Gaan na inhoud

Hadeda

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
(Aangestuur vanaf Bostrychia hagedash)

Hadeda
Hadeda te Mabibi in KwaZulu-Natal
Roepe met dagbreek
Wetenskaplike klassifikasie edit
Domein: Eukaryota
Koninkryk: Animalia
Filum: Chordata
Klas: Aves
Orde: Pelecaniformes
Familie: Threskiornithidae
Genus: Bostrychia
Spesie:
B. hagedash
Binomiale naam
Bostrychia hagedash
(Latham, 1790)
Die verspreiding van die hadeda in 2024

Die hadeda (Bostrychia hagedash) of hadida-ibis[1] is 'n groot (lengte 76–89 cm)[2] grysbruin voël met kleurryke weerkaatsings op die vlerke. Die aanpasbare maar gebiedsgebonde voël het 'n wye verspreiding in die sub-Sahara. In suidelike Afrika is hulle tot die vogtiger noorde, ooste en suide beperk. Danksy menslike aktiwiteite het hul getalle en verspreiding tydens die 20ste eeu sterk na die binneland uitgebrei. Buite die broeityd is dit 'n luidrugtige spesie wat, met die uitsondering van die droë binneland, algemeen in stedelike sowel as plattelandse omgewings opgemerk word. Hul Latynse naam hagedash is 'n onomatopee, 'n volksnaam wat Sparrman van die plaaslike koloniste verneem[3] toe hy die hadeda in 1775 in die omgewing van Geelbeksvlei, Mosselbaai, ontdek.[4][5] Drie subspesies word erken, maar meer is al voorgestel.[6]

Identifikasie

[wysig | wysig bron]

Die geslagte lyk eenders, het 'n lengte van 76 cm, en weeg omtrent 1,25 kg.[7] Hulle is stewig gebou met kort bene en 'n korterige stert, en vertoon op 'n afstand grysbruin. Die vlerke se dekvere (d.w.s. skouervere) vertoon van naderby glansende groen en pers-pienkerige weerkaatsings, terwyl die olyfbruin rugkant ook 'n matige brons glinster het.[2] Die nek en kop is liggrys geveerd[1] met 'n donker oog, 'n kaal, effens vratterige swart wang en donker oorvere. 'n Wit streep loop van die mondhoek af onder die gesig en die oor deur.

Die gevoude stert is vierkantig, maar kan keilvormig sprei. In stygende vlug sluit die stert by die redelik kort en geronde vlerke aan. Hul vlerkvorm fasiliteer 'n vinnige opstyg en maneuvrering uit bosse, maar lewer 'n ongrasieuse gelykvlug met iewat onreëlmatige vlerkslae.[2] Anders as sekere ander ibisse vlieg hulle nooit in formasie nie, en in vlug steek die pote ook nie soos by die kleiner glansibis verby die stertpunt nie.[1]

Soos ander ibisse het hulle eweredig afgeboë bekke. Dié is sydelings afgeplat met 'n langskeepse groef van die spleetvormige neusgate af tot byna aan die snawelpunt. Die culmen, d.w.s. dorsale rif van bo-mandibel, is deels rooi by volwassenes. Onvolwassenes is valer geveerd en opvallend kleiner, met korter en meer reguit snawels.[1] Hul bors- en nekvere is ook meer prominent en gespikkeld, eerder as geskulp soos by volwassenes.

Habitat en gewoontes

[wysig | wysig bron]

Pare of groepe vlieg tot 3 km van hul oornagplek na voedingsgebiede, en dié is veral waar die grond vogtig en sag is. In goeie reënjare sal die oop veld hul aanlok, maar in droë jare weer kusduine[7] en strandmere. Op sportvelde sal familiegroepe van sowat 5 voëls versamel, en op vliegvelde gemiddeld 10 individue, maar tot soveel as 80. By groot uitsondering is meer as 200 al saam opgemerk.[7] Hulle soek kos in weiveld en besproeiingslande (lusern, klawer, ens.), vleie en oorstroomde gebiede, op die oewers van panne en damme,[8] aan woudrande en beboste waterlopies,[1] op seestrande en in wortelboombosse,[9] en op die grasperke van vliegvelde, sportvelde, parke en voorstedelike tuine.[10]

