Bixa orellana

Bixa orellana
Clasificación científica
Reinu:	Plantae
Subreinu:	Tracheobionta
División:	Magnoliophyta
Clas:	Magnoliopsida
Subclas:	Dilleniidae
Orde:	Malvales
Familia:	Bixaceae
Xéneru:	Bixa
Especie:	B. orellana L.
Consultes
Royal Botanic Gardens, Kew	Royal Botanic Gardens, Kew
World Flora Online	World Flora online
[editar datos en Wikidata]

El achiote^[1], urucú uonoto (Bixa orellana) ye una especie botánica arborescente de les rexones intertropicales d'América, cultiváu específicamente en Costa Rica, Méxicu, Colombia, Ecuador, Venezuela y Andes de Perú, dende la dómina precolombina. Del so frutu llógrase la especie homónima, emplegada como colorante y condimento na comida popular. En Méxicu recibe tamién el nome común de acotillo^[1].

Na cultura lusófona, llámase-y tamién açafroa (yá que por ser bien colorante recuerda en daqué al azafrán anque'l verdaderu azafrán da color mariellu) y tamién colorau (ye dicir "coloráu" col significáu de colloráu).

Ye un arbustu perenne, de 2-4 m hasta 6 m d'altor, copa baxa y estendida; tarmu pardu, ramifica a poco altor del terrén. Fueyes simples, grandes, de 6-27 x 4-19 cm, y base arrondada o subtruncada, verdoses clares, persistentes, alternes, márxenes llisos, cordaes, de llargos pecíolus, delgaos, glabro, de 3-8 (-10) cm de llargu, engrosáu nos estremos. Flores en ramilletes terminales de panículas, de 5-10 cm de llargor, con pelos glandulares; hermafrodites, ablancazaes a rosaes según variedaes, flores de 3-6 cm de diámetru, en pedicelos de 7-16 mm de llargu, y un aniellu de glándules debaxo del mota; ésti con sépalos anchos, ovaos a orbiculares, de 1-2 cm de llargu, caducos; corola de pétalos bien obovaos, de 1-2 cm de llargu, rosaos a blancu; munchos estames, y anteres violacees; floria escalonadamente, empezando polos brotos terminales.

El frutu ye una cápsula colorada, de 2 a 6 cm de llargu, con pelos gruesos espinosos, dehiscente, verdosa escura a morada (según variedaes), que al maurecer pasa a pardu acoloratáu escuru. En cada cáscara hai granes en númberu variable (10-50, en rellación col tamañu capsular). La grana ye estruyida, de 5 mm de llargu, con tegumentu recubiertu d'una sustancia mafoso acoloratada intensa.^[2]

Soporta temperatures de 20 a 35 °C; y, n'altitú, de 100 a 1.500 msnm, anque crez muncho meyor en zones baxes de non más de 500 msnm, ensin xelaes; y agües añales de 1.000 a 1.500 mm.

Conozse como fonte d'un colorante pa natural acoloratáu amarellentáu deriváu de les sos granes, conocíu como annatto, que ye usáu como afrodisiacu colorante alimenticiu. Úsase frecuentemente na coloración de quesos como'l Cheddar o Tipu Americanu o'l Mimolette, de margarina, mantega, arroz, pexe afumáu y dacuando como condimento de cocina. Ye utilizáu llargamente en diverses preparaciones culinaries de Llatinoamérica y el Caribe, y tamién en Filipines, tanto como colorante como saborizante. Na hallaca, platu típicu venezolanu de la navidá, constitúi un ingrediente imprescindible. Ye frecuente na rexón cruceña que s'utilice (col nome de urucú) para edulcorar al locro llamáu locro carreteru. Tamién s'usa como condimento y colorante, formando parte de la cocina yucateca como la cochinita pibil y el Mukbil pollu, ente otros platillos. Ye un condimento que foi bien utilizáu polos mayes, estendiéndose'l so usu a práuticamente tola América, a les Islles Canaries y al Sureste Asiáticu, onde tamién ye usáu como ingrediente de la gastronomía rexonal.

