Thomas François Burgers

Thomas François Burgers
Thomas François Burgers
4de President van die Zuid-Afrikaansche Republiek
Ampstermyn 1 Julie 1872 – 12 April 1877
Voorafgegaan deur	Marthinus Wessel Pretorius
Opgevolg deur	geen Britse anneksasie
Persoonlike besonderhede
Gebore	15 April 1834 Langefontein, Graaff-Reinet, Kaapkolonie
Sterf	9 Desember 1881 (op 47)
Eggenoot/-note	Mary Bryson (1836–1929)
Religie	Nederduitse Gereformeerde Kerk

Thomas François Burgers (1834–1881) was 'n omstrede teoloog en 'n ongewilde president van die ou Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR). Hy volg Marthinus Wessel Pretorius in 1872 op en dien as die tweede president van die ZAR tot die Britse anneksasie in 1877.^[1]

Burgers is op 15 April 1834 op die plaas Langfontein naby Graaff-Reinet gebore. Hy was die jongste kind van Barend Jacobus Burger (1775–1845) en sy derde eggenote, Elisabeth Magdalena Theron (1792–1867), weduwee van Willem Jacobus van Heerden. Die bekende Graaff-Reinetse heemraad Barend Jacobus Burger was sy grootvader. Die ewe bekende ouderling, Barend Jacobus Burger (Barend Vleiplaas) van Graaff-Reinet en Murraysburg was Burgers se oudste halfbroer (gedoop 1796) uit sy vader se eerste huwelik. Die familienaam is deur Burgers se voorgeslag en deur sy ouers as “Burger” geskryf, ook by sy doop op Graaff-Reinet op 11 Mei 1834. Self het hy reeds as negentienjarige by sy vertrek na Europa “Burgers” geskryf.

Hy het sy skoolopleiding op Graaff-Reinet deur die Engelse medium ontvang. Van 1853 tot 1858 studeer hy in Utrecht, Nederland, waar by onder invloed van prof. C.W. Opzoomer die “moderne” of liberale rigting in die teologie aanvaar het. In 1858 is hy getroud met 'n Skotse dame, Man Bryson (26 Desember 1836 tot 26 April 1929). Hulle het tien kinders (twee seuns en agt dogters) gehad van wie drie vroeg oorlede is.

Hy keer in 1858 na die Kaap terug om leraar van die NG gemeente Hanover in die Karoo te word nadat hy sy doktorsgraad in Teologie aan die Universiteit Utrecht in Holland verwerf.

In sy eerste gemeente raak hy betrokke in 'n teologiese geskil op grond van sy beweerde liberalisme (hy het hom sterk uitgespreek teen die destydse opwekkingsdienste) en ongeloof in die letterlike waarheid van die Bybel. Dit het sy skorsing in 1862 deur die Sinode tot gevolg gehad. Burgers beroep hom op die Kaapse Hooggeregshof en word gelyk gegee en as predikant herstel, nadat die Sinode se appèl ook by die Britse Geheime Raad misluk.

Pres. J.H. Brand van die Vrystaat, wat aanvanklik self uit Transvaal genader is om ook die presidentskap van die Z.A.R. op hom te neem en 'n federale unie tussen die twee susterrepublieke tot stand te bring, het Burgers aanbeveel as kandidaat vir die Transvaalse presidentskap wat juis in 1871 vakant geraak het ná die bedanking van M.W. Pretorius weens die Keate-uitspraak oor die Transvaalse suidwestelike grens. Terwyl die Hervormde Kerk sy kandidatuur gesteun het, is hy deur die NG Kerk, en veral ds. F. Lion Cachet teengewerk, sowel as deur die waarnemende president, D.J. Erasmus, en kmdt.genl. S.J.P. Kruger. Daar is egter die behoefte aan 'n "geleerde" president gevoel wat op 'n kritieke tydstip in die betrekkinge met Groot-Brittanje sterk en bekwaam sou kon optree. Daarop is Burgers met 2 964 teenoor 388 stemme bo William Robinson tot president verkies, en op 1 Julie 1872 op Pretoria ingesweer.

