elephant Press 10th Impression
9. Lamb, C.M. ed. (1956) Calligrapher's Handbook. Pentalic 1976 ed.
10. Mediavilla, Claude (2006) Histoire de la Calligraphie Française. Albin Michel, France.
11. Mediavilla, C. (1996) Calligraphy. Scirpus Publications
12. Pott, G. (2006) Kalligrafie: Intensiv Training Verlag Hermann Schmidt Mainz
13. Pott, G. (2005) Kalligrafie:Erste Hilfe und Schrift-Training mit Muster-Alphabeten Verlag Hermann Schmidt Mainz
14. Propfe, J. (2005) SchreibKunstRaume: Kalligraphie im Raum Verlag George D.W. Callwey GmbH & Co.K.G. Munich
15. Reaves, M., & Schulte, E. (2006) Brush Lettering: An instructional manual in Western brush calligraphy, Revised Edition, Design Books New York.
16. Schimmel, Annemarie. (1984) Calligraphy and Islamic Culture. New York Univ. Press. New York.
17. Zapf, H. (2007) Alphabet Stories: A Chronicle of technical developments, Cary Graphic Arts Press, Rochester, New York
18. Zapf, H. (2006) The world of Alphabets: A kaleidoscope of drawings and letterforms, CD-ROM
19. Marns, F.A (2002) Various, copperplate and form, London
20. Namiq Musalı, (2016) “Səfəvilər dövründə Ərdəbildə xəttalıq və kitab sənəti”
21. Алиева-Кенгерли А. И., Мамедова Л. Г. “Книжное дело в средневековом Азербайджане”