Açıq elm üçün mənbəyə bax

Aşağıdakı səbəbə görə bu səhifəni redaktə etmək hüququnuz yoxdur:

Sizin IP-ünvanınız bütün Vikimedia Fondu vikilərində bloklanmış diapazon daxilindədir.

Blok ‪EPIC‬ tərəfindən tətbiq edilib. Göstərilən səbəb: Open proxy/Webhost: See the help page if you are affected.

Blokun başlaması: 08:48, 2 iyul 2024
Blokun bitməsi: 08:48, 2 iyul 2025

Cari IP-ünvanınız: 206.189.44.186. Bloklanmış diapazon: 206.189.32.0/20. Zəhmət olmasa, yuxarıda göstərilən bütün məlumatları edəcəyiniz müraciətlərə daxil edin.

Səhvən bloklandığınızı düşünürsünüzsə, əlavə məlumat və təlimatları Açıq proksilərə yox qlobal siyasətində tapa bilərsiniz.

Əks halda bloku müzakirə etmək üçün Meta-Wiki-də sorğu göndərin. Siz həmçinin stüardlar VRT sorğu növbəsinə (stewards@wikimedia.org) yuxarıdakı bütün təfərrüatlar daxil olmaqla e-məktub göndərə bilərsiniz.

Siz bu səhifənin məzmununu görə və köçürə bilərsiniz.

[[Fayl:Open Science - Prinzipien.png|thumb|Açıq elmin cədvəli.]]
'''Açıq elm''' — elmi tədqiqatı (publikasiyalar, məlumatlar, fiziki nümunələr və proqram təminatı daxil olmaqla) və onun [[yayılma]]sını cəmiyyətin bütün səviyyələri, həvəskar və ya peşəkarlar üçün əlçatan etmək məqsədini daşıyan hərəkat.<ref>{{cite journal|last1=Woelfle|first1=M.|last2=Olliaro|first2=P.|last3=Todd|first3=M. H.|title=Open science is a research accelerator|journal=Nature Chemistry|year=2011|volume=3|issue=10|pages=745–748|doi=10.1038/nchem.1149|pmid=21941234|bibcode=2011NatCh...3..745W}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Parsons|first1=Sam|last2=Azevedo|first2=Flávio|last3=Elsherif|first3=Mahmoud M.|last4=Guay|first4=Samuel|last5=Shahim|first5=Owen N.|last6=Govaart|first6=Gisela H.|last7=Norris|first7=Emma|last8=O’Mahony|first8=Aoife|last9=Parker|first9=Adam J.|last10=Todorovic|first10=Ana|last11=Pennington|first11=Charlotte R.|date=March 2022|title=A community-sourced glossary of open scholarship terms|url=https://www.nature.com/articles/s41562-021-01269-4|journal=Nature Human Behaviour|language=en|volume=6|issue=3|pages=312–318|doi=10.1038/s41562-021-01269-4|pmid=35190714|s2cid=247025114|issn=2397-3374|access-date=2023-10-10|archive-date=2023-04-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20230407135444/https://www.nature.com/articles/s41562-021-01269-4|url-status=live}}</ref> Açıq elm [[Əməkdaşlıq şəbəkəsi|əməkdaşlıq şəbəkələri]] vasitəsilə [[Bilik mübadiləsi|paylaşılan]] və inkişaf etdirilən şəffaf bilikdir.<ref>{{Cite journal|doi=10.1016/j.jbusres.2017.12.043|title=Open Science now: A systematic literature review for an integrated definition|journal=Journal of Business Research|volume=88|pages=428–436|year=2018|last1=Vicente-Saez|first1=Ruben|last2=Martinez-Fuentes|first2=Clara|s2cid=158229869}}</ref> Burada [[Açıq araşdırma|açıq tədqiqatların nəşri]], [[Açıq giriş|açıq çıxış]] üçün kampaniyanın aparılması, alimləri [[açıq qeyd dəftəri elmi]] ilə məşğul olmağa həvəsləndirmək,<ref name="OpenData2">{{cite journal|last1=Gomes|first1=Dylan G. E.|last2=Pottier|first2=Patrice|last3=Crystal-Ornelas|first3=Robert|last4=Hudgins|first4=Emma J.|last5=Foroughirad|first5=Vivienne|last6=Sánchez-Reyes|first6=Luna L.|last7=Turba|first7=Rachel|last8=Martinez|first8=Paula Andrea|last9=Moreau|first9=David|last10=Bertram|first10=Michael G.|last11=Smout|first11=Cooper A.|last12=Gaynor|first12=Kaitlyn M.|title=Why don't we share data and code? Perceived barriers and benefits to public archiving practices|journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|date=30 November 2022|volume=289|issue=1987|pages=1–11|doi=10.1098/rspb.2022.1113|pmid=36416041|pmc=9682438|s2cid=253761876}}</ref> elmi bilikləri daha geniş şəkildə yaymaq və məşğul olmaq,<ref name="10.1016/j.joi.2021.1012232">{{cite journal|last1=Hou|first1=Jianhua|last2=Wang|first2=Yuanyuan|last3=Zhang|first3=Yang|last4=Wang|first4=Dongyi|title=How do scholars and non-scholars participate in dataset dissemination on Twitter|journal=Journal of Informetrics|date=1 February 2022|volume=16|issue=1|page=101223|doi=10.1016/j.joi.2021.101223|s2cid=245114882|language=en|issn=1751-1577|quote=many believe that broader dissemination and public engagement in science are vital elements of open science [...] In the context of open access and open science, it is envisaged that digital resources would be extensively used to support and reinforce research activities (Araujo, 2020). Remarkably, open data are considered as the basis of innovation (Duus & Cooray, 2016). The propagation of publicly available datasets can offer an opportunity for governments, businesses, and entrepreneurs to obtain economic, social, and scientific benefits ( Sadiq & Indulska, 2017; Tennant et al., 2016). To ensure the authenticity and repeatability of science, several fund projects and journals require}}</ref> ümumilikdə elmi nəşrləri əldə etmək və ünsiyyəti asanlaşdırmaq kimi təcrübələr mövcuddur.

