Qızıl

79

platin ← qızıl → civə

Ag
↑
Au
↓
Rg

dövri cədvəl

Ümumi

Ad, İşarə, Nömrə

qızıl, Au, 79

Qrup, Dövr, Blok

11, 6, d

Xarici görünüşü

Atom kütləsi

196.966569 q/mol

Elektron formulu

4f¹⁴ 5d¹⁰ 6s¹

Fiziki xassələr

Halı

Sıxlığı

(0 °C, 101.325 kPa)
q/L

Ərimə temperaturu

1064.18 °C
(1337.33 K, 1947.52 °F)

Qaynama temperaturu

2856 °C
(3129 K, 5173 °F)

Elektromənfiliyi

Oksidləşmə dərəcəsi

Spektr =

İonlaşma enerjisi

kCmol^-1

Qızıl (Au) — təbiətdə saf şəkildə rast gəlinən əlvan metal. Kimyəvi elementlərdən biridir. Kimyəvi elementlərin dövri cədvəlində 79-cu elementdir.^[1] Təmiz halda qızılın rəngi samanı-sarıdır və metallik parıltıya malikdir, qarışıqlıqların tərkibindən asılı olaraq müxtəlif rəng alır. Qızılda gümüşün yüksək miqdarı olduqda onun rəngi açıq-sarı, mis olduqda yaşımtıl sarı olur. Palladiumun qarışığı qızılı ağ rəngə boyayır. Məhz buna görə də qızılın tərkibində palladiumun miqdarı 25% olduqda ona "ağ qızıl" deyilir. Qızıl parlaq sarı rəngi və parıldaması ilə diqqəti cəlb edən çox ağır metaldır. Üstəlik, asanlıqla reaksiya verməyən çox stabil bir element olduğu üçün hava və sudan təsirlənmir. Buna görə də heç vaxt paslanmır, ləkələnmir və matlaşmır. Başqa bir xüsusiyyəti odur ki, təmiz vəziyyətdə çox yumşaqdır, ona görə də o, asanlıqla formaya salına bilər. Bütün bu xüsusiyyətləri ilə qızıl tarix boyu ən qiymətli metallardan biri hesab edilmişdir.^[2] Qızıl əksər turşulara davamlıdır, baxmayaraq ki, suda (azot turşusu və xlorid turşusunun qarışığı) həll oluna bilən tetraxloroaurat anionunu əmələ gətirir. Qızıl yalnız nitrat turşusunda həll olunmur, bu da gümüşü və əsas metalları həll edir, uzun müddət qızılı saflaşdırmaq və metal maddələrdə qızılın mövcudluğunu təsdiqləmək üçün istifadə edilən bir xüsusiyyət, "turşu testi" termininin yaranmasına səbəb olur. Qızıl mədən və elektrokaplamada istifadə olunan sianidin qələvi məhlullarında həll olunur. Qızıl da civədə həll olunaraq amalgam ərintiləri əmələ gətirir və qızıl sadəcə həll olunan maddə kimi çıxış etdiyi üçün bu kimyəvi reaksiya deyil.

Tarixi

Tarixdə məlum olan qeydlərə görə, Misir hökmdarlarının hakimiyyəti dövründə, təxminən eramızdan əvvəl 3200-cü illərdə qızıl eyni uzunluqda külçələrdə zərbxanalarda pul kimi istifadə olunurdu. Au simvolu latın aurum sözündən gəlir, "qızıl" deməkdir.

Peruda eramızdan əvvəl 2000-ci ilə aid qızıl bəzək qalıqları tapılıb və məlumdur ki, Amerika qitəsindəki Aztek və İnklər də qızıla həvəs göstərirdilər.

Qızıla əhəmiyyət verən qədim sivilizasiyalar arasında; yunanları, farsları, makedonları, assurları, şumerləri və lidiyalıları saymaq yerinə düşərdi.

Eramızdan əvvəl 550-ci ildə Lidiya kralı Krezos qızılı pul (sikkə) kimi çap edirdi və qızılın pul kimi çapı ilə ticarət artdı. Şəhərlər çiçəkləndi və dünya yeni tərəqqi dövrünə qədəm qoydu.^[3]

Məlumdur ki, skiflər və sarmatlar (e.ə. 1000-ci il) milli qəhrəmanlar haqqında qızıl toqqaların hazırlanmasında irəliləmişlər. IV–IX əsrlər arasında qızıl kasa və vaza sənətinin ən yaxşı nümunələrini verdilər. Bu əsərlərdən bəziləri Nyu-Yorkun Morgan kolleksiyasında sərgilənir.