Hulle is standvoëls, maar kan na gelang van droogte of reënval rondswerf.[10] Hulle is bestand teen koue weer en trek gevolglik nie weg vir die winter nie, maar sal dan by groter swerms aansluit, en kommunaal oornag.[2] Hulle is afhanklik van bome vir oornag- sowel as nesmaakplek, en keer tipies na dieselde boomgroep terug. Hul vertrek en terugkeer na die oornagplek word luidrugtig aangekondig, maar sodra hulle broei, word hulle betreklik stil.[11]

Weens hul voorspelbare terugkeer na die oornagplek word hulle maklik deur jagters voorgelê, en hul vleis is al aangeprys as baie smaaklik.[5] Arende en swartsperwers[7] prooi op die volwassenes, terwyl kraaie,[7] muskeljaatkatte, apies en likkewane die eiers en kuikens buit.[10] Hulle word soms doodgeskok op kragmaste, en word matig geparasiteer deur bosluise.[7]

Voedsel

[wysig | wysig bron]

Hulle vind voedsel deur met die sensitiewe snawelpunt in gras of onder 'n sagte grondoppervlak te woel. Ook word daar in vullissakke gevroetel, op komposhope na goggas en larwes, of op renostermishope na kewers gesoek. Hul prooi is oorwegend kruipende en ondergrondse insekte[1] (insluitend larwes en papies), wat aangevul word met ongewerweldes soos slakke, erdwurms, honderdpote en spinnekoppe, en gewerweldes soos paddas en akkedisse. In Johannesburgse tuine hou hulle die bevolking van Parktown prawns (Libanasidus vittatus) in bedwang. Hulle sal ook hondekos steel, en word deur sekere huiseienaars gevoer.[12][13][14]

Nesmaak

[wysig | wysig bron]
'n Legsel van Bostrychia hagedash. Die eiers is donkerder as dié van ibisse wat kommunaal nesmaak. Die dop is redelik grof met baie porieë.[5]

Die spesie is monogaam en hulle broei tydens die lente of vroeë tot midsomer. Pare het verskillende hofmaakrituele soos die stryk van mekaar se vere, wedersydse aanraking met die snawels en snawelgekletter met gepaardgaande kopbewegings.[9] Anders as die glansibis, skoorsteenveër en kalkoenibis maak hierdie ibisse nie kommunaal nes nie, maar oorwegend geïsoleerd. By uitsondering is neste tog 10 meter van mekaar gevind. Voor hulle die binneland en voorstede betrek het, is hul neste tipies redelik laag (4-5 meter hoog) in boomtakke geplaas wat oor water gehang het.[11][7] Daarna het hulle aangepas by veel hoër uitheemse bome weg van water, waar die neste van 20 tot 25 meter hoog geplaas kan wees. Die nes is 'n dun, onstewige platform van stokkies, wat met 'n lagie korsmos,[9] kruide[10] of droë gras uitgevoer word. Dit word in sowat 10[11] tot 14 dae deur die wyfie voltooi, met materiaal wat die mannetjie aandra.[9]

Haar legsel van meestal drie eiers word oor sowat 25 dae deur albei ouers uitgebroei.[11] Dit neem die kuiken meer as 'n dag om uit die eier te breek, en vir die eerste week daarop broei 'n ouer konstant oor hulle. Die eierdop is donkerbruin gespikkeld op 'n groenerige, ligbruin of vaalwit agtergrond,[5] en word deur die ouers uit die nes gewerp sodra die kuikens uitbroei.[9] Die kuikens het 'n vlerkklou, is aanvanklik swart met ligpienk pote,[7] en is oortrek met bruinswart dons.[5] Hulle oë gaan na 3 tot 4 dae oop en hulle leer gou om oor die rand van die nes te mis.[9] Hul lyfvere verskyn eerste, gevolg deur die kop- en nekvere 'n week later.[9] Die kuikens word uit die krop gevoer. In suidelike Afrika bereik slegs 'n klein persentasie selfstandigheid,[9] ná die ouers vir meer as 'n maand oor hulle waak. Broeisukses in voorstede blyk baie hoër te wees as op die platteland.[7]