Termindən istifadə fənlər arasında əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Bu, [[elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat]] fənlərində nəzərəçarpacaq dərəcədə üstünlük təşkil edir. '''Açıq tədqiqat''' tez-tez "elm" ifadəsinin incəsənət, humanitar və sosial elmlərin daxil edilməsi ilə bağlı ola biləcəyi boşluğu aradan qaldırmaq üçün kvazisinonim olaraq istifadə olunur. Bütün fənləri birləşdirən əsas diqqət yeni texnologiyaların və vasitələrin geniş şəkildə mənimsənilməsi, istehsalın əsas ekologiyası, tədqiqata əsaslanan nöqteyi-nəzərdən biliklərin yayılması və qəbuludur.<ref>{{cite journal|last1=FOSTER Consortium|title=What is Open Science?|website=Zenodo|access-date=13 August 2020|url=https://www.fosteropenscience.eu/node/2326|doi=10.5281/zenodo.2629946|date=26 November 2018|archive-date=27 September 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927084155/https://www.fosteropenscience.eu/node/2326|url-status=live}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Tennant|first1=J|last2=Beamer|first2=J E|last3=Bosman|first3=J|last4=Brembs|first4=B|last5=Chung|first5=N C|last6=Clement|first6=G|last7=Crick|first7=T|last8=Dugan|first8=J|last9=Dunning|first9=A|last10=Eccles|first10=D|last11=Enkhbayar|first11=A|last12=Graziotin|first12=D|last13=Harding|first13=R|last14=Havemann|first14=J|last15=Katz|first15=D|last16=Khanal|first16=K|last17=Norgaard Kjaer|first17=J|last18=Koder|first18=T|last19=Macklin|first19=P|last20=Madan|first20=C|last21=Masuzzo|first21=P|last22=Matthias|first22=L|last23=Mayer|first23=K|last24=Nichols|first24=D|last25=Papadopoulou|first25=E|last26=Pasquier|first26=T|last27=Ross-Hellauer|first27=T|last28=Schulte-Mecklenbeck|first28=M|last29=Sholler|first29=D|last30=Steiner|first30=T|last31=Szczesny|first31=P|last32=Turner|first32=A|title=Foundations for Open Scholarship Strategy Development|url=https://osf.io/preprints/metaarxiv/b4v8p/|website=MetaArXiv|access-date=13 August 2020|doi=10.31222/osf.io/b4v8p|s2cid=159417649|archive-date=13 August 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200813173755/https://osf.io/preprints/metaarxiv/b4v8p/|url-status=live}}</ref>