Burgers was 'n idealis wat in 'n "nationaal idee" en 'n verenigde Suid-Afrika onder 'n federale bestuur geglo het, hoewel nie bewys kan word dat hy dit onder eie vlag bedoel het nie. Aanvanklik was dit sy oogmerk om die republiek uit sy ekonomiese, geestelike en politieke afsondering te verlos deur vooruitgang te bevorder in die finansies, onderwys en handel, onder meer deur nuwe wetgewing en 'n spoorweg tussen Pretoria en Delagoabaai, en ten slotte om te voorkom dat die republiek deur die ongunstige Keate-uitspraak gebiedsverliese aan sy suidwestelike grense sou ly. Om die finansiële toestand te verbeter en waardelose papiergeld te vervang, het hy na Kaapstad gegaan en £50 000 by die Cape Commercial Bank geleen. Hy het ook die Lydenburgse goudvelde besoek en twee verteenwoordigers in die volksraad vir die sowat 500 Engelstalige delwers toegestaan.

In 1874 het hy die eerste Burgers-ponde van Transvaalse goud laat slaan waarop sy beeltenis en die landswapen gepryk het. Hy het Utrecht besoek waar daar onrus op die Zoeloegrens was, daarna Christiana waar die Keate-uitspraak beroering onder die swart mense gebring het. Hy was dikwels uit die hoofstad afwesig en in 1874 maande lank weens oorwerk en siekte uit diens. Teen die inmenging van sir Henry Barkly, die Kaapse goewerneur en Britse hoë kommissaris, in sy land se binnelandse sake oor die Keate-gebied, het pres. Burgers 'n hewige stryd gevoer en in Augustus 1874 het hy oor Barkly 'n diplomatieke oorwinning behaal met sy weerlegging (in 'n stuk van meer as 100 bladsye folio) van die Keate-uitspraak. Hy het die regte van die republiek op die suidwestelike grens gehandhaaf deur ooreenkomste in verband met grond afstand in die betwiste Keate-gebied met die swart kapteins te sluit, waardeur die republiek sy jurisdiksie bly uitoefen het asof die uitspraak nie bestaan het nie.

In 1874 het sy omstrede onderwyswet gevolg wat ná enige wysigings eers in 1876 onder W.J. van Gorkom as superintendent van onderwys in werking getree het, en waaronder E.J.P. Jorissen en J. A. Roorda-Smit onderwysers geword het in 'n gimnasium wat in 1876 met vier leerlinge begin het. Hy het die kulturele lewe in Transvaal bevorder deur die stigting van die blad De Volksstem in Pretoria in 1873, met J.F. Celliers as eerste redakteur, en deur 'n museum, 'n biblioteek, en 'n botaniese tuin waarin sy standbeeld vandag staan, te begin.

Tog het Burgers te veel op eie houtjie opgetree sonder om die volk genoegsaam in sy handelinge te ken. Onder die publiek was daar die mening dat sy onderwyswet in sy aanvanklike vorm die Bybel uit die skool neem en die kinders aan die kerk ontruk. Toe hy in 1874 die Transvaalse vlag en wapen verander en die Vierkleur vervang deur 'n oorhoekse rooi kruis op 'n blou veld, wat volgens hom die ou Potgietervlag was, het die burgers teen die veronagsaming van die tradisie in verset gekom en die vlag op verskeie plekke neergehaal. In 1875 herroep die volksraad die vlagwysiging in pres. Burgers se afwesigheid en dit het op sy beurt aan sy kant bitterheid en teenkritiek tot gevolg gehad.

Intussen was daar reeds 'n breuk tussen Burgers en sy burgers wat hom so eenparig tot president gekies het: hulle het teleurgesteld geraak met sy taktlose en oorhaastige optrede soos hy met hul behoudendheid en onontwikkeldheid; hy wou hoër vlieg as wat die republikeinse vlerke toegelaat het, en sy oorskatting van sy land se potensiaal het tot teleurstelling vir albei gevoer. Pleks dat hy die burgers, soos pres. Brand, om sy persoon verenig het, het pres. Burgers sy veroordeling en geringskatting van die Transvalers nie verberg nie. Sy liberale godsdienstige opvattinge, die beleid om homself deur liberale Hollandse amptenare te omring, sy minagting vir tradisie en gebrek aan kennis van die volk en sy omstandighede het ál meer verwydering en verdeeldheid veroorsaak sodat hy afgesonderd geraak het en die vertroue van sy mense verbeur het.

