Alfabetu rúnicu

Alfabetu rúnicu

Tipos	alfabetu, sistema de escritura alfabético (es) , alfabetu de caxa única y script family (en)
Llingües	Nórdicu antiguu, inglés antiguu, islandés antiguo (es) , suecu y Llingües xermániques
Dates	sieglu III
Basáu en	Itálico aperra (es)
ISO 15924	Runr (211)
Direición del testu	d'izquierda a derecha y bustrofedon (es)
Estaya Unicode	U+16A0-16F0[1]
Formáu por	runes

Los alfabetos rúnicos son un grupu d'alfabetos que comparten l'usu d'unes lletres llamaes runes, que s'emplegaron pa escribir nes llingües xermániques principalmente en Escandinavia y les islles Britániques, anque tamién s'usaron n'Europa central y oriental, mientres l'Antigüedá y la Edá Media, antes y tamién mientres la cristianización de la rexón.

Les variantes escandinaves del alfabetu conócense tamién como futhark o fuþark (pronunciación AFI: ['fuθark]), términu que deriva de los seis primeres runes:         que se transliteran como F, O, Þ, A, R y K. La variante anglosaxona conozse como futhorc, por cuenta de los cambeos producíos na pronunciación d'estes mesmes seis lletres nel inglés antiguu.

Les inscripciones rúniques más antigües atopaes daten d'alredor del añu 150, y a les traces, l'alfabetu foi reemplazándose pol llatín cola cristianización, alredor del añu 700 na Europa central y al rematar la dómina viquinga, alredor de 1100, n'Escandinavia. Sicasí, l'empléu de runes persistió n'Escandinavia hasta entráu'l sieglu XX, especialmente na Suecia rural, emplegándose especialmente na decoración con runes y nos calendarios rúnicos. Los trés alfabetos rúnicos más conocíos son:

• El futhark antiguu (c. 150-800)
• El futhorc anglosaxón (400-1100)
• El futhark nuevu o futhark escandinavu (800-1100)

De la mesma esisten delles versiones del futhark nuevu:

• Les runes de caña llarga tamién llamaes daneses
• Les runes de caña curtia o runes de Rök, tamién llamaes suecu-noruegues
• Les runes de Helsingia (ensin poste o exa vertical)
• Les runes islandeses

Col pasu del tiempu, el futhark nuevu derivó en:

• Les runes marcomanas
• Les runes medievales (1100-1500)
• Les runes dalecarlianas (c. 1500-c. 1800)

Los oríxenes de la escritura rúnico son inciertos. Munchos de los calteres del futhark antiguu aseméyense considerablemente a calteres del alfabetu llatín. Otros candidatos pa ser los sos ancestros son los alfabetos del norte d'Italia que daten de los sieglos V a I e.C. — lepóntico, réticu y venético — toos ellos bien cercanos y descendientes del alfabetu etruscu. La comparanza de les grafíes amuesa semeyances en munchos aspeutos.

El nome que se da a los signos d'estos alfabetos ye runa, a diferencia de lletra del llatín y griegu, como apaez rexistráu yá nun cayáu talláu alamán del sieglu VI y tamién, posiblemente como runo, na piedra de Einang (sieglu IV). Esti nome vien del raigañu run- (runa en góticu), que significa "secretu" o "xuxuriu" (en contraste col finés, que tomó'l cognáu runo col significáu de "poema").

Les runes empezaron a ser usaes polos pueblos xermánicos nel sieglu I o II. La inscripción rúnica más antigua data d'alredor de 160 y atópase nun peñe topáu na barraquera de Vimose, Funen, nella lléese harja (peñe). Otru candidatu apostáu a ser la más antigua ye la inscripción del sieglu I de la fíbula de Meldorf. Esti periodu corresponder coles últimes etapes llingüístiques del idioma protoxermánicu o xermánicu común, qu'evolucionaba escontra los dialeutos de los sos trés aguaes nes siguientes centuries, inda non claramente separaos: les llingües xermániques septentrionales, llingües xermániques occidentales y llingües xermániques orientales.

