Verbo estar-ser

En o infinitivo a evolución de l'aragonés ha feito que s'haiga imposau a forma estar debant d'a forma ser (u seyer en textos medievals). Manimenos en aragonés benasqués s'ha imposau a forma ser en a zona C y a mes gran part d'o zona B (sin Ramastué y Sos).

Eixemplos d'uso en parlas altoaragonesas que conservan o infinitivo estar heredando os usos d'os infinitivos ESSERE y ESTARE:

• ¿Estes guantes de qui pueden estar?.^[2]
• ¿D'an heban a estar?.^[2]
• Una antosta puede estar de hierba, de palla, de fiemo...^[2]

Manimenos en aragonés meridional y aragonés fovano distinguen ser y estar seguindo o modelo d'o castellano, y puet estar una castellanización recient.

En o cherundio a evolución de l'aragonés ha feito que s'haiga imposau a forma estando (y estand en a zona A d'o benasqués). Manimenos en a zona C y a mes gran part d'a zona B d'o benasqués s'ha imposau a forma send, y en belsetán existe a forma sendo cuan o verbo estar fa de verbo auxiliar.

En o participio s'ha imposau a forma estau/estato. Manimenos en a zona C y cuasi tota a zona B d'o benasqués s'ha imposau a forma seu.

En o present d'indicativo s'han imposau as formas derivadas d'o present d'o verbo ESSERE latín: Yo soi.

En benasqués a primera persona singular ye sigo. En cheso a primera persona ye so.

A causa d'un apocope muit antigo de tiempos d'o latín vulgar que afecto a tierras entre Dacia, Galia y norte d'Hispania, en gran part de l'aragonés oriental a terminación d'a primera persona plural se puet pronunciar -m (som) u -n (son), u de forma vacilant como archifonema. D'alcuerdo con a ortografía proposada por l'Academia de l'aragonés s'ha d'escribir con -m (som)^[3] por corresponder a la terminación -mos de l'aragonés cheneral.

Eixemplos d'uso en diferents parlas altoaragonesas:

• El cielo ye estrellau^[4]
• Sots tranquils (cuan se fa enfasi en o carácter estatico dicen estets tranquils).^[4]
• Les nubels son cargades d'aigua.^[4]
• Demá el correu será ubierto to'lo día.^[4]
• Yo yere en Ordiceto^[5]
• ¿Qué yes, per Espierba?^[5]
• Ye o lugar d'os aborrals cerca de Sant Huan.^[6]

En muitas parlas altoaragonesas se fa servir formas derivadas d' ESSERE pa indicar existencia y formas derivadas d' ESTARE pa indicar situación coincidindo con o modelo castellano. Esto esdevién por eixemplo en aragonés meridional y en aragonés fovano. Talment esto reflecte un proceso de castellanización recient. En ansotano o filologo Saroïhandy replegó formas chenuínas derivadas d'o verbo ESSERE pa indicar posición (i ye, i yes), pero d'alcuerdo con Miguel Ánchel Barcos estas formas ya no se rechistran en ansotano actual, en o que s'observa un uso deseparau d'estos verbos^[7] coincidindo con o castellano. Manimenos María Pilar Benítez podió rechistrar: ye o lugar d'os aborrals cerca de Sant Huan.

En o pasato imperfecto d'indicativo s'han imposau as formas derivadas d'o pasato imperfecto d'o verbo ESSERE latín ((Yo) yera < (EGO) ERAM), a on bi heba una irregularidat por rotacismo: .

En ansotano a primera persona presenta o morfema de primera persona -i natural en ansotano y d'antes en atras parlas occidentals y navarras. Se suposa que a terminación en -e pa la primera persona singular en belsetán, tellán y chistabín deriva d'a evolución fonetica d'o diftongo decreixent -ai- ta -e-.

En part d'o benasqués (en tota a "zona C", en Castilló de Sos, en Gabás, en Bisagorri^[4][8] adintro d'a "zona B" y Saúnc adintro d'a "zona A"), o pasau imperfecto d'indicativo presenta formas en yeba, que continan en o baixo-ribagorzano con as formas en eba. En Saúnc estas formas son diferents en dos personas (yo yebe y nusaltros yeben^[4])

D'alcuerdo con a grafía de l'Academia de l'Aragonés a primera persona plural d'o benasqués s'ha d'escribir con -n y no con -m por corresponder a la terminación en -anos^[3] sin apocope d'a primera conchugación de l'aragonés cheneral.

En part de l'aragonés s'han perdiu as formas chenuínas con diftongación y han estau substituyidas por as formas castellanas era, eras, ecetra.

Eixemplos d'uso en diferents variants d'aragonés:

• Yera plen de pus.^[5]
• Cuan yenos astí.^[5]

En o pasato perfecto simple d'indicativo s'han imposau as formas derivadas d'o pasau perfecto d'o verbo STARE en latín (Yo estié) substituyindo a las formas derivadas d'o pasau perfecto d'o verbo ESSERE en a mes gran part de l'aragonés, plegando a forma sintetica a l'ueste dica a Val d'Ansó y a l'este por o menos dica La Comuna^[10] y Sierra Ferrera.^[11]

Eixemplos d'uso en parlas altoaragonesas en as formas d'este tiempo derivadas d'o STARE latín prenen o puesto d'as formas derivadas d'o ESSERE latín:

• Estiei soldau:^[6]

Entre as variants por diferent uso de morfemas personals tenemos estiei pa la primera persona singular en ansotano, y estié en cuenta d'estió pa la tercera singular persona en cheso y pa la tercera persona plural estieron en cheso y estioren en belsetán.