Burgers was dikwels uit Pretoria afwesig, en tydens sy 14 maande lange verblyf in Europa (1875–76), waar hy in opdrag van die volksraad gehoop het om 'n spoorweglening van £300 000 te sluit en die republiek daar bekend te maak, het sy teenstanders veld gewen. Sy doel was om Pretoria met Lourenço Marques per spoor te verbind, die land ekonomies onafhanklik van die Britse kuskolonies te maak en buitelandse kapitaal te be trek vir die ontwikkeling van die potensiële rykdom aan grondstowwe. Hierdie ideaal het egter ingedruis teen die Britse federasiegedagte en die belange van die Britse kushandelaars. Daarom is sy reis van Britse kant dopgehou. Hy het Brittanje onderweg na die Vasteland aangedoen en die minister van kolonies, lord Carnarvon, ontmoet in wie hy vertroue gekry het. Hy het Nederland besoek en in Utrecht 'n eredoktoraat ontvang. Ook het hy België, Switserland en Portugal besoek waar ere-ordes aan hom toegeken is.

Hy het 'n spoorwegtraktaat met Portugal gesluit. In 1875 het Catharina van Rees in Bonn vir hom die Transvaalse volkslied, “Ken gij dat volk vol heldenmoed”, gedig en getoonset wat in 1876 vir die eerste keer in Arnhem gespeel is; in Nederland is in 1876 die Lebombo-spoorwegmaatskappy gestig met Transvaal as die grootste aandeelhouer, en die firma Insinger het onderneem om die lening te plaas. Die lening is egter slegs gesluit, en Burgers het hom daarna kritiek op die hals gehaal deur in Transvaal die indruk te skep dat dit ook volteken is, terwyl van die beoogde £300 000 in werklikheid net £90 000 gevind is.

In Leuven het Burgers 'n bestelling vir spoorwegmateriaal vir £63 000 geplaas en met België en Nederland traktate van vrede, vriendskap en handel gesluit. Met sy terugkoms het die landsomstandighede sy grootste spoorwegplanne in die war gestuur. Lord Carnarvon het intussen sedert Mei 1875 sy federasieplan vir Suid-Afrika van stapel gestuur en pres. Burgers het die waarnemende president, Piet Joubert, reeds gelas om 'n konferensie daaroor by te woon. Die volksraad het egter die onskendbaarheid van die Transvaalse onafhanklikheid as voorwaarde gestel en aangebied om net grense en sake met betrekking tot swart stamme te bespreek. Die konferensie in Suid-Afrika het weens die weerstand van die Kaapse regering teen federasie ewewel nie plaasgevind nie. Met die doel om Burgers se spoorwegplan te verongeluk, wat Transvaal buite die federasie sou hou en op die buiteland en weg van die Britse kolonies sou oriënteer, het Carnarvon egter besluit om Transvaal te annekseer. Indien die anneksasie slaag, sou dit hom die bykomende voordele besorg van die oplossing van die Transvaalse grenskwessies in die suidweste en suidooste en die insluiting van Zoeloeland sowel as die Oranje-Vrystaat binne Britse gebied. Afgesien van die ongewildheid van Burgers se spoorwegbelasting, het die gouddelwersgemeenskap in Oos-Transvaal wat pro-Brits en ten gunste van federasie was, in hul mondstukke soos The Gold Fields Mercury, The Transvaal Advocate en The Transvaal Argus, sterk kritiek uitgespreek oor die bestuur van die republiek.

Ook het die botsing met Sekhukhune ná sy opstand teen die regering in Mei 1876 die staatskas leeggemaak. Dit het 'n ongewilde oorlogsbelasting meegebring wat Burgers verplig was om in te stel, en het burgerlike ongehoorsaamheid in die hand gevoer. Pres. Burgers het gehoop dat 'n flinke oorwinning veiligheid, vertroue en sekerheid sou meebring, maar hy moes oorlog voer sonder die hulp van erkende militêre leiers soos Kruger en Joubert wat geweier het om die kommando's aan te voer. Hy het die fout begaan om in te stem om self as opperbevelhebber op te tree oor kommando's wat onder aanvoering van genl. N. J. Smit en oudpres. M.W. Pretorius nie goed saamgewerk het nie. Die aanvalle op Johannes en Sekhukhune se krale in Julie en Augustus 1876 het misluk; die kommando's het weggesmelt omdat mismoediges huis toe gegaan het en uiteindelik was dit 'n vrywilligerskorps onder kapt. C.H. von Schlickmann wat Sekhukhune so uitgeput het dat hy om vrede gevra het.