Kəşfi

Qızıl dünyanın böyük bir hissəsində aşağı konsentrasiyalarda tapılır. O, yer kürəsinin təxmini 0,001 ppm (milyonda birini) təşkil edir. İz miqdarı mis və qurğuşun minerallarında, həmçinin kalaverit (Au₂Te₄), silvanit (Au₂Ag₂Te₆) və krennerit (Au₈Te₆) minerallarında tapıla bilər. Vulkanik kvarsda, çayların qumlu yataqlarında, toz və külçə şəklində tapılır.

2006-cı ilin sonuna olan məlumata görə, tarix boyu hasil edilən qızılın 158.000 ton olduğu təxmin edilir.^[4] Oxşar fikir National Geographic jurnalının 2009-cu ilin yanvar sayında "Tarix boyu cəmi 161.000 ton qızıl hasil edilib ki, bu da iki olimpiya hovuzunu doldurmağa kifayət edir" şərhi ilə göstərilmişdir. Qeyd olunan qızıl miqdarının həcmi kənarlarının uzunluğu 20,28 metr olan kuba bərabərdir. Bir unsiya $1000 hesablansa, kubun dəyəri təxminən $5,2 trilyon olardı.

İstifadəsi

Bugünə qədər yerdən çıxarılan qızılın yarısından çoxu hökumətlərin və mərkəzi bankların əlindədir. Həm hər bir ölkədə kağız pul emissiyasının qarantiyası, həm də beynəlxalq ödəniş aləti kimi həmişə böyük əhəmiyyət kəsb edən qızıl metalla işləyən sənətkarların gözündə öz dəyərini qoruyub saxlayır. Zərgərlikdə əsasən qızılın gümüşlü, palladiumlu, misli və ya platinli ərintiləri istifadə olunur. Yüksək elektrik keçiriciliyinə (gümüş və misdən sonra) malik olan və kimyəvi reaksiyaya asanlıqla girməyən qızıldan ən çox elektrik və elektron sənayesində örtmə birləşmələri, terminallar, çap sxemləri, tranzistorlar və yarımkeçirici sistemlər üçün istifadə olunur.^[5] Üzərinə düşən infraqırmızı şüaların təxminən 98 faizini əks etdirə və rədd edə bilən nazik qızıl təbəqələr kosmos kostyumlarının başındakı göz dəliklərində zərərli şüalardan qorunma təmin edir və süni peyklərin səthlərində temperaturu idarə edir. Böyük ofis binalarının pəncərələrində nazik qızıl təbəqələrin istifadəsi təkcə estetika ilə bağlı deyil, həm də bu əks etdirən səthin ətraf mühitlə istilik mübadiləsini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Qranat şüşələrinə parlaq qırmızı rəng verən şüşəvari kütlədə koloidal şəkildə dağılmış çox az miqdarda qızıldır. Ancaq insanlar daha çox zərgərlik və bəzək əşyalarında istifadə edirlər.

Həmçinin bax

İstinadlar

↑ "GOLD". Archived from the original on 2023-03-15.
↑ "QIZIL HAQQINDA NƏ BİLİRİK?!". 3 mart 2023. Archived from the original on 2023-04-13.
↑ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ. Bakı 2015. səh 7,18
↑ "About Gold". Archived from the original on 2023-04-13.
↑ Aida İsaq. "Qızıldan hazırlanan, milyonlara satılan cihazlar". 6 yanvar 2021. Archived from the original on 2023-04-13.

Xarici keçidlər

[1] "GOLD". Archived from the original on 2023-03-15.

[2] "QIZIL HAQQINDA NƏ BİLİRİK?!". 3 mart 2023. Archived from the original on 2023-04-13.

[3] AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ. Bakı 2015. səh 7,18

[4] "About Gold". Archived from the original on 2023-04-13.

[5] Aida İsaq. "Qızıldan hazırlanan, milyonlara satılan cihazlar". 6 yanvar 2021. Archived from the original on 2023-04-13.

[1]