Verspreiding

[wysig | wysig bron]
Individu van die tropiese subspesie B. h. brevirostris, tydens 'n aanbieding van die Dallas-dieretuin
Subspesie B. h. nilotica in Ethiopië, met kenmerkende lang snawels
  • In suider-Afrika word die tropiese subspesie, B. h. brevirostris, langs die Kavangorivier, deur die Okavangomoeras en Kaprivistrook, en al langs die Zambesivallei tot by die Zambesidelta aangetref.[15] Elders word dit van Senegal tot Kenia en suidwaarts tot aan die Zambesi aangetref. Dit is donkerder geveerd,[7] met groen dekvere op die vlerke, 'n witter oog en duideliker wit wangstreep as die suidelike subspesie. Die vlerke en snawel is ook langer.[7]
  • Die nominaatsubspesie, B. h. hagedash, is mees algemeen in KwaZulu-Natal,[7] maar hul hougebied het in die 20ste eeu meer as verdubbel.[11] Hulle word van suidelike Zimbabwe, Mosambiek en Botswana, suidwaarts via die oostelike en suidelike dele van Suid-Afrika aangetref. In onlangse tye het hulle hulself ook in die Overberg, Kaapse skiereiland, Swartland en langs die benede Oranjerivier gevestig.[15] Tot die laat 1950's was dit byna onbekend wes van die Bloukransrivier, oftewel Tsitsikamma.[4] In 1959 is dit wel na die weste aangeteken, en dan weer in 1963 te George met die aanvang van 'n vinnige uitbreiding weswaarts. In 1968 was dit in Oudtshoorn bekend, en is by tye oos van Mosselbaai gesien. Die subspesie bereik Somerset-Wes in laat 1970's, en Tokai op die skiereiland in 1989, voor dit oor die oorgrote deel van die Wes-Kaap versprei.[4] 'n Broeibevolking het hulself in die 1980's en 90's in Oos-Londen gevestig, en 'n ander tydens die 90's in Kaapstad.[7] Die nominaatsubspesie het dekvere met 'n pienk glinster, en 'n donker oog.
  • Subspesie B. h. nilotica het die langste snawel en vlerke. Dit word aangetref in die noordelike DRK, Uganda, noordwestelike Tanzanië, Suid-Soedan en Ethiopië.[9]

Geluid

[wysig | wysig bron]

Die luide ha-ha ha-di-daa word meestal in vlug geuiter. Ook 'n klaende haaaa[1] as 'n alarmroep. By die nes laat die broeipaar 'n snawelgekletter hoor, en die jongelinge uiter 'n hurrr-hurrr-hurrr-gespin.[9] Groepe roepende voëls gee soms wedersyds aanleiding tot 'n luide oragie.[7]

Ontdekking

[wysig | wysig bron]
'n Familiegroep (ouers voor, met twee onvolwassenes) by 'n watergat in Mokala- Nasionale Park

Die spesie is in 1790 deur John Latham beskryf deur van Sparrman se spesimen en beskrywing gebruik te maak.[4] Hy het die tipe-lokaliteit slegs aangegee as Caput B. Spei, d.w.s. Kaap de Goede Hoop. Sparrman meld in sy reisverslag van September 1775 die volgende:[3]