In sy afwesigheid tydens die veldtog is pres. Burgers se posisie op Pretoria en die dorpe, veral in Lydenburg, ondergraaf deur diegene wat die Britse gesag in Transvaal wou binnehaal. Die gouddelwers het die geleentheid benut om 'n Defence Committee te vorm wat die Britse regering om beskerming versoek het; Barkly het beledigende briewe aan Burgers geskryf waarin hy hom beskuldig het van 'n aanvalsoorlog teen Sekhukhune en wreedhede teenoor die inboorlinge, en voorgehou het dat Burgers se optrede 'n bedreiging vir die vrede en veiligheid van Brits-Suid-Afrika uitgemaak het. Carnarvon het vanuit Whitehall van die situasie gebruik gemaak om sir Theophilus Shepstone in Oktober 1876 na Transvaal te stuur met geheime opdrag om die republiek te annekseer. Die tydstip waarop Shepstone in Januarie 1877 met 25 berede polisie in Pretoria aankom, was vir pres. Burgers erg ongeleë; as gevolg van die burgers se weiering om die spoorweg- en oorlogsbelasting te betaal, en die druk van Transvaal se skuldeisers is die staatskas leeg, die staatsamptenare en die poskontrak onbetaald. Boonop was 'n presidentsverkiesing op hande waarin Paul Kruger hom tot groot teleurstelling en ontsteltenis van Burgers as kandidaat teen hom laat benoem het. Die inwoners was verdeel in 'n Burgers-, 'n Kruger- en 'n federasiegroep. 'n Hegte nasionale gevoel en patriotisme het ontbreek in 'n toestand waar die burgers gekant was teen hul president, die Zoeloes rusteloos aan die suidoosgrens was, en Burgers self magteloos in die situasie. Hy was verbitterd op sy eie mense en die opruiende vreemdelingelement, en het gevoel dat hy verlate en verraai is. Shepstone het geïntrigeer met Sekhukhune, die Zoeloes en die Britse federasie-voorstanders.

Shepstone het steun gevind vind by Burgers se eie staatsekretaris, N.J.R. Swart, wat 'n dubbele rol gespeel het, en het 'n draaltaktiek gevolg. Shepstone het 'n kommissie oor die Britse "griewe" te woord gestaan en Burgers was spoedig daarvan bewus dat hy gekom het om die land te annekseer. Daarop het hy probeer om die geopperde griewe uit die weg te ruim deur ter elfder ure op hervormings aan te dring. Burgers roep hierna die volksraad byeen, maar verswyg teenoor die raad Shepstone se anneksasiedoel; hy probeer die finansies hervorm, die vrede met Sekhukhune reël, en federasie (waarteen die meerderheid van die burgers en die volksraad gekant was) bespreek. Burgers het in dié kritieke tyd Shepstone gebruik om sy eie posisie te versterk. Hy het aangevoer dat die republiek met hom val of staan; hy beskuldig sy burgers in die teenwoordigheid van Shepstone van inherente swakheid, geesloosheid, onkunde, die neiging tot regeringloosheid, onbekwaamheid, blindheid, demoralisasie, opstand en konserwatisme — asof hulle met oop oë hul onafhanklikheid self ondergrawe.

Hy het Shepstone se besware aanvaar as gegrond en stel as redmiddel óf die aanvaarding van Britse gesag óf 'n kolossale hervorming deur "beskaafde" wette (wat die veroordeling van die Grondwet en staatsinstellinge impliseer) en die uitvoering daarvan. Deur sy blyke van swakheid en ondiplomatiese hantering van 'n netelige situasie het hy in die eerste maande van 1877 in Shepstone se hande gespeel. Die volksraad het sy nuwe Grondwet aanvaar wat voorsiening gemaak het vir meer mag vir die president, 'n sterker uitvoerende raad bestaande uit departementshoofde, beter finansiële en polisiebeheer en 'n hooggeregshof waarin die Kaapse advokaat J.G. Kotzé as hoofregter aangestel sou word. Kruger is onder die nuwe Grondwet (wat in 1882 weer prysgegee sou word) tot adjunkpresident verkies. Die "hervormings" het Shepstone nie tevrede gestel nie; om sy saak te versterk, laat hy Sekhukhune oprui, en dreig hy met die Zoeloe-gevaar. Britse troepe was ook reeds op die grense. Burgers laat 'n wet teen verraad aanneem en weiering om belasting te betaal word tot hoogverraad verklaar. Hy het egter self geen vertroue in sy skielike veranderinge gehad nie en verklaar privaat dat die val van die republiek onvermydelik is, en dat hy federasie onder Britse vlag as die enigste eervolle uitweg beskou; maar die anneksasie nie. Dit wou hy verhoed. Hy staan magteloos, erken dat sy kandidatuur verdeeldheid bring en beskuldig Kruger van troubreuk. Op 9 April 1877 kom die uitvoerende raad byeen met die wete dat Shepstone die republiek sou annekseer. Daar word besluit om te protesteer teen Shepstone se daad en om Kruger en Jorissen as kommissie af te vaardig om die republiek se regte in die buiteland te gaan bepleit.