Nun hai distinción ente vocales llargues y curties nes inscripciones rúniques calteníes, anque tal diferencia taba presente fonolóxicamente nes llingües falaes de la dómina. De la mesma manera, nun hai signos de consonantes labiovelares nel futhark antiguu (signos que fueron introducíos tantu nel futhorc anglosaxón y l'alfabetu góticu como variantes de la lletra p (Vease peorð).

Na antigua creencia escandinava, les runes yeren d'orixe divín (nórdicu antiguu: reginkunnr). Esto atestíguase yá alredor del s. VII d. C. na inscripción de la piedra de Noleby, en Suecia (Runo fahi raginakundo toj[y'k]a..., que significa "Preparo la fayadiza runa divina..."^[2]) y na piedra de Sparlösa del sieglu IX (Ok rað runaR þaR rægi[n]kundu, que significa "ya interpretar les runes de divín orixe"^[2]). Más notablemente, en Hávamál, versu 80, descríbese tamién a les runes como reginkunnr:

80. Þat er þá reynt,
er þú að rúnum spyrr
inum reginkunnum,
þeim er gerðu ginnregin
ok fáði fimbulþulr,
þá hefir hann bazt, ef hann þegir.^[3]

80. Ta comprobáu:
si runes consultes,
aquelles d'orixe divín,
les qu'altos poderes fixeron
y el tulr ("sacerdote" Odín) supremu tiñó,
enforma se gana callando.^[4]

La Edda poética "Rúnatal" esplica que'l so creador foi'l dios Odín, y los versos 138 y 139 describen cómo Odín recibió les runes al traviés del so propiu sacrificiu. El testu (en nórdicu antiguu y la so traducción al asturianu) ye como sigue:

Veit ec at ec hecc vindga meiði a
netr allar nío,
geiri vndaþr oc gefinn Oðni,
sialfr sialfom mer,
a þeim meiþi, er mangi veit, hvers hann af rótom renn.

Við hleifi mic seldo ne viþ hornigi,
nysta ec niþr,
nam ec vp rvnar,
opandi nam,
fell ec aptr þaðan.

Sé que colgué nun árbol mecíu pol vientu
nueve llargues nueches
mancáu con una llanza y apurríu a Odín,
yo mesmu ufiertáu a mi mesmu,
n'aquel árbol del cual naide conoz l'orixe de los sos raigaños.

Nun me dieron pan nin de beber del cuernu,
miré escontra lo fondo,
Tomé les runes
tomar ente berros,
depués esbarrumbé a la tierra.

Esisten dos rellatos sobre cómo les runes dar a conocer a los mortales. El Rígsþula cuenta como Ríg, identificáu como Heimdall na introducción, tuvo trés fíos de muyeres: Thrall (esclavu), Churl (home llibre) y Jarl (noble). Estos fíos convertir nos ancestros de les trés clases d'homes qu'indiquen los sos nomes. Cuando Jarl algamó la edá d'empezar a remanar armes y amosar otros signos de nobleza, Rig volvió y, reconociendo a Jarl como'l so fíu, enseñó-y les runes. En 1555, el exiliáu arzobispu suecu Olaus Magnus rexistró una tradición sobre un home llamáu Kettil Runske que robara tres bastones rúnicos de Odín y aprendíu asina les runes y la so maxa.

Les runes desenvolver de forma tardida, sieglos dempués de los alfabetos mediterráneos de los cualos probablemente baxen. Esisten semeyances colos alfabetos d'orixe feniciu (llatín, griegu, etruscu) que nun pueden atribuyise a la mera casualidá. Unu de los antiguos alfabetos itálicos, l'alfabetu réticu de Bolzano, suel citase frecuentemente como candidatu a ser l'orixe de les runes, con namái cinco runes del futhark antiguu ( y, ï, j, ŋ, p) que nun tienen la so correspondencia nel alfabetu de Bolzano.^[5] Esta hipótesis suel ser refugada por académicos escandinavos, que frecuentemente favorecen l'orixe llatín de la mayoría de les lletres rúniques.^[6][7][8]