Van die geveerde volk het ek te Houteniquas 'n nuwe spesie van tantalus [d.i. ibis] gevind wat deur die koloniste hagedasj en ook hadeldê genoem word. Die voorgenoemde naam het tot 'n mate dieselde klank as die voël se roep. Die voël self is na bewering beperk tot hierdie provinsie, en ek het hulle trouens ook in groot getalle by die Swartkopsrivier aangetref. Hierdie voël word deur die Hottentotte 'ta 'kai 'kene genoem, 'n naam wat deur 'n vreemdeling – indien hy dit korrek met drie tongklappe teen die verhemelte sou uitspreek – moeiliker bemeester word as die voël se taal self. Dit leef hoofsaaklik op bolle en wortels ['n misverstand] wat dit na bewering met groot gemak en bedrewendheid met sy krom snawel uitdolwe uit die vlaktes. Daar is dit sku en moeilik om te nader. Saans het ek hulle telkens sien oornag op 'n sekere boom in die bosse, en in hierdie omstandigheid het dit my een oggend met dagbreek geluk om een te skiet. Die snawel van hierdie voël was vyf duim lank, swart by die punt en onderrand, en rooi aan die borand. Die nek was askleurig, die rug dieselde maar terseldertyd getint met groen en 'n bietjie geel. Die vlerke [d.w.s. slagvere] was donker aan die ondersy, en aan die bokant 'n blou kleur wat neig na swart. Die kleiner dekvere was 'n violet kleur. Die wigvormige stert was omtrent twee keer die lengte van die snawel, en die lyf effe groter as dié van 'n hen. Die dye was askleurig. Die voete en bene, sowel as die membraan tussen die kloue, was swarterig. In ander opsigte het hierdie voël al die kenmerke gehad wat met die tantalus geassosieer word. Die koloniste het my verseker dat dit 'n teken van reën was as hierdie voëls groot swerms vorm, en teen die wind opvlieg.

Ander name

[wysig | wysig bron]

Sien ook

[wysig | wysig bron]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Prozesky, O.P.M.; Findlay, Dick (1974). Veldgids – Voëls van Suider-Afrika (1ste uitg.). Johannesburg: Perskor Uitgewery. p. 209. ISBN 0-628-00266-1.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Zimmerman, Dale A.; et al. (1999). Birds of Kenya and Northern Tanzania. Princeton University Press. p. 325. ISBN 0691010226.
  3. ↑ 3,0 3,1 Sparrman, Anders (1785). A voyage to the Cape of Good Hope. Volume I. Londen: G.G.J. & J. Robinson. p. 280.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Dean, W.R.J. (2005). "The type locality of the Hadeda ibis Bostrychia hagedash (Latham)". Bulletin of the British Ornithologists' Club. 125 (1): 42–44.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Stark, Arthur Cowell; Sclater, William Lutley (1901). "IBIDIDAE: Genus III. HAGEDASHIA, 606. Hagedashia hagedash Hadeda". The Birds of South Africa. Vol. II. Londen: R.H. Porter. pp. 100–102. ISBN 1172744203.
  6. ↑ Neumann, O. (1909). "Die geographischen Formen des Hagedasch-Ibis". Ornis; Internationale Zeitschrift für die Gesammte Ornithologie (in Duits). 13: 190–196.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 Hockey, P.A.R.; Dean, W.R.J.; Ryan, P.G. (2005). Roberts Birds of Southern Africa (7de uitg.). Cape Town: Trustees of the John Voelcker Bird Book Fund. pp. 862–863. ISBN 0-620-34053-3.
  8. ↑ Tarboton, W.R.; Kemp, M.I.; Kemp, A.C. (1987). Birds of the Transvaal. Pretoria: Transvaal Museum. p. 28. ISBN 0-620-10006-0.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 Brown, Leslie H.; Urban, Emil K.; Newman, Kenneth (1982). The Birds of Africa, Volume I. Academic Press. pp. 195–196. ISBN 0-12-137301-0.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 "Bostrychia hagedash (Hadeda ibis)". biodiversity explorer. Iziko Museums. Besoek op 6 Julie 2022.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Tarboton, Warwick (2001). A Guide to the Nests and Eggs of Southern African Birds. Cape Town: Struik. p. 36. ISBN 1-86872-616-9.
  12. ↑ South Africa's Hadeda Birds Inspire Love and Hate, Wall Street Journal, Patrick McGroarty et al., 8 Desember 2015
  13. ↑ Hadedas, 50/50 Community, 20 Mei 2014
  14. ↑ Wildebure Hadeda ibis, 50/50 Community, 14 August 2017
  15. ↑ 15,0 15,1 Chittenden, H.; Allan, David; Weiersbye, Ingrid; et al. (2012). Roberts geographic variation of southern African birds. Cape Town: JVBBF. pp. 46–47. ISBN 978-1-920602-00-0.
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Hadeda&oldid=2702294"