Tennant və digərləri (2020) ��z əsərlərində qeyd etmişdir ki, açıq elm "dolayısı ilə yalnız 'elmi' fənlərə aid olduğu görünür, '''açıq təqaüd''' isə incəsənət və humanitar Elmlər üzrə tədqiqatları,<ref>{{cite book |last1=Eve |first1=Martin |url=https://doi.org/10.1017/CBO9781316161012 |title=Open Access and the Humanities Contexts, Controversies and the Future |publisher=Cambridge University Press |year=2014 |isbn=978-1316161012 |doi=10.1017/CBO9781316161012}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Knöchelmann|first1=Marcel|title=Open Science in the Humanities, or: Open Humanities?|journal=Publications|date=19 November 2019|volume=7|issue=4|page=65|doi=10.3390/publications7040065|doi-access=free}}</ref> eləcə də tədqiqat icmalarından kənarda tədqiqatçıların pedaqoqlar və kommunikatorlar kimi yerinə yetirdikləri müxtəlif rol və təcrübələri və bilik mübadiləsinin əsas açıq fəlsəfəsini əhatə edir.<ref>{{cite journal|last1=Tennant|first1=Jon|last2=Argawal|first2=Ritwik|last3=Baždarić|first3=Ksenija|last4=Brassard|first4=David|last5=Crick|first5=Tom|last6=Dunleavy|first6=Daniel|last7=Evans|first7=Thomas|last8=Garnder|first8=Nicholas|last9=Gonzalez-Marquez|first9=Monica|last10=Graziotin|first10=Daniel|last11=Greshake Tzovaras|first11=Bastian|last12=Gunnarsson|first12=Daniel|last13=Havemann|first13=Johanna|last14=Hosseini|first14=Mohammad|last15=Katz|first15=Daniel|last16=Madan|first16=Christopher|last17=Manghi|first17=Paolo|last18=Marocchino|first18=Alberto|last19=Masuzzo|first19=Paolo|last20=Murray-Rust|first20=Peter|last21=Narayanaswamy|first21=Sanjay|last22=Nilsonne|first22=Gustav|last23=Pacheco-Mendoza|first23=Josmel|last24=Penders|first24=Bart|last25=Pourret|first25=Olivier|last26=Rera|first26=Michael|last27=Samuel|first27=John|last28=Steiner|first28=Tobias|last29=Stojanovski|first29=Jadranka|last30=Uribe-Tirado|first30=Alejandro|last31=Vos|first31=Rutger|last32=Worthington|first32=Simon|last33=Yarkoni|first33=Tal|title=A tale of two 'opens': intersections between Free and Open Source Software and Open Scholarship|journal=SocArXiv|date=2020-03-04|doi=10.31235/osf.io/2kxq8|url=https://doi.org/10.31235/osf.io/2kxq8|access-date=15 February 2021|publisher=OSF|s2cid=215878907}}</ref>

Açıq elm XVII əsrdə [[akademik jurnal]]ın meydana çıxması ilə başlayan təcrübələrin davamı kimi müşahidə olunur. Bu dövrdə elmi biliklərə çıxış üçün ictimai tələbat o həddə çatmışdı ki, alimlər qruplarının bir-biri ilə resursları bölüşməsi zərurəti yaranmışdır.<ref>{{Cite web |title=Machado, J. "Open data and open science". ''In'' Albagli, Maciel & Abdo. "Open Science, Open Questions", 2015 |url=https://www.academia.edu/15431919 }}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref name="emergence2">{{Cite journal|last1=David|first1=P. A.|title=Understanding the emergence of 'open science' institutions: Functionalist economics in historical context|doi=10.1093/icc/dth023|journal=Industrial and Corporate Change|volume=13|issue=4|pages=571–589|year=2004}}</ref> Müasir dövrdə elmi məlumatların nə dərəcədə paylaşılması ilə bağlı mübahisələr gedir.<ref name="OpenData2" /> Açıq elm hərəkatına səbəb olan ziddiyyət elm adamlarının ortaq resurslara çıxış əldə etmək istəyi ilə ayrı-ayrı qurumların digər qurumlar öz resurslarından istifadə etdikdə mənfəət əldə etmək istəyi arasındadır.<ref name="pauladavid2">{{cite journal|last=David|first=Paul A.|title=Can "Open Science" be Protected from the Evolving Regime of IPR Protections?|journal=Journal of Institutional and Theoretical Economics|date=March 2004|volume=160|issue=1|pages=9–34|jstor=40752435|doi=10.1628/093245604773861069}}</ref> Bundan əlavə, [[açıq giriş]]in statusu və onun təşviqi üçün mövcud olan resurslar bir akademik tədqiqat sahəsindən digərinə fərqlənə bilər.<ref>{{Cite web |title=Open Science &#124; A Guide to Open Access, Publishing Market and Recent Developments |url=http://openscience.com/ |access-date=2023-10-10 |archive-date=2019-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190219191909/https://openscience.com/ |url-status=live }}</ref>