La tesis del orixe itálicu antiguu o etruscu del norte sofitar na inscripción del cascu de Negau que data del sieglu II.^[9]

Formar angulares de les runes son compartíes cola mayoría de los alfabetos contemporáneos de la dómina emplegaos en grabaos sobre piedra o madera. Una peculiaridá del alfabetu rúnicu, en comparanza cola familia del itálicu antiguu, ye l'ausencia de trazaos horizontales. Les runes escribíense de normal nos cantos de pequeñes pieces de madera. Los riegos primarios grabaos percorríen la pieza de forma vertical, en direición contraria a la de la veta de la madera: les curves son difíciles de trazar, y les llinies horizontales perder ente les vetes naturales de la madera. Esta carauterística ye tamién compartida con otros alfabetos, como les primeres formes del alfabetu llatín emplegaes na inscripción Duenos.

La hipótesis del orixe xermanu occidental especula con que l'alfabetu rúnicu fuera introducíu por tribus xermániques del oeste. Esta hipótesis sofitar en que les inscripciones más antigües (c. 200 d. C.), atopaes en barraqueres y tumbes na zona de Xutlandia (les inscripciones de Vimose), amuesen terminaciones de pallabra que, siendo interpretaes por filólogos escandinavos como protonórdicu, nun fueron entá resueltes y son oxetu de disputes ente llingüistes. Inscripciones como wagnija, ninþijo y harija representen supuestamente los nomes de tribus. Como hipótesis propunxéronse los nomes de los Vangiones, los Nidensis y los Harii, tribus asitiaes na zona de Renania.^[10] Puesto que los nomes terminaos en -io son una adautación de la morfoloxía xermánica de la terminación llatina -ius, y el sufixu -inius convertir en xermánicu -inio-,^[11][12] la problemática terminación en -ijo na declinación masculina del protonórdicu podría resolvese asumiendo la influyencia romana na zona de Renania, ente que l'estrañu final en -a de laguþewa (cf. Syrett 1994:44f.) puede resolvese aceptando que'l nome pueda ser xermanu-occidental.^[10]

Sicasí, tien de notase que nel periodu tempranu de la escritura rúnico asumir que les diferencies ente les llingües xermániques son mínimes. Otra teoría asume una unidá xermánicu septentrional occidental que preciede la emerxencia del protonórdicu, puramente hasta'l sieglu V.^[13] Una suxerencia alternativa qu'esplica la imposibilidá de clasificar les primeres inscripciones tanto de septentrionales como d'occidentales ye la propuesta por È. A. Makaev, quien asume un "koiné rúnicu especial", un xermánicu lliterariu tempranu emplegáu por tola comunidá xermanu-común tres la separación del góticu (sieglos II a V), mientres los dialeutos falaos fadríense cada vez más diversos.^[14]

La xénesis del Futhark antiguu completar pa principios del sieglu V, cola piedra de Kylver convirtiéndose na primer evidencia del orde del futhark, lo mesmo que de la runa peorth.

L'alfabetu futhark antiguu, usáu pa escribir en protonórdicu, consta de 24 runes que se solíen arrexuntar en tres grupos d'ocho, cada unu de los cualos denominábase ætt.^[15] La primer llista secuenciada conocida del grupu completu de 24 runes ta datada alredor del añu 400 y atopóse na piedra de Kylver en Gotland (Suecia).

Cada runa tenía un nome, escoyíu pa representar el soníu de sigo mesma, pero los nomes nun quedaron rexistraos de forma direuta pal futhark antiguu. Sicasí, reconstruyéronse lingüísticamente estos nomes en protonórdicu a partir de los nomes de les runes d'alfabetos posteriores, que sí quedaron rexistraos, por casu nos poemes rúnicos, y los nomes de les lletres del alfabetu góticu que suelen ser nomaes de forma similar que les runes equivalentes.