En ribagozán y part d'o chistabín (sin contar o chistabín de la Comuna) as formas d'o STARE tamién preñen o puesto d'as formas d'o ESSERE pero se fa servir as formas propias d'o pasau perfecto perifrastico local. A primera persona d'este verbo en chistabín de Chistén ye voi estar.^[12]

En belsetán y en aragonés tellano^[2] no s'han imposau as formas derivadas d'o STARE latín sobre as formas derivadas d'o ESSERE latín, ye una variant d'aragonés que conserva a deseparación orichinal d'os dos verbos en este tiempo verbal:

• Estiemos en Parzán.^[5]
• Fuérez poco apiertos de aguardat-tos una miqueta mes.^[5]
• ¿Cómo fue pa que vulcás?.^[2]
• Nunca fue bailador.^[2]
• A que estió en A Miana no vale pa cosa.^[2]
• Cuan estiez en casa.^[2]

En o futuro simple s'han imposau as formas derivadas d'o verbo ESSERE latín (Yo seré).

Eixemplos d'uso en diferents variants d'aragonés:

• ¿ cuan i serás en casa?^[5]

En o condicional simple s'han imposau as formas derivadas d'o verbo ESSERE latín (Yo sería).

Eixemplos d'uso en diferents variants d'aragonés:

• Sería d'el camín d'alto.^[5]
• Alavez el tío Pella no i sería si no torno de Francia.^[5]
• Perque cuenta que es de casa serían en a boda.^[5]

En aragonés tellano se fa servir as formas derivadas d' ESSERE pa existencia y as formas derivadas de STARE pa posición u localización coincidindo con l'uso en castellano:

• Ixe ta craber sería mejor.^[2]
• No estaría en Tella ixe día.^[2]

En o present de subchuntivo s'han imposau as formas derivadas d'o verbo ESSERE latín (Yo siga).

En belsetán bi ha formas en sía,^[5] en atras variants d'aragonés ye posible sentir formas en seiga. Eixemplos d'uso:

• Cuan sía con tu charraré en belsetán.^[5]
• Talmente i sía en a limanda.^[5]

En o pasau imperfecto de subchuntivo bi ha formas que derivan d'o ESSERE latín y formas que derivan d'o STARE latín (Yo fuese, yo estase), indicando as primeras existencia y as segundas posición u localización.

As variants d'as formas d'o verbo ESSERE son:

As formas derivadas d'o verbo STARE se presentan igual dende l'aragonés cheso dica l'aragonés baixo-ribagorzano,^[13] pasando por l'aragonés chistabín. As formas diferents son pocas, y se deben a uns diferents morfemas presents en ansotano, y a l'apocope antiga d'un morfema en part de l'aragonés de Sobrarbe.

En aragonés cheso actualment bi ha diferencia entre as formas derivadas d'o latín STARE y as formas derivadas d'o latín ESSERE. En cheso as formas derivadas d'o STARE latín indican siempre posición^[14] y as formas derivadas d'o ESSERE existencia (pero tamién a vegadas posición como en belsetán).

• Con que estasen unos días de cara enta lo sol (posición)^[14]
• Si fueses a la hora(posición)^[14]

En aragonés belsetán y en o d'a Valle de Tella^[2] s'han imposau as formas derivadas d'o verbo ESSERE debant d'as formas d'o verbo STARE:

• Anque fues era.^[5]
• Te digo por ejemplo que fues en a Villa.^[5]
• Se fues un obrero no me deixarían troballar de lo mío.^[5]
• Si fues hombre no habría iu ta la mili.^[2]
• Si fues allí, lo trobarías.^[2]

En o imperativo se fan servir as formas de ser.

• Sé bueno.^[5]
• De hue ta debán sez mes troballadors.^[5]

En as variants mes conservaderas de l'aragonés, propias d'as vals d'o Pireneu axial ye a on se conservan estos usos, en muitas zonas de l'Alto Aragón usos d'o verbo ser y estar coinciden con os usos castellanos por a castellanización.

• (an) Grupo d'estudios de la Fabla Chesa: De la gramatica de lo cheso. Fabla altoraragonesa.
• (es) KUHN, Alwin: El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6
• (es) Domingo Miral: El verbo ser en el cheso (dialecto del Pirineo aragonés). Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 61-62, 2005-2006 , pachinas. 377-384.
• (an) Santiago Paricio: Verbos ser y estar en aragonés. O Espiello, numero 30. Agüerro-hibierno 2009.
• (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003.
• (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L.: (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC.
• (es) Francho Nagore Laín: La conjugación verbal compuesta en aragonés medieval. Alazet: Revista de Filología, ISSN 0214-7602, Nº 13, 2001 , pachinas. 65-88.