== Elmi piratlıqdan fərqi ==
Açıq elm uğrunda hərəkatın populyarlığı getdikcə daha geniş vüsət alır. Elmi piratlıqdan fərqli olaraq onun tərəfdarları elmi informasiyaya leqal− açıq girişə keçməyə və məqalələri elə nəşrlərdə dərc etdirməyə çalışırlar ki, onları oxumaq və isdifadə etmək ödənişsiz və məhdudiyyətsiz olsun. Bu ideyanın tərəfdarları elmə girişin astanasını aşağı salmağı təklif edirlər, onlar belə hesab edirlər ki, hər bir arzu edən insan tədqiqatlarda iştirak etmək hüququna malik olmalıdır. Bu axında olan layihələri "vətəndaş elmi" (citizen sciense) və ya "elmi kraudsorsinq" adlandırırlar. Belə proqramlar çərçivəsində məsələn, kompüter oyunlarının isdifadəçiləri – iştirakçıları zülalın və ya RNT-nin lazımı konformasiyasının axtarışı ilə məşğul ola bilərlər, bununla da onlar peşəkar alimlərə kömək etmiş olurlar. Əgər onlar qiymətli bir kəşf etmiş olsalar – əsl elmi məqalənin həmmüəllifləri olarlar. Açıq girişə dəqiqləşdirilməyə ehtiyacı olan "xam" məlumatlar da qoyula bilər – məsələn, astronomik müşahidələr və ya genlərin oxunması.<ref name=":0">Открытая научная библиотека КиберЛенинка</ref>

== Tənqidi ==
Bu hərəkatın tənqidçiləri göstərirlər ki, belə məlumatlar zərərli isdiqamətə isdifadə oluna bilər – məsələn, təhlükəli virusların genləri haqqındakı məlumatlar bioloji silah yaradanlara komək edə bilər. Digər tərəfdən, arzu edən hər kəsə məqalələrin oxumaq hüququnun verilməsi siyasəti dərc etdirməzdən əvvəl öz nəticələrini daha diqqətlə əsaslı surətdə yoxlamaq zərurətinə gətirib çıxarır. Eləcə də açıq elm yeni, qeyri-standart həllərin axtarışına yardım edir, böyük həcmli məlumatların öhdəsindən gəlməyə və elmi cəmiyyət daxilində sürətli informasiya mübadiləsinə kömək edir. Elə görünür ki, açıq elm uğrunda hərəkat elmi piratlığa ziddir, ancaq görüşlərdəki bu fərq illüziyadır. Elmi piratların özlərinin qeyd etdiyi kimi onların fəaliyyətinin əsas məqsədi – nəşriyyatı elmi informasiyaya intellektual mülkiyyətin hüquq sxemlərinin çox köhnəldiyinə və tədqiqatın nəticələrini monopolizə etmək səylərinin baş tutmayacağına əmin etməkdir. Çünki proqramçılar istənilən qadağanı dəf etməyi öyrənirlər. Nəşriyyatlar pullu abunənin mənasız olduğunu dərk etdikdə dünya ümumi açıq giriş lisenziyasına keçəcəkdir. Qələcəyi acıq elm tərəfdarları və elmi (piratlar) məhz belə görürlər.<ref name=":0" />