Daarna stel Burgers 'n kort formele protes op 11 April 1877 op wat tesame met die uitvoerende raad se besluit met Shepstone se proklamasie uitgewissel word. Die dag daarna is die Britse vlag in Pretoria gehys. Vir Burgers was die anneksasie 'n diplomatieke nederlaag en die einde van sy politieke loopbaan. By sy vertrek in Mei 1877 na Kaapstad was hy verarm, veral omdat sy persoonlike vermoë in die belang van die staat verpand was — 'n ligpunt in sy optrede en bedoelinge. 'n Jaarlikse pensioen van £500 sou later van Britse kant uit die Transvaalse staatskas aan hom uitbetaal word mits hy van Transvaal wegbly, maar sou by die aanvaarding van 'n ander betrekking verval. Allerlei gissinge en onplesierige verwyte ontstaan hieroor, en uit Transvaal is beskuldigings van verraad gehoor wat by Burgers 'n diepe verbittering wek teenoor die Transvalers wat hy van ondankbaarheid, onkunde en agterlikheid beskuldig. Hy ontwyk in 1878 aanraking met die tweede deputasie (Kruger en Joubert) by wie hy deur Joubert self uitgenooi word om as derde lid aan te sluit, wys advies en hulp in die belang van Transvaal van die hand, verkleineer Kruger, raai die Boerevoormanne aan om in die anneksasie te berus en hulle "denkbeeldige" griewe teen Brittanje te laat vaar. Hy verklaar dat hy in federasie onder Britse vlag 'n oplossing vir die Transvaalse probleme sien, en spreek sy twyfel uit of die Transvalers verdien om 'n onafhanklike volk te wees. In 1881 het hy skepties gestaan teenoor die herwinning van die vryheid van die republiek.

Burgers boer aanvanklik met volstruise op die plaas De Dammen, in die distrik Hanover; in April 1879 boer hy op 'n huurplaas Zoetvlei in die distrik Richmond, en trek vandaar na Schanskraal in dieselfde distrik waar hy ernstig siek word aan 'n pynlike en ongeneeslike siekte. Hy word na die dorp Richmond vervoer waar hy in 1881 op Richmond in die Karoo onder armoedige omstandighede sterf. Sy oorskot word in 1888 na die plaas Zoetvlei oorgebring, en die feestelike opening van die Delagoabaaispoorweg, wat eers Burgers se ideaal was, word hy op 26 November 1895 deur die regering van die ZAR herbegrawe in die Ou kerkhof, Pretoria. Ná die dood van sy vrou in April 1929 word ook sy daar ter ruste gelê en 'n granietmonument oor die graf geplaas.

Die dorp Burgersfort is na hom vernoem.

As mens was Burgers aantreklik van voorkoms en aangenaam; 'n idealis, maar eersugtig en strydlustig. Hy word die slagoffer van omstandighede wat hom oor die hoof groei en slaag nie daarin om die pioniersmentaliteit van die Transvalers te verstaan nie. Hy pas daar nie in sy omgewing nie; omdat hy sy tyd ver vooruit is, verloor hy sy invloed en word 'n verdelende pleks van 'n verenigende faktor in die vyf jaar dat die republiek onder sy leiding staan. Hoewel hy 'n goeie redenaar met ’n aantreklike persoonlikheid was, was hy ook taktloos, uitdagend, aggressief en onversigtig in sy uitlatings, en het hy spoedig in die kerklike stryd tussen ortodoksie en liberalisme beland wat destyds in die Kaapse NG Kerk aan die gang was.^[2] Hy was krities teenoor die tradisionele kultuur en radikaal in sy teologiese beskouinge. Hy het geglo dat nie alles in die Heilige Skrif Gods Woord is nie en dat die meeste Bybelverhale “onwaarskynlik en ongeloofwaardig” is. Jesus se absolute sondeloosheid en liggaamlike opstanding en 'n ewige straf, het hy betwyfel. Hy het die kerk beskou as 'n menslike instelling en geloof as iets subjektiefs. Vir hom was die laaste geloofsgrond eie insig, rede en gewete, godsdiens 'n lewensbeginsel en die mens ’n draer van die sedelik goeie. Ds. Burgers het nie die innig religieuse, die wese van sonde (vir die mens deur God gewil) en die waaragtige bekering in sy preke beklemtoon nie.^[3]