Les 24 runes del futhark antiguu son:^[16]

Runa
Nome	Fehu	Uruz	Thurisaz	Ansuz	Rayíu	Kaunan	Gebo	Wunjo	Haglaz	Naudiz	Isaz	Jeran
Treslliteración	f	o	þ	a	r	k	g	w	h	n	i	j
Soníu AFI	/f/	/o(ː)/	/θ/, /ð/	/a(ː)/	/r/	/k/	/g/	/w/	/h/	/n/	/i(ː)/	/j/
Unicode	/ᚠ/	/ᚢ/	/ᚦ/	/ᚨ/	/ᚱ/	/ᚲ/	/ᚷ/	/ᚹ/	/ᚺ/	/ᚾ/	/ᛁ/	/ᛃ/
Runa
Nome	Ihaz	Pertho	Algiz	Sowilo	Tiwaz	Berkanan	Ehwaz	Mannaz	Laguz	Ingwaz	Othalan	Dagaz
Treslliteración	ï (o æ)	p	z	s	t	b	y	m	l	ŋ	o	d
Soníu AFI	/æː/(?)	/p/	/z/	/s/	/t/	/b/	/y(ː)/	/m/	/l/	/ŋ/	/o(ː)/	/d/
Unicode	/ᛇ/	/ᛈ/	/ᛉ/	/ᛊ/	/ᛏ/	/ᛒ/	/ᛖ/	/ᛗ/	/ᛚ/	/ᛜ/	/ᛟ/	/ᛞ/

L'alfabetu frisón y anglosaxón ye una versión estendida del futhark, que constaba de 29 runes, y más tarde inclusive 33 calteres. Usóse probablemente a partir del sieglu V. Hai dos teoríes sobre l'orixe del fuþorc anglosaxón. Una d'elles propón que se desenvolvió en Frisia y más tarde espandióse por Inglaterra. La otra caltién que les runes fueron introducíes polos escandinavos n'Inglaterra onde fueron modificar hasta formar el fuþorc y darréu esportaríense a Frisia. Los escasos rexistros arqueolóxicos nun pueden confirmar nenguna de los dos teoríes, yá qu'apaecieron aproximao'l mesmu númberu d'inscripciones en dambes rexones y d'antigüedaes similares. Inscripciones en futhorc atópense, por casu, nel cuchiellu del Támesis, nel Códigu anglosaxón de Viena, el poema rúnicu anglosaxón del Otho B.x de la biblioteca Cotton y na cruz de Ruthwell.

Nel poema rúnicu anglosaxón apaecen los siguientes calteres y nomes:

Runa
Nome	Feoh	Ur	Thorn	Vos	Rad	Cen	Gyfu	Wynn	Haegl	Nyth	Is	Ger	Eoh	Peordh	Eolh
Treslliteración	f	o	þ	o	r	k	g	w	h	n	i	j	eo	p	z
Soníu AFI	/f/	/o(ː)/	/θ/, /ð/	/o(ː)/	/r/	/k/	/g/	/w/	/h/	/n/	/i(ː)/	/j/	/yːo/	/p/	/z/
Unicode	/ᚠ/	/ᚢ/	/ᚦ/	/ᚩ/	/ᚱ/	/ᚳ/	/ᚷ/	/ᚹ/	/ᚺ/	/ᚾ/	/ᛁ/	/ᛃ/	/ᛇ/	/ᛈ/	/ᛉ/
Runa
Nome	Sigel	Tir	Beorc	Eh	Man	Lagu	Ing	Ethel		Daeg	Ac	Aesc	Yr	Ior	Ear
Treslliteración	s	t	b	y	m	l	ŋ	œ		d	a	æ	y	io	ea
Soníu AFI	/s/	/t/	/b/	/y(ː)/	/m/	/l/	/ŋ/	/yː/, /ø(ː)/		/d/	/a(ː)/	/æ(ː)/	/y(ː)/	/jo/	/ea/
Unicode	/ᛋ/	/ᛏ/	/ᛒ/	/ᛖ/	/ᛗ/	/ᛚ/	/ᛜ/	/ᛟ/		/ᛞ/	/ᚪ/	/ᚫ/	/ᚣ/	/ᛡ/	/ᛠ/