== Həmçinin bax ==
* [[Açıq təhsil]]
* [[Açıq mənbə]]
* [[Elmi jurnalistika]]
* [[Bioloji patent]]
* [[Kimyəvi patent]]
* [[GeneLab]]
* [[Jurnalologiya]]
* [[Açıq təhsil]]
* [[Açıq hökumət]]
* [[Açıq enerji modelləşdirmə təşəbbüsü]]
* [[Açıq elmi məlumatlar]]
* [[Açıq mənbə]]
* [[Açıq sintetik biologiya]]
* [[Plan S]]
* [[Elmi jurnalistika]]
* [[Açıqlama yetərliliyi]]
* [[Əvvəlcədən qeydiyyat (elm)]]
* [[Açıq araşdırma]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Əlavə ədəbiyyat ==
* {{cite arXiv|last=Belhajjame|first=Khalid|title=The Research Object Suite of Ontologies: Sharing and Exchanging Research Data and Methods on the Open Web|year=2014|class=cs.DL|eprint=1401.4307|display-authors=etal}}
* {{cite book|last=Nielsen|first=Michael|author-link=Michael Nielsen|title=Reinventing Discovery: The New Era of Networked Science|year=2011|publisher=Princeton University Press|location=Princeton, NJ|isbn=978-0691148908|title-link=Reinventing Discovery: The New Era of Networked Science }}
* {{cite book|last=Groen|first=Frances K.|title=Access to medical knowledge : libraries, digitization, and the public good|url=https://archive.org/details/accesstomedicalk0000groe|year=2007|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Mar.|isbn=978-0810852723}}
* {{cite book|last=Kronick|first=David A.|title=A history of scientific & technical periodicals : the origins and development of the scientific and technical press, 1665–1790|url=https://archive.org/details/historyofscienti0000kron|year=1976|publisher=Scarecrow Press|location=Metuchen, NJ|isbn=978-0810808447|edition=2d}}
* {{cite book|last=Price|first=Derek J. de Solla|title=Little science, big science – and beyond|url=https://archive.org/details/littlesciencebig00pric|year=1986|publisher=Columbia University Press|location=New York|isbn=978-0231049566|edition=2nd}}
* {{cite book|last=Suber|first=Peter|title=Open access|url=http://cyber.law.harvard.edu/hoap/Open_Access_%28the_book%29|access-date=28 July 2016|year=2012|publisher=[[MIT Press]]|location=Cambridge, MA|isbn=978-0262517638|edition=The MIT Press Essential Knowledge Series|author-link=Peter Suber}}
<!-- The Suber Open Access book is CC-BY. The link given is to a page which directs users to various versions of the book and to further notes. -->

== Xarici keçidlər ==
{{Commons category}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=DnWocYKqvhw TED talk video] by Michael Nielsen on open science
* [https://www.nytimes.com/2012/01/17/science/open-science-challenges-journal-tradition-with-web-collaboration.html?hpw Cracking Open the Scientific Process]
{{Açıq mənbə hərəkatları}}

[[Kateqoriya:Açıq elm| ]]

Bu səhifədə istifadə edilmiş şablonlar:

Şablon:Açıq mənbə hərəkatları (redaktə)
Şablon:Cat handler (redaktə)
Şablon:Cite arXiv (redaktə)
Şablon:Cite book (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:Cite journal (redaktə)
Şablon:Cite web (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:Commons category (redaktə)
Şablon:Dead link (redaktə)
Şablon:Dəqiqləşdirilməmiş (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:Fix (redaktə)
Şablon:Navbox (redaktə)
Şablon:Plainlist/styles.css (redaktə)
Şablon:Side box (redaktə)
Şablon:Str rep (redaktə)
Şablon:Törəmə layihələr (redaktə)
Şablon:Vikianbar kateqoriyası (redaktə)
Şablon:Wikidata (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Şablon:Ölü keçid (redaktə)
Şablon:İstinad siyahısı (mənbə koduna bax) (təcrübəli redaktor mühafizəsi)
Şablon:İstinad siyahısı/styles.css (redaktə)
Modul:Arguments (redaktə)
Modul:Category handler (redaktə)
Modul:Category handler/blacklist (redaktə)
Modul:Category handler/config (redaktə)
Modul:Category handler/data (redaktə)
Modul:Category handler/shared (redaktə)
Modul:Citation/CS1 (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Modul:Citation/CS1/COinS (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Configuration (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Date validation (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Identifiers (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Utilities (redaktə)
Modul:Citation/CS1/Whitelist (redaktə)
Modul:Citation/CS1/styles.css (redaktə)
Modul:Color contrast (redaktə)
Modul:Color contrast/colors (redaktə)
Modul:Namespace detect/config (redaktə)
Modul:Namespace detect/data (redaktə)
Modul:Navbox (redaktə)
Modul:Side box (redaktə)
Modul:Side box/styles.css (redaktə)
Modul:Sources (redaktə)
Modul:Sources/utils (redaktə)
Modul:String (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Modul:Unsubst (redaktə)
Modul:Wikidata (mənbə koduna bax) (mühafizə edilib)
Modul:Wikidata/config (redaktə)
Modul:Wikidata/media (redaktə)
Modul:WikidataSelectors (redaktə)
Modul:Yesno (redaktə)

Açıq elm səhifəsinə qayıt.

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Açıq_elm"

Açıq elm üçün mənbəyə bax

Naviqasiya menyusu

Axtar