Nel Perú ye'l condimento principal del famosu platu llamáu "Pollada", el achiote apurre'l típicu color acoloratáu al platillo, ye usáu en distintes rexones del país.

Los pueblos orixinarios de Centru y Suramérica utilizar como pintura corporal y facial pa los sos rituales relixosos. El códigu del colorante ye Y160b.

Atribúyense-y distintes propiedaes terapéutiques: astrinxente, antisépticu, emoliente, antibacterial, antioxidante, expectorante, cicatrizante, febrífugo, estomáquico y antidisentérico, diuréticu y antigonorreico, purgante, desinflamatorio y hipoglicemiante. Usar contra dolores de cabeza, neuralxes, irritación, asma, inflamaciones, excoriaciones, disnea y pleuresia^[3] La grana molida ye utilizada pa tratar sarampión, viruela, afecciones estomacales, enfermedaes del reñón, disentería y febrífugo, astrinxente y llixeru purgante.

La magaya usar en quemadures y angüeñes.

Les fueyes actúen contra malestares de gargüelu, afecciones respiratories, dolores renales, inflamaciones dérmiques y vaxinales, fiebre, hipertensión, vultures sanguínees, foria, hemorroides, anxina, abscesos, cefalalxa, infeiciones de la piel y conxuntivitis.

Machucaes o fervíes son consumíes pa controlar vultures, como antídotu contra la intoxicación pol consumu de yuca brava que contién ácidu cianhídricu.

El fervinchu de les fueyes ye usada poles muyeres pa llavadures vaxinales y ye bien eficaz nel control d'inflamaciones producíes por fungu y bacteries.

El raigañu podría tener un grave efeutu hepatotóxico, polo que'l so ingesta direuta, en fervinchos y demás, ta totalmente contraindicada. Son absolutamente falses los encamientos que suxeren un efeutu beneficiosu nes hepatitis.

Los frutos y granes en fervinchu controlen el dolor de cabeza. Tamién tien propiedaes cicatrizantes.

L'estractu secu o'l fervinchu de les fueyes úsase enforma pa controlar y curar la prostatitis, dolencia que suel dexenerar en cáncer de próstata.

L'aceite llográu ye rica en tocotrienoles, betacaroteno, aceite esencial, aceite fixo, ácidos grasos enchíos y insaturaos, flavonoides y vitamina C.^[4] Emplegar de delles formes cosmétiques, nes que desea tomar ventaya de les carauterístiques del aceite de achiote. incorpora-se con facilidá nes cremes, lociones cremoses, proteutor solar, bálsamos llabiales. los efeutos son de reestructura'l pelo y ayudar a protexer contra los rayos ultravioletes.^[5] El llogru d'aceite con una alta actividá antioxidante y el colesterol de baxada, que puede ser utilizáu nos suplementos nutricionales y cosméticos.^[6]

Bixa orellana describióse por Carlos Linneo y espublizóse en Species Plantarum 1: 512. 1753.^[7]

Etimoloxía

La pallabra achiote ye una castellanización del náhuatl achiotl. La etimoloxía del nome binomial correspuende a bixa, llatinización del portugués bixa; orellana, dedicáu al esplorador español Francisco de Orellana (1490-1546). Bija yera'l nome dau al tinte vinu tinto llográu d'esta planta, nes comunidaes Pijaos de Colombia.

L'otru nome pol cual ye bien conocíu ye urucú (pallabra que procede tantu del guaraní como del tupi [uru-ku], o tamién urucum = "colloráu").