La versión estendida del alfabetu de 33 runes (cuntando los dos versiones de calc como una sola runa), que namái apaez nos manuscritos, contién amás les siguientes:

Runa
Nome	Cweorth	Calc y Calc doble	Gar	Stan
Treslliteración	kw	k / kk	g	st
Soníu AFI	/kw/	/k/, /kk/	/g/, /ɣ/	/st/
Unicode	/ᛢ/	/ᛣ/	/ᛤ/	/ᛥ/

Thorn y wynn (ƿ) permanecieron, introduciéndose nel alfabetu llatín pa representar los soníos [θ] y [w], respeutivamente. Y Gyfu evolucionó a la lletra yogh (ȝ), introduciéndose transitoriamente nel alfabetu llatín del inglés mediu pa representar el soníu [g].

El fuþark nuevu, tamién llamáu fuþark escandinavu, ye una versión más moderna y amenorgada del futhark antiguu, que consta de namái 16 runes, arrexuntaes en trés ætts.^[15] Esti amenorgamientu de signos paradóxicamente ye paralela al aumentu fonéticu que se produció al evolucionar el protonórdicu escontra'l nórdicu antiguu. Alcontrar n'Escandinavia y los asentamientos nel esterior de la dómina viquinga y empezó a usase nel sieglu IX.

Les runes según apaecen nos poemes rúnicos noruegu ya islandés son:

Runa

Nome

Fé

Úr

Þurs

Óss

Ræið

Kaun

Hagall

Nauðr

Ís

Ár

Sól

Týr

Bjarkan

Maðr

Lögr

Ýr

Treslliteración

f,v

o,o

þ,ð

ą, o

r

k,g

h

n

i

a

s

t,d

p,b

m

l

ʀ

Soníu AFI

/f/,/v/

/o(ː)/ /y(ː)/ /ɔ(ː)/, /w/

/θ/, /ð/

/ɑ̃/, /o(ː)/

/r/

/k/,/g/

/h/

/n/

/i(ː)/

/a(ː)/

/s/

/t/,/d/

/p/,/b/

/m/

/l/

/ɹ/, /r/

Unicode

ᚠ

ᚢ

ᚦ

ᚬ

ᚱ

ᚴ

ᚼ

ᚾ

ᛁ

ᛅ

ᛋ

ᛏ

ᛒ

ᛘ

ᛚ

ᛦ

Esisten dos versiones principales del alfabetu: les runes de caña llarga, o daneses, y les de caña curtia , o suecu-noruegues, anque dambos usáronse tantu en Dinamarca como en Suecia y Noruega. La diferencia ente los dos versiones foi oxetu de discutiniu. La opinión xeneral ye que la diferencia yera funcional, les runes de caña llarga usar pa los testos solemnes sobre piedra, ente que les de caña curtia usar na escritura cotidiano o en mensaxes oficiales sobre madera.

Les runes de Helsingia, o runes ensin poste, deben el so nome a la rexón de Hälsingland en Suecia, onde fueron atopaes per primer vegada, anque inscripciones del mesmu tipu topáronse darréu n'otres partes de Suecia. Usar ente los sieglos X y XII.

Fundamentalmente son una simplificación de les runes suecu-noruegues na que s'esaniciaron lo más posible los trazos verticales, a lo que debe la denominación de "ensin poste", y amás parte de los trazos horizontales y tresversales sustituyir por puntos. D'esta variante solo apaecieron nes inscripciones 15 runes, falta'l correspondiente a la ã, pa tener 16 calteres como les demás versiones del furthark nuevu. Pero como toes estes runes tienen una simétrica, postulóse que la que falta seya la simétrica especular de la n.^[17] Estes runes nun tienen asignaos signos Unicode (siquier hasta Unicode 4.0).