Hy skryf nog in Nederlands en publiseer tussen 20 September 1866 en 1869 in Het Volksblad sketse oor sy ondervindings in en rondom die pastorie op die dorp Hanover. Sy bedoeling met die sketse is hoofsaaklik om probleemtoestande op maatskaplike en kerklike gebied te hekel en te bestry. Die sketse is geskryf in die styl van die romanties-realistiese Nederlandse prosakuns van die negentiende eeu, soos beoefen deur skrywers soos Nicolaas Beets, Cornelis van Koetsveld en andere. Deur die beskrywings kry die hedendaagse leser ook ’n insiggewende kykie in die kultuur en gebruike van die tyd. Die sketse is met ’n fyn en skerpsinnige hand geteken en getuig van besondere talent en waarnemingsvermoë, waarin simpatie nooit verloor word met die gehekelde tipes nie. Die dialoog is lewendig en deurgaans in die algemene spreektaal (hoofsaaklik vroeë Afrikaans) weergegee. Dit kan beskou word as ’n onbetwisbare hoogtepunt in die prosa van sy tyd. Abraham H. de Vries wys daarop dat hierdie verhale, ’n eeu voor die Sestigers, reeds op betrokke manier die kleurkwessie aanraak.^[4]

Die eerste twaalf sketse is so baie gelees dat die uitgewer dit in 1867 bundel en as Toneelen uit ons dorp met subtitel Schetsen uit ons dagelijksch leven publiseer. Die boek word in 1882 in Den Haag herdruk en van ’n voorwoord voorsien deur sy privaatsekretaris tydens sy politieke loopbaan, Theodore Marie Tromp. De dorpsbewoner zelf is die eerste skets, waarin die tipiese dorpsbewoner geskilder word en onder andere hulle siel beskryf word as eerder soos ’n dam as ’n fontein, aangesien hulle baie meer bekommerd is oor wat hulle ontvang as oor wat hulle gee. Ons dorp teken die aktiwiteite wat alles rondom die kerk gesitueer is, of dit nou partytjies en onthale of strafsittings is, en kontrasteer dit dan met die swart lokasie buite die dorp, waar die inwoners saans hulle “goera” tokkel vir die dans, soos die Israeliete van weleer hulle lier in Babilon getokkel het. Daar is twee sketse oor Ons dorpsbewoners waarin hy die dorpstipes uitbeeld, soos die predikant, die ouderling, die koster, die magistraat, die winkelier, die agent, die stadsklerk, die drentelaar, die rentenier, die markmeester en die Khoi en swart man. Die kerklike tipes kom die slegste af van die uitbeelding, waar die ortodokse dominee glad nie rede gebruik in sy interpretasie van die Bybel nie en die skynheilige ouderling pepermente suig om sy gebruik van drank te probeer verbloem. Die magistraat word geteken as van Skotse oorsprong en die winkelier as die tipiese Jood. Hierdie bewoners word dan geskets in hulle daaglikse wandel en optrede in die heersende toestande in sketse soos Met Nachtmaal, Huisbezoek, By het krankbed, By het sterfbed, De Wonderdoctor, Nieuwe Toestanden en Licht en Schaduw. Die stukke is deurgaans geestig en satiries, soos byvoorbeeld in die beskrywing van huisbesoek, waar die welgestelde inwoners gereeld besoek word om na die welstand van hulle siele te verneem, maar die armes of siekes nooit besoek word nie. Die sterwende op die sterfbed vermaan die geestelikes om nie onderlinge twis oor dogma met godsdiensywer te verwar nie en eerder toe te laat dat die liefde van God in hulle hart woon, wat die groot tekort in die geestelike omgang duidelik uitlig. In Licht en schaduw en Nieuwe Toestanden word gespot met die Afrikaner van Franse afkoms (neef Piet) wat in ’n poets oortuig word dat hy uit die Franse adelstand stam en daar ’n groot rykdom en titel in Frankryk op hom wag as hy maar die verlore dokumente in die hande kan kry. Sy uitspattige gedrag en grootdoenery daarna kom natuurlik tot ’n val.