Sinonimia

De siguío amuésase una llista de los nomes comunes colos que se conoz a Bixa orellana en diverses rexones:

• Abujo (Col.^[9])
• Acanguarica (Méx.^[10])
• Achihuiti (Perú^[11])
• Achi-ol (Méx.^[10])
• Achiote (Col.,^[9] C. R.,^[12] Y. S.,^[12] Guat.,^[12] Hond.,^[12] Méx.,^[10] Nic.,^[12] Pan.,^[12] Perú,^[11] Urug.,^[13][14] Puertu Ricu^[15] )
• Achiote mariellu (Col.^[9])
• Achiote de cholo (Col.^[9])
• Achiote de monte (Col.,^[9] Nic.^[12])
• Achiote pepa colorada (Col.^[9])
• Achiote coloráu (Col.^[9])
• Achiote verde (Col.^[9])
• Achiotillo (Col.,^[9] Méx.,^[10] Nic.^[12])
• Achiotl (Méx.^[10])
• Achitillo (Col.^[9])
• Achote (Col.,^[9] C. R.,^[16] Ec., Méx.,^[10] Nic.,^[12] Pan.,^[12] Perú,^[11][14])
• Achote mariellu (Col.,^[9] Perú^[11])
• Achote coloriáu (Col.^[9])
• Achote de monte (Col.,^[9] Nic.^[12])
• Achote desmonte (Col.^[9])
• Achotillo (C. R.^[16])
• Achut (Méx.^[10])
• Mariellu (Col.^[9])
• Anate (Perú,^[11][14])
• Anatto (Arg.,^[17] C. R.,^[16] Pan.^[12])
• Anoto (Col.^[9])
• Apijiri (Perú^[11])
• Apisiri (Perú^[11])
• Arreyara (Perú^[11])
• Auaú (Méx.^[10])
• Axiote
• Azafrán de la tierra (Urug.^[13])
• Bia (Méx.^[10])
• Bicha (Col.,^[9] C. R.^[16])
• Bija (Col.,^[9] C. R.,^[16] R. D.,^[18] Esp.,^[19][14])
• Bijo (Col.^[9])
• Bijol
• Biza (Col.^[9])
• Blanco (Perú^[11])
• Bosh (Méx.^[10])
• Cacicuto (^[14])
• Chancuarica (Méx.^[10])
• Color (Col.^[9])
• Coloriáu (Perú^[11])
• Cuajachote (Y. S.^[20])
• Huantura (Perú^[11])
• Ipak (Perú^[11])
• Ipiácu (Perú^[11])
• Kachapo (Perú^[11])
• Kuro grie (Pan.^[12])
• Masce (Perú^[11])
• Maxe pototsi (Perú^[11])
• Onote (Col.^[9])
• Onoto (Col.,^[9] C. R.,^[16][14] Ven.^[9])
• Orellana
• Ornatu (Méx.^[10])
• Pamuca (Méx.^[10])
• Potsote (Perú^[11])
• Puchote (Perú^[11])
• Puchoti (Perú^[11])
• Rocú (^[14])
• Roncón
• Roucou (Arg.^[17])
• Rucu (Arg.^[21])
• Sacha achote (Perú^[11])
• Shambre (Perú^[11])
• Shambu (Perú^[11])
• Shambu huayo (Perú^[11])
• Shambu quiru (Perú^[11])
• Shambu shambu (Perú^[11])
• Uchuviá (Méx.^[10])
• Uruca (Méx.^[10])
• Urucú (Arg.,^[17] C. R.,^[16][14])
• Ururú (^[14])
• Vija (Col.^[9])
• Yetsep (Perú^[11])
• Yrucú (Arg.^[17])

• 
  Bixa orellana con frutes en Hyderabad, India.
• 
  Bixa orellana con frutes.
• 
  Frutu de Bixa orellana.
• 
  Frutu secu de Bixa orellana.
• 
  Caña con frutu de Bixa orellana amosando la vaina de la grana.
• 
  Conxuntu de vaines de granes de Bixa orellana.
• 
  Vaina d'una grana partida.
• 
  Metá de la vaina d'una grana amosando les granes interiores.
• 
  Bixa orellana - Museum specimen

• Achiote (especie)
• Terminoloxía descriptiva de les plantes
• Cronoloxía de la botánica
• Historia de la botánica

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Bixa orellana.

Wikispecies tien un artículu sobre Bixa orellana.

• Usos melecinales del Achiote