Les runes islandeses son otra simplificación de futhark nueva, na que s'encurtien dellos trazos tresversales o se sustitúin por puntos. Esti alfabetu usar n'Islandia ente los sieglos XI y XIV. Nesta versión namái hai 15 runes, porque la postrera runa, yr, sumió al convertise en superflua por cuenta de que'l soníu que representaba, /ɻ/, convirtiérase nuna erre verdadera nel dialeutu islandés del nórdicu antiguu de la dómina.

El tratáu tituláu De Inventione Litterarum atribuyíu a Hrabanus Maurus asigna l'orixe d'estes runes a los marcomanos:«Marcomanni, quos nos Nordmannos vocamus», anque nun haya una rellación real con ellos, y dende entós conócense con esti nome. Wilhelm Grimm trató sobre l'orixe d'estes runes en 1821.^[18]

L'alfabetu de runes marcómanas consiste nun interesáu amiestu de runes del futhark antiguu y del futhorc anglosaxón nun intentu de los eruditos carolinxos de representar toles lletres del alfabetu llatín con equivalentes rúnicos. Usar nos manuscritos de los sieglos VIII ya IX principalmente del sur del imperiu carolinxu xermanoparlante.

El futhark nuevu espublizárase na Edá Media por toa Escandinavia, pero'l so amenorgáu númberu de runes nun disponía de símbolos escritos pa cada fonema del nórdicu antiguu. Pa desaniciar esti defectu introduciéronse variantes puntuaes de los calteres que representaben Manera de fonación consonantes sordes pa representar a los sos equivalentes Manera de fonación sonores, y viceversa, y añadiéronse delles runes pa cubrir tolos soníos vocálicos. Nun se siguió un patrón únicu y les inscripciones rúniques escandinaves de la Edá Media amuesen variantes de los tipos de runes, y de cutiu les equivalentes a les lletres s, c y z usar de forma intercambiable.^[19][20]

Les runes medievales tuvieron n'usu hasta'l sieglu XV. La mayoría de les inscripciones rúniques escandinaves calteníes daten del medievu, anque hai tamién delles inscripciones en llatín, lo qu'indica que les runes fueron d'usu corriente na Edá Media y convivieron col alfabetu llatín mientres dellos sieglos.

L'aislamientu de la provincia sueca de Dalecarlia fizo que se desenvolviera ellí un tipu rúnicu propiu, amiestu de runes y lletres llatines.^[21] Les runes dalecarlianas empezaron a usase de primeres del sieglu XVI y caltuviéronse en dellos usos hasta'l sieglu XX.^[22] Esiste alderica si'l so usu foi parte d'una tradición ininterrumpida o si la xente del sieglu XIX y XX reintroducir aprendiendo les runes de trataos sobre la tema. Usáronse principalmente pa la trescripción del idioma llocal, l'elfdaliano.

Ye bien probable que les inscripciones rúniques más tempranes, como les topaes n'artefactos col nome del artesanu o del propietariu, emplegar con propósitos máxicos amás de como simple alfabetu. Tamién se suxirió un usu adivinatorio de les runes, anque nun esisten pruebes científiques direutes que sofiten esta afirmación.

^{[ensin referencies]}

Apocayá, ciertos grupos esotéricos y neopaganos desenvolvieron reinterpretaciones modernes del usu máxicu y ritual de les runes. Los nazis, so la influyencia del romanticismu y del nacionalismu völkisch, sintiéronse tan estelaos por elles que les incorporaron a la so simboloxía político y militar.^[23]

• Runes amestaes
• Runes cifraes
• Poemes rúnicos
• Piedra rúnica
• Alfabetu góticu
• Historia del alfabetu llatín