In 2004 word meeste van hierdie verhale, saam met ’n tiental verhale wat in Het Volksblad verskyn het maar nie voorheen in boekvorm nie, in Nederland onder die titel Dorp in het onderveld: Zuid-Afrikaanse verhalen gepubliseer. Dit vorm deel van ’n reeks van tekste uit die negentiende eeu en is vergesel van ’n nawoord van Olf Praamstra, waarin hy die leser nie net inlig oor die agtergrond van die werk en die skrywer nie, maar ook die aandag vestig op die lewenskragtige Nederlandse letterkunde wat in die negentiende eeu in Suid-Afrika bestaan het. Die voorheen ongebundelde sketse sluit in “Op een Bruiloft”, twee sketse oor De zending, Een Boeren Bazaar, Een jagt party (twee sketse), De Katechisasie, De Broederlijke Conferentie, Kersdag en Nieuwjaar en Achter de Schermen. Hierdie sketse is nie minder gevat en oorspronklik as die voorheen gebundeldes nie en beeld die dorpsbewoners op geestige en raak manier in hulle doen en late uit. De Broederlijke Conferentie wemel byvoorbeeld van predikante, ouderlinge, armversorgers en ander vernaamdoeners, maar die verrigtinge is alles behalwe broederlik. Die fokus is om andersdenkendes by te kom en die self as meer geregverdig in denke aan te bied. Die foute van die dorpsbewoners word duidelik belig en berispe, sonder om te hard te wees, terwyl in al die sketse die humoristiese vlak onder die oppervlak lê.^[5]

In 1870 bring Burgers ’n besoek aan die diamantvelde by Kimberley en skryf daarna die skets Een bezoek naar de Diamantvelden wat op 1 Oktober 1870 onder die skuilnaam “B” in Het Volksblad gepubliseer word. Oor sy reis na die Transvaal in 1871 publiseer hy eweneens van November tot Desember 1871 ’n aantal sketse in Het Volksblad. Hierdie reeks sketse word ook later in boekvorm gepubliseer as Schetsen uit de Transvaal. Die sketse word verdeel in Het Land, Het Maatschaplijke en Het Kerkelijke. Die beskrywing van die land is idealisties, met die natuur wat deur ’n romantiese bril gesien word, en maak gebruik van treffende vergelykings wat van wye belesenheid getuig. In die beskrywing van die maatskaplike lewe maak hy melding van die hartlike ontvangs wat hom te beurt geval het, maar toon tog met sy fyn waarnemingsvermoë enkele tekortkominge. Die toenmalige Transvaler is ongeletterd en onkundig en beoefen nie kuns en wetenskap nie, maar is tog ongekunsteld en vatbaar vir geestesontwikkeling. Deur haar isolasie loop die nuwe republiek die gevaar om eiewys en eiesinnig te word. Hy beskou dit as ’n seën dat die Kaapse Sinode hom so min met die kerk in Transvaal ingemeng het, waardeur die kerk sy vryer beginsels kon bewaar. Sy optimistiese siening van die godsdiens as groot saambindende faktor van alle vlakke in die samelewing was egter gedoem tot mislukking.

• 1867: Toneelen uit ons dorp
• 1872: Schetsen uit de Transvaal
• 2004: Dorp in het onderveld

• Nicolaas Swart

• De Kock, W.J. (hoofred.). 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• Lamb, Doreen: Thomas Francois Burgers. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 22, nr. 1, September 1972
• Saunders, Christopher C. (raadgewende red.), An Illustrated Dictionary of South African History, Ibis Books and Editorial Services cc, Sandton, 1994.
• Rosenthal, Eric (red.). Ensiklopedie van Suidelike Afrika. Londen en New York: Frederick Warne & Kie Bpk.
• Scannell, J.P. (red.), Die Afrikaanse Kernensiklopedie’’, Nasionale Boekhandel, Kaapstad, 1965.