• Antonsen, Elmer H. (xineru-marzu). «On Defining Stages in Prehistoric Germanic». Language 41 (1):  páxs. 19-36. http://www.jstor.org/stable/411849?seq=1#page_scan_tab_contents. 
• (2006) Das fuþark und seine einzelsprachlichen Weiterentwicklungen. Walter de Gruyter. ISBN 3-11-019008-7.
• Blum, Ralph (1932). The Book of Runes - A Handbook for the use of Ancient Oracle : The Viking Runes. New York: Oracle Books, St. Martin's Press. ISBN 0-312-00729-9.
• Düwel, Klaus (2001). Runenkunde. J.B. Metzler.
• Enoksen, Lars Magnar (1998). Runor : historia, tydning, tolkning. Falun: Historiska Mediu. ISBN 91-88930-32-7.
• Foote, P.G.; Wilson, D.M. (1970). The Viking Achievement. London, UK: Sidgwick & Jackson, páx. 401. ISBN 0-283-97926-7.
• Grimm, Wilhelm (1821). Ueber deutsche Runen. In der Dieterichschen Buchhandlung.
• Herradón Ameal, Óscar (2006). Claves esotériques del III Reich. EDAF. ISBN 8441416125.
• Jacobsen, Lis; Moltke, Erik (1941–42). Danmarks runeindskrifter. Copenhagen: Ejnar Munksgaards Forlag.
• Looijenga, J. H. (1997). Runes around the North Sea and on the Continent AD 150-700. dissertation. Groningen University. http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/arts/1997/j.h.looijenga/. 
• MacLeod, Mindy; Mees, Bernard (2006). Runic Amulets and Magic Objects. Woodbridge, UK; Rochester, NY: The Boydell Press. ISBN 1-84383-205-4.
• Markey, T.L. (2001). «A tale of the two helmets: Negau A and B.». Journal of Indo-European Studies (29):  páxs. 69-172. 
• McKinnell, John; Simek, Rudolf; Düwel, Klaus (2004). Runes, Magic, and Religion: A Sourcebook. Wien: Fassbaender. ISBN 3-900538-81-6.
• Mees, Bernard (2000). «The North Etruscan thesis of the origin of the runes». Arkiv for nordisk fililogi (115):  páxs. 33-82. 
• Odenstedt, Bengt (1990). On the Origin and Early History of the Runic Script. ISBN 91-85352-20-9.
• Page, R.I. (1999). An Introduction to English Runes. Woodbridge: The Boydell Press. ISBN 0-85115-946-X.
• Penzl, Herbert. «A phonemic change in early Old English». Language (20):  páxs. 84—87. 
• Eine Sprachgeschichte nach Texten vin 350 bis 1992 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Prosdocimi, A.L. (2003-4). Sulla formazione dell'alfabetu runico. Promessa di novità documentali forse decisive XCVII-XCVIII. Archivio per l'Alto Adige, páx. 427-440.
• Robinson, Orrin W. (1992). Old English and its Closest Relatives: A Survey of the Earliest Germanic Languages. Stanford University Press. ISBN 0-8047-1454-1.
• Spurkland, Terje (2005). Norwegian Runes and Runic Inscriptions. Boydell Press. ISBN 1-84383-186-4.
• Stoklund, M. (2003). «The first runes - the literary language of the Germani», The Spoils of Victory - the North in the Shadow of the Roman Empire. Nationalmuseet.
• Thorsson, Edred (1987). Runelore: a handbook of esoteric runology. Samuel Weiser. ISBN 0-87728-667-1.
• Weisgerber, J.L. (1966/67). «Frühgeschichtlicher Sprachbewegungen in Kölner Raum». Rheinische Vierteljahrblätter. 
• — (1968). escritu en Köln und Opladen. Die Namen der Ubier. Westdeutscher Verlag. 
• Werner, Carl-Gustav (2004). The allrunes Font and Package.
• Williams, Henrik (1996). «The origin of the runes». Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik (45):  páxs. 211-218. 
• Williams, Henrik (2004). The First Writing: Script Invention as History and Process. Cambridge University Press, páx. 262-273. ISBN 0-521-83861-4.

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Alfabetu rúnicu.
• Les runes en asatru.es (COE) (n'español)
• Testos sobre Runes en Upasika.com
• Poemes Runes Islandés y Noruegu Archiváu 2009-02-03 en Wayback Machine
• Calendarios Rúnicos Archiváu 2009-02-03 en Wayback Machine